1
MỞ ĐẦU
1 Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
An sinh Xã hội là một trong những vấn đề quan trọng trong công tác điều hành nền
kinh tế - xã hội, đặc biệt là trong giai đoạn hội nhập và phát triển hiện nay. Trong 10 năm
qua, Việt Nam đã ban hành những chính sách điều hành nhằm thực hiện các mục tiêu về
phát triển kinh tế, ổn định xã hội và phù hợp với xu hướng của các nước trên Thế giới; đạt
được những thành tựu như tốc độ tăng trưởng bình quân đạt 8%/năm, tỷ lệ nghèo đã giảm
một cách rõ rệt - từ 58% năm 1993 xuống còn khoảng dưới 10% những năm gần đây,
thêm vào đó, hệ thống cơ sở hạ tầng thiết yếu như điện sinh hoạt, đường giao thông,
trường học cùng các cơ sở chăm sóc sức khỏe cho người dân ở các vùng núi, vùng sâu,
vùng xa đã được cải thiện một cách rõ rệt, cho đến nay, tuổi thọ trung bình của người dân
đạt 72,8 tuổi - tăng gần 10 tuổi so với những năm 1980. Những kết quả đạt được cho thấy
vấn đề An sinh xã hội được Đảng và Nhà nước rất quan tâm nhằm nâng cao đời sống vật
chất và tinh thần của nhân dân, tuy nhiên, trong thời gian qua, tình hình trong nước cũng
gặp một vài khó khăn: chuyển dịch cơ cấu lao động chậm, chất lượng việc làm không cao,
đời sống của một bộ phận dân cư còn khó khăn, bất bình đẳng giữa các vùng, nông thôn -
thành thị có xu hướng gia tăng; giảm nghèo nhanh nhưng thiếu bền vững. Thêm vào đó,
việc người dân nhận thức chưa đúng đắn về vai trò của an sinh xã hội trong đời sống nên
việc bao phủ của hệ thống này chưa triệt để đến từng bộ phận người dân, mặt khác, mức
hỗ trợ còn khá hạn chế cùng với việc khả năng tiếp cận của các nhóm đối tượng thụ hưởng
vẫn còn gặp nhiều hạn chế. Thời gian tới, tình hình kinh tế Việt Nam cũng chịu tác động
không nhỏ từ biến động kinh tế có chiều hướng chưa khả quan lắm về mặt kinh tế, xã hội
và môi trường trên thế giới với quy mô và tần suất ngày càng lớn, đặc biệt các vấn đề về
thiên tai, lũ lụt, bệnh dịch đã ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống của người dân.
Mặt khác, An sinh xã hội là nội dung mà vai trò và vốn nhà nước đóng vai trò chủ
đạo, vô cùng quan trọng vì hầu hết các nội dung liên quan đến an sinh xã hội là phi lợi
nhuận. Việc xã hội hóa để thực hiện các mục tiêu an sinh xã hội đã được đẩy mạnh nhưng
thực tế vẫn chiếm tỷ lệ rất khiêm tốn so với vốn ngân sách nhà nước. Trong cơ cấu vốn
ngân sách nhà nước thực hiện mục tiêu an sinh xã hội thì vốn ODA chiếm một vai trò rất ý
nghĩa. Trong thời gian qua, công tác thu hút và sử dụng nguồn vốn ODA cho việc phát
triển hệ thống an sinh xã hội ở nước ta đã thu được những kết quả đáng khích lệ như
nguồn ODA năm sau cao hơn năm trước, nguồn vốn này đã góp phần tích cực vào công
cuộc xóa đói, giảm nghèo, tạo việc làm, dạy nghề, phòng ngừa và giảm thiểu rủi ro cho
người dân trong cuộc sống. Tuy nhiên, việc thu hút nguồn vốn ODA còn gặp khá nhiều
khó khăn, đặc biệt là việc giải ngân và phân bổ cho các dự án phục vụ cho an sinh xã hội.
Mặt khác, ở Việt Nam vẫn gặp một số khó khăn như năng lực quản lý và thực hiện các
chương trình, dự án ODA còn hạn chế, khó khăn trong quy trình, thủ tục giữa Việt Nam và
các nước bạn còn thiếu hài hòa, khó khăn về khả năng theo dõi và đánh giá các chương
trình và dự án ODA cũng như việc nhận thức sai lầm về ODA như một khoản viện trợ cho
không.
