ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI<br />
KHOA LUẬT<br />
<br />
TẠ NGỌC NAM<br />
<br />
PHÂN BIỆT TRANH CHẤP KINH DOANH,<br />
THƢƠNG MẠI VÀ TRANH CHẤP DÂN SỰ<br />
THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM<br />
<br />
Công trình đƣợc hoàn thành<br />
tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội<br />
<br />
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Nhƣ Phát<br />
<br />
Phản biện 1:<br />
<br />
Phản biện 2:<br />
Chuyên ngành : Luật kinh tế<br />
Mã số<br />
<br />
: 60 38 50<br />
Luận văn sẽ đƣợc bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm luận văn thạc sĩ,<br />
họp tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội.<br />
Vào hồi ..... giờ ....., ngày ..... tháng ..... năm 2015<br />
<br />
TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC<br />
<br />
HÀ NỘI - 2015<br />
<br />
1<br />
<br />
Có thể tìm hiểu luận văn tại<br />
Trung tâm thông tin - Thƣ viện Đại học Quốc gia Hà Nội<br />
Trung tâm tƣ liệu - Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội<br />
<br />
2<br />
<br />
MỤC LỤC CỦA LUẬN VĂN<br />
Trang<br />
Trang phụ bìa<br />
Lời cam đoan<br />
Mục lục<br />
MỞ ĐẦU<br />
<br />
Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÂN BIỆT<br />
<br />
1<br />
6<br />
<br />
TRANH CHẤP KINH DOANH, THƢƠNG<br />
MẠI VÀ TRANH CHẤP DÂN SỰ<br />
<br />
1.1.<br />
1.1.1.<br />
1.1.2.<br />
1.2.<br />
1.2.1.<br />
1.2.2.<br />
1.2.3.<br />
1.3.<br />
1.3.1.<br />
1.3.2.<br />
1.3.3.<br />
<br />
Khái niệm và bản chất của tranh chấp kinh doanh,<br />
thƣơng mại và tranh chấp dân sự<br />
Khái niệm tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh<br />
chấp dân sự<br />
Bản chất của tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và<br />
tranh chấp dân sự<br />
Phân biệt giữa hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại<br />
Lịch sử phát sinh và phát triển của hành vi dân sự và<br />
hành vi thƣơng mại<br />
Khái niệm hành vi dân sự và khái niệm hành vi thƣơng mại<br />
Tính chất của hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại<br />
Cách thức xác định hành vi thƣơng mại<br />
Phân loại hành vi thƣơng mại<br />
Các thành tố của hành vi thƣơng mại<br />
Một số loại trừ khi xác định hành vi thƣơng mại<br />
Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ<br />
<br />
6<br />
6<br />
<br />
2.1.1. Thực trạng các qui định pháp luật trực tiếp phân biệt<br />
tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự<br />
2.1.2. Thực trạng các qui định pháp luật đặt nền tảng cho sự<br />
phân biệt tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh<br />
chấp dân sự<br />
2.2.<br />
Thực tiễn giải quyết tranh chấp có liên quan đến phân<br />
biệt dạng tranh chấp<br />
2.3.<br />
Kiến nghị hoàn thiện pháp luật<br />
2.3.1. Kiến nghị về hoàn thiện Luật thƣơng mại<br />
2.3.2. Kiến nghị về việc xác định thẩm quyền giải quyết tranh chấp<br />
2.3.3. Kiến nghị về việc xác định chế độ pháp lý về năng lực<br />
chủ thể thực hiện hành vi<br />
2.3.4. Kiến nghị về xác định thời hiệu tố tụng và thời hiệu hợp đồng<br />
KẾT LUẬN<br />
<br />
9<br />
<br />
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO<br />
<br />
10<br />
10<br />
15<br />
19<br />
23<br />
23<br />
28<br />
32<br />
35<br />
<br />
PHÂN BIỆT TRANH CHẤP KINH DOANH,<br />
THƢƠNG MẠI VÀ TRANH CHẤP DÂN SỰ<br />
- KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN<br />
<br />
2.1.<br />
<br />
Thực trạng các qui định pháp luật về phân biệt tranh<br />
chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự<br />
3<br />
<br />
35<br />
<br />
4<br />
<br />
35<br />
38<br />
<br />
40<br />
68<br />
68<br />
69<br />
70<br />
70<br />
71<br />
72<br />
<br />
MỞ ĐẦU<br />
1. Sự cần thiết nghiên cứu của đề tài<br />
Kinh tế thị trƣờng thúc đẩy kinh doanh, thƣơng mại phát triển, đồng<br />
thời kéo theo sự gia tăng các tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại. Nhu<br />
