VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
----------------------
NGUYỄN THỊ VÂN ANH
PHƯƠNG TIỆN BIỂU HIỆN NGHĨA TÌNH THÁI Ở
HÀNH ĐỘNG HỎI TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT
Chuyên ngành:
Ngôn ngư hoc so sánh đối chiếu
Mã số:
9 22 20 24
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC
HÀ NỘI 2019
Công trình được hoàn thành tại:
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
VIỆN NGÔN NGỮ HỘC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
Người hướng dẫn khoa học:
Phản biện 1: GS. TS Nguyễn Văn Khang
Phản biện 2: GS. TS Hoàng Văn Vân
Phản biện 3: PGS. TS Trần Kim Phượng
Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, họp tại
Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam,
477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội.
Vào hồi .... giờ ... ngày .... tháng ..... năm 201...
Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Thư viện Học viện Khoa học xã hội Việt Nam
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ
ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
1. Nguyễn Thị Vân Anh: “Nghĩa tình thái ở kiểu hỏi chính
danh thể hiện ở câu trần thuật”, Tạp chí Từ điển học và bách khoa
thư, số 2 (58) 3/2019.
2. Nguyễn Thị Vân Anh: “Tình thái trong kiểu hỏi chính
danh tiếng Anh và tiếng Việt”, Tạp chí Nhân lực khoa học xã hội, số
2(69) - 3/2019.
3. Võ Đại Quang- Nguyễn Thị Vân Anh “Nghiên cứu về
một số phương tiện biểu đạt tình thái trong câu hỏi tiếng Anh”, Tạp
chí ngôn ngữ và đời sống, số 9 (239) 2015.
4. Võ Đại Quang- Nguyễn Thị Vân Anh “Một số đặc điểm
ngữ dụng của các kiểu câu hỏi chính danh tiếng Anh”, Tạp chí Khoa
học ngoại ngữ, trường ĐH Hà Nội, số 45/2015.
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Những sắc thái tình cảm, những cung bậc cảm xúc khác nhau
của người nói và người nghe trong quá trình giao tiếp bằng ngôn ngữ
chính là tình thái. Tình thái trong ngôn ngữ là một mảng kiến thức rất
rộng và ở bất kì ngôn ngữ nào, tình thái cùng với cách thức diễn đạt tình
thái đều rất phong phú, đa dạng.
Trên thế giới và cả ở Việt Nam cũng đã có rất nhiều công trình khoa học
nghiên cứu về tình thái và các phương tiện truyền tải tình thái đặc biệt là
dưới góc nhìn của ngữ dụng học. Tình thái là một phạm trù liên hệ với
việc diễn đạt sự bắt buộc sự cho phép, sự cấm đoán, sự cần thiết, tính
khả hữu, khả năng. Không thể tạo ra ý nghĩa lời nói nếu trong lời nói ấy
ta không tìm thấy một biểu hiện nào đó của tính tình thái. Tình thái
không những là linh hồn của câu, của văn bản mà còn là của cả hoạt
động giao tiếp. Giao tiếp sẽ đạt được hiệu quả tối ưu khi chúng ta biết
vận dụng những phương tiện biểu hiện tình thái. Viêc vận dụng
những phương tiện biểu hiện tình thái giúp người nói người nói tạo
dựng phát ngôn cũng như để người nghe tiếp nhận và nắm bắt đúng ý
định giao tiếp của người nói. Bởi vậy nghiên cứu về tình thái và
phương tiện biểu hiện nghĩa tình thái là một đề tài thú vị, ngày càng
được mở rộng chú trọng và phát triển giúp chúng ta hướng tới thành
công trong giao tiếp, ứng xử.