Bên cạnh đó, Việt Nam đã trở thành nước có thu nhập trung bình khiến cho việc thu
2
hút nguồn vốn ODA trong thời gian tới sẽ gặp rất nhiều khó khăn và hạn chế do các nhà
tại trợ cơ cấu lại nguồn vốn viện trợ của mình. Cơ cấu viện trợ sẽ chuyển dịch từ mảng
xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển kinh tế… sang mảng An sinh Xã hội, cải cách thể chế…
Do vậy, Việt Nam vẫn còn nhiều cơ hội tốt để tiếp tục thu hút nguồn vốn ODA trong thời
gian sắp tới nhằm đảm bảo các vấn đề An sinh Xã hội.
Từ những vấn đề nêu trên, tác giả nhận thấy, việc nghiên cứu các vấn đề thu hút vốn
ODA trong An sinh Xã hội là cần thiết và lựa chọn đề tài “Thu hút nguồn vốn ODA
nhằm thực hiện mục tiêu đảm bảo an sinh xã hội” cho luận án Tiến sĩ của mình.
2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Thu hút ODA để thực hiện các mục tiêu an sinh xã hội vẫn còn khá mới mẻ và thiếu
nhiều những nghiên cứu hệ thống, chính vì vậy, đề tài sẽ đi sâu nghiên cứu những nhân tố
tác động đến việc tăng cường thu hút nguồn vốn ODA nhằm đảm bảo mục tiêu an sinh xã
hội, phân tích định lượng ảnh hưởng của các nhân tố đó tới hiệu quả của dòng vốn ODA,
qua đó đề xuất những giải pháp nhằm thúc đẩy dòng vốn ODA vào Việt Nam nhằm đảm
bảo mục tiêu an sinh xã hội trong thời gian tới.
Các mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là:
(1) Làm rõ những nhân tố ảnh hưởng đến dòng vốn ODA cho nước nhận ODA để
thực hiện mục tiêu đảm bảo an sinh xã hội.
(2) Đánh giá những ảnh hưởng của từng nhân tố trên tới dòng vốn ODA để thực hiện
mục tiêu đảm bảo an sinh xã hội ở Việt Nam.
(3) Đề xuất những giải pháp cụ thể theo từng nhóm nhân tố để tăng cường huy động
vốn ODA cho Việt Nam thực hiện mục tiêu đảm bảo an sinh xã hội.
2.2 Câu hỏi nghiên cứu
• Những nhân tố nào tác động đến việc thu hút nguồn vốn ODA trong An sinh Xã hội
tại Việt Nam
• Trong những nhân tố tác động, nhân tố nào có tác động mạnh đến việc thu hút vốn
ODA trong An sinh Xã hội tại Việt Nam
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1 Đối tượng nghiên cứu
• Các nhà tài trợ song phương và đa phương cung cấp nguồn vốn ODA trong An sinh
Xã hội tại Việt Nam
• Các chương trình, dự án An sinh Xã hội sử dụng nguồn vốn ODA.
3.2 Phạm vi nghiên cứu
• Không gian: Việt Nam
• Thời gian: từ năm 2013 đến năm 2014 cho số liệu điều tra; số liệu thứ cấp về ODA
3
được nghiên cứu từ năm 1993 đến năm 2014.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong nghiên cứu của mình, tác giả kết hợp phương pháp nghiên cứu định tính định
lượng và một số phương pháp phân tích thống kê.
Phương pháp nghiên cứu định tính giúp tác giả phát hiện vấn đề tồn tại trong thực
tế với việc thu hút nguồn vốn ODA nói chung và thu hút nguồn vốn ODA trong An
sinh Xã hội nói riêng. Từ đó xây dựng thang đo; xây dựng bảng hỏi; đề xuất mô hình
nghiên cứu và các giả thuyết. Với nghiên cứu định tính, tác giả sẽ tiến hành phỏng vấn
sâu các chuyên gia trong nước thuọc các Bộ, ngành, đơn vị quản lý, sử dụng ODA và
các chuyên gia người Việt Nam đại diện cho các nhà tại trợ song phương và đa phương
đang cấp ODA liên quan đến lĩnh vực an sinh xã hội cho Việt Nam.
Phương pháp nghiên cứu định lượng giúp tác giả kiểm định lại các giả thuyết trong
mô hình. Đối với nghiên cứu định lượng tác giả sẽ tiến hành điều tra bằng bảng hỏi.