cầu giải quyết đúng đắn các tranh chấp này đòi hỏi có cơ chế giải quyết<br />
thỏa đáng. Sự đòi hỏi này cùng với sự đòi hỏi khác của sinh hoạt chính<br />
trị, kinh tế, xã hội thúc đẩy cải cách pháp luật.<br />
Trong tiến trình cải cách pháp luật, việc xóa đi quan niệm về ngành<br />
luật kinh tế theo nghĩa truyền thống của chủ nghĩa xã hội là một cải cách<br />
mạnh dạn và có đóng góp cho việc phát triển kinh tế thị trƣờng ở Việt<br />
Nam. Gần nhƣ thay thế ngành luật này là ngành luật thƣơng mại - một<br />
ngành luật mới đƣợc hồi sinh. Bƣớc tiếp sự tiêu vong và sự hồi sinh này<br />
là sự hợp nhất tố tụng dân sự và tố tụng kinh tế để đƣa ra một bộ luật<br />
chung mà hiện nay gọi là Bộ luật Tố tụng dân sự.<br />
Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2004 ra đời đã xóa đi sự tản mạn của<br />
luật tố tụng giải quyết các tranh chấp tƣ, tuy nhiên mang trong lòng nó<br />
không ít bất cập. Bộ luật này có các qui định phân biệt giữa tranh chấp<br />
kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự. Các qui định này gây<br />
không ít rắc rối cho thực tiễn tƣ pháp, mặc dù luật nội dung có sự phân<br />
biệt tƣơng đối giữa luật dân sự và luật thƣơng mại. Ngay trong học<br />
thuật, phân biệt giữa luật dân sự và luật thƣơng mại nói chung và phân<br />
biệt giữa tranh chấp dân sự và tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại nói<br />
riêng là rất khó khăn và thiếu sức thuyết phục. Bởi vì, suy cho cùng, pháp<br />
luật thƣơng mại chỉ là lĩnh vực của pháp luật tƣ với Bộ luật Dân sự là<br />
luật gốc.<br />
Mặt khác, hiện về mặt lý luận chƣa có nhiều công trình nghiên cứu<br />
chuyên về sự phân biệt giữa tranh chấp dân sự và tranh chấp kinh doanh,<br />
thƣơng mại để tạo thành nền tảng vững chắc cho thực tiễn xây dựng pháp<br />
luật, cũng nhƣ thực tiễn thi hành và áp dụng pháp luật.<br />
<br />
Vì các lẽ trên và mong muốn đóng góp cho nghiên cứu khoa học của<br />
bản thân, tôi xin lựa chọn đề tài "Phân biệt tranh chấp kinh doanh,<br />
thương mại và tranh chấp dân sự theo pháp luật Việt Nam" làm đề tài<br />
cho luận văn thạc sĩ luật học của mình.<br />
2. Tình hình nghiên cứu<br />
Phân biệt tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự<br />
không hoàn toàn là một đề tài mới. Nó đã đƣợc nghiên cứu ở nhiều cấp<br />
độ khác nhau ở cả Việt Nam và nhiều nƣớc trên thế giới. Thế nhƣng chƣa<br />
có nghiên cứu ở nƣớc ngoài về vấn đề này của Việt Nam hiện nay. Trong<br />
khi đó các công trình nghiên cứu ở trong nƣớc chƣa đi sâu vào nền tảng<br />
lý luận và còn thiếu bao quát. Vì vậy, khoảng đất trống cho đề tài nghiên<br />
cứu này vẫn còn.<br />
Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu của các luật gia<br />
Việt Nam về vấn đề phân biệt giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng<br />
mại và tranh chấp dân sự nhƣ sau: Thứ nhất, công trình nghiên cứu mang<br />
tên "Những khác biệt giữa luật thương mại Việt Nam và các chế định<br />
pháp luật thương mại các nước" của PGS.TS Nguyễn Nhƣ Phát và<br />
PGS.TS Ngô Huy Cƣơng (Đề tài nhánh của đề tài nghiên cứu xây dựng<br />
Luật Thƣơng mại năm 2005 do UNDP tài trợ năm 2004); thứ hai, đề tài<br />
nghiên cứu mang tên "Đảm bảo quyền tự do lựa chọn phương thức giải<br />
quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại ở Việt Nam" do TS. Phan Thị<br />
Thanh Thủy chủ trì (năm 2013 - 2014); thứ ba, công trình mang tên<br />
"Giải quyết tranh chấp trong kinh doanh theo pháp luật Việt Nam" của<br />
PGS.TS. Phạm Hữu Nghị (đăng trong "Kỷ yếu hội thảo giải quyết tranh<br />
chấp kinh doanh và phá sản doanh nghiệp", Trung tâm nghiên cứu và hỗ<br />
trợ pháp lý (leres), Trƣờng Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, dƣới<br />
sự tài trợ của Konrad Adenauer Stifftung, Nxb Giao thông vận tải, 2000);<br />
thứ tư, công trình mang tên "Tăng cường vai trò của tòa án trong việc<br />
giải quyết tranh chấp kinh tế" của TS. Phan Chí Hiếu (đăng trong "Kỷ<br />
yếu hội thảo giải quyết tranh chấp kinh doanh và phá sản doanh nghiệp",<br />