Qua tìm hiểu chúng tôi thấy rằng đã có những đề tài trong và
ngoài nước tập trung nghiên cứu về lĩnh vực tình thái và xoay quanh
việc xác định nghĩa tình thái và phân loại nghĩa tình thái, các phương
tiện biểu hiện nghĩa tình thái, phạm vi nghiên cứu quan hệ của nghĩa tình
thái trong câu hỏi hay câu cầu khiến, ý nghĩa tình thái và phương tiện
tình thái cú pháp học ở các ngôn ngữ, tuy nhiên trong phạm vi tư liệu
chúng tôi có được cũng chưa có công trình nào trực tiếp quan tâm
chuyên sâu nghiên cứu một cách có hệ thống về cách biểu đạt ý nghĩa
tình thái của hành động hỏi trong tiếng Anh và tiếng Việt biểu hiện
không chỉ bằng câu hỏi mà còn bằng các kiểu câu khác như câu mệnh
lệnh, câu trần thuật ở bậc luận án tiến sĩ.
Vì những lí do đã nêu ở trên, việc nghiên cứu các phương
tiện biểu hiện nghĩa tình thái trong hành động ngôn từ hỏi của luận
án này là cần thiết, giúp mang đến một cái nhìn bao quát hơn về vấn
đề tình thái trong ngôn ngữ đáp ứng nhu cầu học thuật mà còn đáp
ứng nhu cầu thực tiễn. Luận án ở chừng mực nào đó có thể đóng góp
thêm cho việc biên soạn tài liệu tham khảo phục vụ cho học tập giảng
dạy chuyên sâu, nâng cao hiểu biết cho những ai quan tâm đến lĩnh
vực nghiên cứu của luận án.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Luận án này được thực hiện mục đích nghiên cứu các phương
tiện biểu hiện nghĩa tình thái ở hành động hỏi tiếng Anh và tiếng
Việt nhằm tìm hiểu về những tương đồng và dị biệt của phương
tiện biểu hiện loại nghĩa này về phương diện ngữ nghĩa- ngữ dụng ở
cả hai ngôn ngữ.Thông qua việc nghiên cứu luận án, tác giả trau dồi
thêm những hiểu biết cần thiết, nâng cao trình độ phục vụ cho
công tác giảng dạy và dịch thuật ngoại ngữ.
Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án tập trung vào việc tìm hiểu
những vấn đề sau:
1. Lí thuyết hành động ngôn từ (speech act theory), hành động
hỏi, nghĩa tình thái và các phương tiện biểu hiện nghĩa tình thái trong
các ngôn ngữ.
2. Nhận diện hành động hỏi trực tiếp và hành động hỏi gián
tiếp trong tiếng Anh và tiếng Việt.
3. Miêu tả những phương tiện biểu hiện nghĩa tình thái ở hành
động hỏi trực tiếp và hành động hỏi gián tiếp trong tiếng Anh và
tiếng Việt
4. Nhận xét về sự tương đồng và khác biệt về nghĩa tình thái
và phương tiện biểu hiện tình thái hành động ngôn từ, tình thái nhận
thức và tình thái đạo nghĩa ở hành động hỏi tiếng Anh và tiếng Việt.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và phạm vi nguồn
ngữ liệu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là những phương tiện biểu
hiện nghĩa tình thái ở hành động hỏi tiếng Anh và tiếng Việt, nghĩa là
trong khuôn khổ của luận án này chúng tôi tập trung khảo sát các
phương tiện biểu hiện nghĩa tình thái ở hành động hỏi trực tiếp và
hành động hỏi gián tiếp trong tiếng Anh và tiếng Việt trên các nguồn
tư liệu như nguồn câu hỏi Anh -Việt, nguồn câu trần thuật, câu mệnh
lệnh dùng để hỏi do một nhóm tác giả xử lí ngôn ngữ tự nhiên thuộc
trường đại học Stanford (The Stanford Natural Language Processing
Group) tiến hành ghi âm lại lời thoại trong các video TED talks (corpus
song ngữ Anh -Việt: http://nlp.stanford.edu/project/nmt/), các tác phẩm
văn học như “Gone with the Wind” (Cuốn theo chiều gió) của Margaret