Nghiên cứu định lượng sẽ tiến hành thành hai bước. Bước một là nghiên cứu định lượng
sơ bộ nhằm kiểm tra độ tin cậy của các thang đo và kiểm tra các câu hỏi trong thang đo có
chính xác, dễ hiểu, không gây hiểu nhầm không. Bước hai, tác giả tiến hành điều tra trên
diện rộng.
Nghiên cứu định lượng, tác giả tiến hành điều tra hai đối tượng nhà tài trợ song
phương và đa phương với kích cỡ mẫu N = 60 nhà tài trợ với khoảng 200 chuyên gia.
Thang đo được dùng trong nghiên cứu là thang Likert 5: Rất không đồng ý = 1; Không
đồng ý = 2; Bình thường = 3; Đồng ý = 4; Rất đồng ý = 5. Phương pháp chọn mẫu là
phương pháp ngẫu nhiên.
Phương pháp phân tích thống kê, tác giả dùng các phương pháp như: thống kê mô tả,
ma trận hệ số tương quan, phân tích nhân tố khám phá, phân tích độ tin cậy của thước đo,
so sánh nhóm, hồi qui. Nội dung cụ thể và ý nghĩa của các phân tích này sẽ được trình bày
cụ thể trong chương một và chương ba.
Quy trình nghiên cụ thể như sau:
4
Xác định vấn đề nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu
Tỏng quan nghiên cứu
Mô hình nghiên cứu và các
giả thuyết
Nghiên cứu định tính
Xây dựng thang đo
Nghiên cứu định lượng sơ bộ
Lần 1 (n=35)
Lần 2 ( n = 55)
Thang đo chính thức
Nghiên cứu định lượng
chính thức
Phân tích số liệu và kiểm
định giả thuyết
Giải pháp
Kiểm tra
Cronbach Alpha
- EFA
- Cronbach Alpha
- Tương quan Pearson
- Multi Regression
-
5
5. Những đóng góp của luận án
• Về mặt lý thuyết
o Hệ thống hóa lý thuyết về nguồn vốn ODA và thu hút nguồn vốn ODA cho an
sinh xã hội
o Đề xuất mô hình nghiên cứu, các nhân tố ảnh hưởng đối với việc thu hút nguồn
vốn ODA cho an sinh xã hội tại Việt Nam
• Về mặt thực tiễn
o Xác định và phân tích được mức độ ảnh hưởng của các nhân tố tác động đến ý
định cung cấp ODA của các nhà tài trợ cho Việt Nam.
o Đề xuất giải pháp thu hút nguồn vốn ODA trong an sinh xã hội tại Việt Nam
6. Bố cục của luận án
Chương 1: Tổng quan và Phương pháp nghiên cứu
Chương 2: Cơ sở lý luận về thu hút vốn ODA nhằm thực hiện mục tiêu An sinh
Xã hội
Chương 3: Thưc trạng thu hút vốn ODA nhằm thực hiện mục tiêu đảm bảo Anh
sinh Xã hội và kết quả nghiên cứu
Chương 4: Một số giải pháp tăng cường thu hút vốn ODA nhằm thực hiện mục
tiêu đảm bảo An sinh Xã hội ở Việt Nam đến năm 2020
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1 Các nghiên cứu trong và ngoài nước về thu hút vốn ODA và ODA cho An
sinh Xã hội
1.1.1 Các nghiên cứu nước ngoài
Trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu về vốn ODA. Các nghiên cứu này tập trung chủ
yếu vào việc đánh giá hiệu quả của vốn ODA đối với việc phát triển kinh tế - xã hội của
các nước đang phát triển. Trong các nghiên cứu của Boone (1996) và Lensink và
Morrissey (2000) đã đưa ra quan điểm cho rằng tác động của vốn ODA đến kinh tế xã hội
của các nước đang phát triển là tiêu cực và không hiệu quả. Nguyên nhân chính là do tham
nhũng và thiếu hiệu quả trong quá trình thực hiện nguồn vốn ODA của nước nhận viện trợ.
Các nghiên cứu này cũng nhấn mạnh, các nhà tài trợ phải có trách nhiệm hơn nữa trong
việc cung cấp nguồn vốn ODA cho các nước nhận viện trợ. Cùng quan điểm, viện trợ
ODA có tác động ngược chiều với tăng trưởng kinh tế có các nghiên cứu của Griffin
(1970); Mahmood (1992) hay các nghiên cứu gần đây của Marwan (2013); Young,
Sheehan (2014). Nghiên cứu của Young, Sheehan(2014) cho rằng viện trợ có ảnh hưởng
6
tiêu cực đến tăng trưởng kinh tế của các nước nhận viện trợ, viện trợ chỉ phát huy được tác
dụng khi chính trị, thể chế, hay các nước nhận viện trợ có nền kinh tế khá phát triển thì
mới phát huy được tác dụng của viên trợ kinh tế. Nghiên cứu của Marwan (2013) đã chỉ ra
rằng tăng trưởng kinh tế của nước nhận viện trợ là do kiều hối, xuất khẩu còn viện trợ
không đóng vai trò tác động đến tăng trưởng kinh tế.
Trái với quan điểm trên là các nghiên cứu của Chenery và Strout (1966); Teboul và
Moustier (2001); Sangkijin (2012); Tun Lin Moe (2012) . Các tác giả này cho rằng, vốn ODA
có tác động tích cực đến kinh tế - xã hội của các nước được nhận viện trợ. Chenery và Strout
(1966) cho rằng khi được tiếp nhận vốn ODA, các nước kém phát triển sẽ thu hẹp được
khoảng cách giàu nghèo. Theo Teboul và Moustier (2001) thì việc tiếp nhận viện trợ ODA
giúp các nước kém phát triển gia tăng tiết kiệm và tăng trưởng GDP, phát triển kinh tế - xã
hội. Sangkijin (2012) lập luận rằng một khi mức độ minh bạch của một quốc gia đạt đến một
điểm nhất định, hiệu ứng cận biên ròng kinh tế ODA cho các quốc gia giảm, thì ODA tác
động có hiệu quả đến sự phát triển kinh tế - xã hội của các Quốc gia nhận viện trợ. Tun Lin
Moe (2012)chỉ ra tác động tích cực của vốn ODA trực tiếp đã tác động tích cực đến sự phát
triển giáo dục và con người. Các chỉ số: phát triển con người; cơ sở hạ tầng, chất lượng giáo
trình, giáo viên đã được cải thiện sau khi được tiếp nhận nguồn vốn ODA.
Các nghiên cứu của Burnside, Dollar (2000); Hansen, Tarp (2001); Burhop (2005);
hay Karras (2006) cũng đồng quan điểm với các tác giả trên. Các nghiên cứu của các tác
giả này cho thấy, viên trợ có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên điều đó
tùy thuộc vào những điều kiện khác nhau. Ví dụ, Burnside, Dollar (2000) cho rằng viện
trợ chỉ cho kết quả tích cực khi chính sách tài chính, tiền tệ, thương mại được thực hiện tốt
nhưng sẽ không phát huy được tác dụng khi các nước nhận viện trợ có chính sách sử dụng
vốn ODA không tốt. Kết quả nghiên cứu của Karras (2006) cũng chỉ ra rằng viện trợ nước
ngoài có tác động tích cực, lâu dài đến tăng trưởng kinh tế.
Bên cạnh hai quan điểm chính là viện trợ vừa có tác động tích cực hoạc tiêu cực thì
cũng có những nghiên cứu có những kết quả không hoàn toàn ủng hộ hai quan điểm trên.
Nghiên cứu của Adams và Atsu (2014) cho thấy viện trợ nước ngoài có tác động tích cực
trong ngắn hạn nhưng tiêu cực về lâu dài tới tăng trưởng kinh tế của nước nhận viện trợ.
Cũng cùng kết quả trên, nghiên cứu của Museru và cộng sự (2014) cho thấy ODA tác
động tích cực lên trưởng kinh tế tiềm năng nhưng hiệu quả viện trợ có thể bị giảm hiệu
quả bởi biến động trong đầu tư công.
Ngoài các nghiên cứu về đánh giá tác động của vốn ODA với các nước đang phát
triển cũng có những nghiên cứu về việc thu hút và sử dụng vốn ODA như của: Antonio
Tujan Jr (2009); Asian Development Bank (1999); Jamie Morrision và cộng sự (2004).
Theo Asian Development Bank (1999) để thu hút vốn ODA, các nước nhận viện trợ cần
thành lập một hệ thống quản lý, điều phối và thực hiện các chương trình, dự án đủ mạnh từ
trung ương đến địa phương, các chương trình viện trợ được tập trung ở một cơ quan là
Tổng vụ hợp tác kinh tế và kỹ thuật trực thuộc Chính phủ. Theo Antonio Tujan Jr (2009)
để thu hút nguôn vốn ODA thì các nước nhận viện trợ cần tăng cường năng lực thực hiện;
tăng cường quyền sở hữu và trách nhiệm của địa phương bằng cách giảm dần sự phụ thuộc
7
vào nhà tài trợ. Theo Jamie Morrision (2004) thì các lĩnh vực sẽ thu hút được các nhà tài
trợ vốn ODA là các lĩnh vực y tế, giáo dục và một số các quốc gia chuyển đổi cơ cấu kinh
tế sang phát triển công nghiệp và dịch vụ.
1.1.2 Các nghiên cứu trong nước
Bên cạnh các nghiên cứu nước ngoài tập trung chủ yếu về việc đánh giá hiệu quả của
vốn ODA với các nước nhận viện trợ, các nghiên cứu trong nước lại tập trung nghiên cứu
vào hai nhóm vấn đề chính: thứ nhất, những vấn đề tồn tại trong việc thu hút và sử dụng
nguồn vốn ODA; thứ hai, thu hút và sử dụng nguồn vốn ODA. Dưới đây làm một số
nghiên cứu chính trong thời gian qua.
Nhóm vấn đề những tồn tại trong việc thu hút, quả lý, sử dụng nguồn vốn ODA
nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng
Mặc dù trong thời gian qua việc thu hút nguồn vốn ODA cho phát triển kinh tế của
Việt Nam nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng đã đạt được nhiều bước tiến vượt
bậc. Tuy vậy theo các tác giả Lê Quốc Hội (2007,2012); Nguyễn Ngọc Sơn (2015), Vũ
Như Thăng (2015, Nguyễn Thành Đô (2015); Nguyễn Mạnh Tiến (2015) việc thu hút và
sử dụng vốn ODA cũng như ODA cho ASXH vẫn còn nhiều hạn chế do một số nguyên
nhân chủ yếu sau:
Thứ nhất, môi trường pháp luật về ODA của Việt Nam chưa đồng bộ, tản mạn, tính
pháp lý chưa cao, còn chồng chéo và chưa ổn định. Đây là một trong những yếu tố hạn chế
quan trọng đối với việc huy động, quản lý và sử dụng ODA. Tồn tại này đã được Uỷ ban
Đối ngoại phát hiện và chỉ ra trong báo cáo giám sát 10 năm thu hút, quản lý và sử dụng
ODA từ 1993-2002 đến nay vẫn chậm được khắc phục.
Thứ hai, một số quy định liên quan đến ODA hiện nay cùng được quy định trong các
văn bản quy phạm pháp luật khác nhau mà không có sự thống nhất.
Thứ ba, các hoạt động giám sát việc thực hiện pháp luật về quản lý và sử dụng ODA
chưa được tiến hành định kỳ thường xuyên, liên tục.
Thứ tư, tỷ lệ giải ngân vốn ODA còn thấp nguyên nhân do: công tác giải ngân một
lúc phải tuân thủ hai hệ thủ tục của Việt Nam và của nhà tài trợ làm mất nhiều thời gian;
chất lượng công tác chuẩn bị dự án còn hạn chế; thường nhiều thiếu sót, phải điều chỉnh
bổ sung nhiều lần, công tác chuẩn bị dự án của Cơ quan chủ quản, Chủ đầu tư còn chậm,
chưa mang tính hệ thống; chính sách đền bù và giải tỏa còn bất cập, xảy ra khiếu kiện kéo
dài làm chậm tiến độ bàn giao mặt bằng cho dự án; Vốn đối ứng còn thiếu và phân bổ
chưa hợp lý.
Thứ năm, chi phí của vốn vay ODA trên thực tế thường không rẻ. Các khoản vay
ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng ưu đãi thường kèm theo những điều kiện
như chỉ định thầu, ưu tiên nhà thầu nước ngoài, yêu cầu mua máy móc, thiết bị, vật liệu từ
quốc gia tài trợ vốn ODA. Bằng các điều kiện này, các quốc gia tài trợ ODA đảm bảo
được lợi nhuận cho các tập đoàn, tổng công ty của nước họ. Phần lợi ích dành cho các nhà
thầu phụ Việt Nam chỉ chiếm phần nhỏ.
8
Thứ sáu, năng lực quản lý và tổ chức của ban quản lý dự án còn bất cập. Ban quản lý
dự án được chủ đầu tư thành lập và sử dụng pháp nhân của chủ đầu tư trong hoạt động của
mình nên chưa giải quyết dứt điểm tình trạng khép kín trong quản lý đầu tư. Một thời gian
dài, trong mô hình tổ chức chưa phân rõ quyền hạn và nghĩa vụ của chủ đầu tư với ban
quản lý dự án, các Ban quản lý được giao quyền lực rất lớn nhưng không có cơ chế trách
nhiệm. Đội ngũ cán bộ quản lý vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng
thường kiêm nhiệm; hạn chế về chuyên môn, trình độ ngoại ngữ. Năng lực của cán bộ
quản lý vốn ODA ở các bộ ngành còn tương đối khả dĩ do được chuyên môn hoá và được
đào tạo bồi dưỡng, có điều kiện thường xuyên tiếp cận với các nguồn thông tin cần thiết.
Còn ở các địa phương, đỗi ngũ cán bộ làm công tác quản lý vốn ODA chưa được chuyên
môn hóa, ít được đào tạo và không có điều kiện tiếp cận với thông tin về chuyên môn.
Thứ bẩy, tình trạng sử dụng sai mục đích, thất thoát và lãng phí trong sử dụng ODA
nói chung và ASXH nói riêng còn lớn.
Thứ tám, phân bổ ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng còn dàn trải và
vào quá nhiều lĩnh vực do thiếu kinh nghiệm và tình hình thiếu vốn đầu tư diễn ra trong tất
cả các lĩnh vực, các địa phương nên khi định hướng lĩnh vực ưu tiên sử dụng vốn ODA
phân bổ quá rộng và dàn trải. Nên việc sử dụng ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH
nói riêng vào nhiều dự án với quy mô không lớn sức lan tỏa của dự án không cao và tốn
nhiều chi phí giao dịch trong triển khai dự án.
Thứ chín, thời gian chuẩn bị và phê duyệt dự án thường bị kéo dài, từ khâu đề xuất ý
tưởng đến khâu phê duyệt và ký kết thường mất từ 02 đến 03 năm thậm chí lâu hơn. Chất
lượng của một số văn kiện chương trình, dự án ODA ODA nói chung và cho lĩnh vực
ASXH nói riêng chưa đáp ứng được yêu cầu và chưa phù hợp với những điều kiện cụ thể
của Việt Nam, dẫn tới tình trạng nội dung dự án phải bổ sung và điều chỉnh nhiều lần.
Thứ mười, việc huy động vốn ODA và vốn vay ưu đãi ODA nói chung và cho lĩnh
vực ASXH nói riêng căn cứ nhiều vào nhu cầu, danh mục các chương trình dự án đề xuất
mà chưa đặt mối quan hệ với khả năng trả nợ, mối quan hệ giữa hiệu quả chương trình dự
án và hiệu quả quản lý nợ công và an toàn nợ công.
Thứ một, trong quan niệm của một số cơ quan thụ hưởng ODA từ trung ương đến địa
phương vẫn coi nguồn vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng là một khoản
cho không, là do chính phủ trả nợ chứ không phải là một khoản nợ mà tương lai con cháu
phải trả. Hậu quả của quan niệm không đúng đắn là việc sử dụng nguồn vốn ODA không
hiệu quả, tính bền vững sau của dự án và khả năng trả nợ.
Thứ mười một, sự phối hợp thẩm định giữa chính phủ Việt Nam với các nhà tài trợ
thường không đồng nhất với nhau, một số dự án phía Việt Nam đã đồng ý phê duyệt
nhưng các nhà tài trợ lại không đồng ý hoặc phải điều chỉnh lại theo ý tưởng của họ dẫn
đến tình trạng mất thời gian, lãng phí chi phí. Trong một số trường hợp thì phía nhà tài trợ
đồng ý thì phía Việt Nam lại không đồng ý dẫn đến việc giải ngân và ký kết chậm.
Từ những vấn đề mà các nghiên cứu đã nêu trên, tá thấy có thể qui về 3 nhóm vấn đề
chính còn tồn tại: thứ nhất là sự phù hợp mục tiêu giữa nhà tài trợ và bên tiếp nhận nguồn
9
vốn ODA; thứ hai là các vấn đề chính sách, chiến lược, thể chế, pháp luật của Việt Nam
và cuối cùng là hiệu quả sử dụng vốn của phía Việt Nam liên quan đến các vấn đề như:
giải ngân, vốn đối ứng, công tác quản lý, sử dụng nguồn vốn ODA…
Nhóm vấn đề thu hút, quản lý và sử dụng nguồn vốn ODA cho An sinh Xã hội
Sau khi nêu lên những nguyên nhân, tồn tại khách quan và chủ quan dẫn đến việc sử
dụng các nguồn vốn ODA không hiệu quả, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những giải pháp
nhằm thu hút nguồn vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng trong thời gian
tới tập trung chủ yếu vào các nhóm giả pháp: quản lý, hoàn thiện hệ thống chính sách, thể
chế, pháp luật; chiến lược thu hút nguồn vốn mới; nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn vốn
ODA và thay đổi quan niệm về nguồn vốn ODA.
Theo tác giả Từ Quan Phương (2002), Việt Nam muốn nhận được tài trợ nhiều hơn
nữa nguồn vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng cần: tạo khung pháp lý
thống nhất, hài hòa thủ tục pháp lý của Việt Nam với các nhà tài trợ, tiêp tục hoàn thiện
hệ thống cơ chế, chính sách quản lý nhà nước đối với nguồn vốn ODA, tăng cường quản lý
giám sát vốn ODA; phân định rõ chức năng quản lý nhà nước và chức năng quản lý sản
xuất kinh doanh; nâng cao nhận thức về nguồn vốn ODA, cần hiểu vốn ODA là một khoản
vay, nợ chứ không phải là khoản cho không. Vũ Thị Kim Oanh (2002) để thu hút vốn ODA
nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng cần: cần có chiến lược thu hút và sử dụng
ODA, nhanh chóng xây dựng và hoàn thiện các quy hoạch phát triển lĩnh vực kinh tế đối
ngoại, bao gồm quy hoạch ODA, đẩy nhanh tốc độ giải ngân. Tôn Thành Tâm (2005) để
thu hút nguồn vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng, Chính phủ Việt Nam
cần: thành lập ngân hàng bán buôn nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức; hoàn thiện các
cơ chế, chính sách quản lý ODA; bổ sung, sửa đổi nội dung các văn bản qui phạm pháp
luật có liên quan đến quá trình thực hiện các chương trình, dự án; và các giải pháp bố trợ
khác nhằm góp phần nâng cao năng lực quản lý về ODA. Cùng quan điểm trên, tác giả
Nguyễn Hồng Thái (2008) cho rằng muốn thu hút vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực
ASXH nói riêng, phía Việt Nam cần: hiểu đúng bản chất vốn ODA là một khoản nợ; sử
dụng có hiệu quả nguồn vốn ODA, cần gắn kết và lồng ghép một cách đồng bộ chiến lược
và kế hoạch thu hút và sử dụng ODA với các chiến lược phát triển, các chính sách và quy
hoạch phát triển ngành, vùng và quốc gia cũng như các kế hoạch dài hạn và hàng năm bảo
đảm sự chủ động của ta trong sử dụng ODA; ODA gắn với mục tiêu chính trị và lợi ích
kinh tế của nhà tài trợ. Do vậy, thành hay bại của ODA tuỳ thuộc chủ yếu vào vai trò làm
chủ của các cơ quan thực hiện, từ khâu hình thành dự án cho đến quá trình tổ chức thực
hiện và duy trì tính bền vững của dự án sau này; Năng lực thể chế, năng lực con người là
chìa khoá quyết định sự thành bại của ODA; Sự cam kết mạnh mẽ, chỉ đạo sát sao và có sự
tham gia của các đối tượng thụ hưởng sẽ bảo đảm việc thực hiện các chương trình, dự án
ODA có hiệu quả, phòng và chống được lãng phí và tham nhũng. Lê Quốc Hội (2012)
cũng cho rằng để thu hút vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng Việt Nam
cần: Tăng cường nhận thức về nguồn vốn ODA; sử dụng nguồn vốn ODA một cách có lựa
chọn; thúc đẩy giải ngân nguồn vốn ODA để tăng cường hiệu quả sử dụng; tăng cường các
hoạt động giám sát đánh giá và quản lý nguồn vốn ODA; xây dựng kế hoạch dài hạn để
10
giảm thiểu các khoản vốn vay ngắn hạn và các điều kiện ràng buộc.
Cùng quan điểm với những nghiên cứu trên, Nguyễn Ngọc Sơn (2015) cho rằng,
muốn thu hút hơn nữa vốn ODA nói chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng, chính phủ
Việt Nam cần làm những điều sau: xây dựng một cơ chế phối hợp giữa Chính phủ và các
nhà tài trợ; áp dụng cách tiếp cận viện trợ mới và mô hình viện trợ mới; linh hoạt trong
quy hoạch tổng thể và lập dự án; cải tiến cơ chế quản lý nhăm nâng cao hiệu quả thu hút
và sử dụng vốn ODA; nâng cao hiệu quả thu hút và sử dụng vốn ODA bằng việc chuẩn bị
tốt vốn đối ứng; đẩy nhanh tiến độ giải ngân. Cùng nhận định với tác giả Nguyễn Ngọc
Sơn, Nguyễn Thành Đô (2015) đã nêu ra những biện pháp nhằm thu hút vốn ODA nói
chung và cho lĩnh vực ASXH nói riêng trong giai đoạn 2015 là: phải chủ động trong việc
quản lý và sử dụng vốn ODA; chủ động trong việc đề xuất, chuẩn bị dự án và sử dụng
ODA là điều kiện tiên quyết bảo đảm hiệu quả sử dụng vốn; đổi mới phương thức sử dụng
nguồn ODA; môi trường pháp lý minh bạch và có tính cưỡng chế cao là một trong những
điều kiện thúc đẩy tiến độ thực hiện các chương trình, dự án, các văn bản pháp qui về
quản lý và sử dụng vốn phải đồng bộ và thực hiện nghiêm túc ở các cấp; kiên quyết
thực hiện các biện pháp cấp bách về phòng, chống lãng phí tại các dự án sử dụng vốn
ODA; phân định quyền hạn và trách nhiệm giữa các cơ quan tham gia vào quá trình
quản lý và sử dụng vốn đi đôi với việc nâng cao trình độ, năng lực của cơ quan có liên
quan; tăng cường vai trò kiểm tra, thanh tra của Bộ chủ quản, của các Bộ có chức năng
quản lý và của các cơ quan thanh tra, kiểm toán Nhà nước đối với việc thực hiện dự án
và đối với hoạt động quản lý của chủ đầu tư, Ban Quản lý dự án.
1.1.3 Khoảng trống nghiên cứu
Các nghiên cứu trên đây đã đóng góp rất nhiều cho các nhà quản lý, các nhà nghiên
cứu về ODA. Tuy nhiên, sau khi tổng quan các nghiên cứu trong và ngoài nước, tác
giả nhận thấy các nghiên cứu này còn đang để lại một số “khoảng trống” như sau:
- Nghiên cứu nước ngoài chỉ tập trung chủ yếu về việc đánh giá hiệu quả của vốn
ODA với các nước nhận viện trợ, các nghiên cứu trong nước lại tập trung nghiên
cứu vào hai nhóm vấn đề chính: thứ nhất, những vấn đề tồn tại trong việc thu hút
và sử dụng nguồn vốn ODA; thứ hai, thu hút và sử dụng nguồn vốn ODA.
- Chưa có nhiều nghiên cứu chỉ ra được các nhân tố chính có tác động đến việc thu
hút ODA đặc biệt trong lĩnh vực An sinh Xã Hội.
- Các công trình đã công bố cũng đã bàn về các nhân tố tác động đến việc thu hút
ODA nhưng mới dừng ở phân tích định tính, chưa lượng hóa được mức độ ảnh
hưởng của các nhân tố này đến việc thu hút ODA đặc biệt là trong lĩnh vực ASXH.
- Đòi hỏi thực tiễn hiện nay trong lĩnh vực ASXH là cần phải xác định những nhân tố
chính tác động đến việc thu hút ODA, tác động mạnh yếu của chúng như thế nào
đến ý định tiếp tục cung cấp vốn ODA cho các nhà tài trợ để có những nhóm giải
pháp cụ thể thì các nghiên cứu trước chưa đề cập được thật hoàn chỉnh.