<br />
5<br />
<br />
6<br />
<br />
Trung tâm nghiên cứu và hỗ trợ pháp lý (leres), Trƣờng Đại học Khoa<br />
học xã hội và nhân văn, dƣới sự tài trợ của Konrad Adenauer Stifftung,<br />
Nxb Giao thông vận tải, 2000); thứ năm, công trình mang tên "Pháp luật<br />
giải quyết tranh chấp nội bộ công ty: nhận thức, thực trạng và cải cách"<br />
của PGS.TS Ngô Huy Cƣơng (đăng trong Tạp chí Nhà nƣớc và pháp<br />
luật, số 11(295)/2012, tr. 48- 58&82); thứ sáu: "Giáo trình luật thương<br />
mại - Phần chung và Thương nhân" của PGS.TS Ngô Huy Cƣơng, Nxb<br />
Đại học Quốc gia Hà Nội, 2013; thứ bảy: "Áp dụng tập quán giải quyết<br />
các tranh chấp thương mại ở Việt Nam" của Nguyễn Mạnh Thắng (Luận<br />
án tiến sĩ Luật học, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2015)...<br />
Các công trình này đã khơi thông các vấn đề lý luận nền tảng liên<br />
quan tới việc phân biệt giữa tranh chấp dân sự và tranh chấp kinh doanh,<br />
thƣơng mại. Tuy nhiên, các công trình này không nghiên cứu trực tiếp sự<br />
phân biệt này và nhìn nhận vấn đề từ phƣơng diện pháp luật kinh doanh.<br />
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu<br />
Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ các vấn đề lý luận chủ<br />
yếu về phân biệt giữa tranh chấp dân sự và tranh chấp kinh doanh,<br />
thƣơng mại và trên cơ sở đó phân tích thực trạng pháp luật, rồi đƣa ra các<br />
kiến nghị liên quan.<br />
Các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể bao gồm:<br />
+ Nghiên cứu các vấn đề lý luận chủ yếu của sự phân biệt giữa tranh<br />
chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự dựa trên mô hình lớn<br />
của pháp luật Việt Nam hiện nay;<br />
+ Phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam có liên quan;<br />
+ Kiến nghị cải cách pháp luật liên quan.<br />
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu<br />
Luận văn xác định đối tƣợng nghiên cứu chủ yếu là những vấn đề lý<br />
luận chung về phân biệt tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp<br />
dân sự; và các qui định pháp luật Việt Nam liên quan và thực trạng áp<br />
dụng chúng.<br />
<br />
Luận văn chỉ nghiên cứu vấn đề phân biệt giữa các loại tranh chấp<br />
này mà không đi sâu vào các kỹ năng liên quan, cũng nhƣ không dự định<br />
đƣa ra các kiến nghị có tầm bao quát cả hệ thống pháp luật.<br />
5. Phƣơng pháp nghiên cứu<br />
Các phƣơng pháp nghiên cứu đƣợc sử dụng trong luận văn bao gồm:<br />
phƣơng pháp phân tích qui phạm; phƣơng pháp phân loại pháp lý;<br />
phƣơng pháp diễn dịch; phƣơng pháp quy nạp; phƣơng pháp so sánh<br />
pháp luật; phƣơng pháp xây dựng mô hình. Các phƣơng pháp này đƣợc<br />
sử dụng trên cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng<br />
và duy vật lịch sử.<br />
Phƣơng pháp phân loại pháp lý, phƣơng pháp diễn dịch, phƣơng<br />
pháp quy nạp và phƣơng pháp so sánh pháp luật đƣợc dùng chủ yếu để<br />
nghiên cứu các vấn đề lý luận liên quan.<br />
Phƣơng pháp phân tích qui phạm và phân tích tình huống đƣợc sử<br />
dụng chủ yếu để nghiên cứu thực trạng pháp luật liên quan.<br />
Phƣơng pháp quy nạp và phƣơng pháp xây dựng mô hình chủ yếu<br />
dùng để đƣa ra các kiến nghị cải cách pháp luật.<br />
6. Tính mới và những đóng góp của đề tài<br />
Đề tài nghiên cứu một cách toàn diện về cả lý luận và thực tiễn vấn<br />
đề, xác định những hạn chế, bất cập của pháp luật Việt Nam về phân biệt<br />
tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự, đồng thời phân<br />
tích kinh nghiệm pháp luật một số quốc gia trên thế giới về vấn đề này.<br />
Tác giả của luận văn với mong muốn đây là công trình nghiên cứu có ít<br />
nhiều giá trị về mặt lý luận cũng nhƣ thực tiễn để làm tài liệu tham khảo<br />
cho các hoạt động giảng dạy pháp lý và công tác xét xử, cũng nhƣ tạo<br />
những gợi ý có giá trị cho các nhà lập pháp hoàn thiện hơn hệ thống pháp<br />
luật về việc phân biệt các loại tranh chấp này.<br />
7. Kết cấu của luận văn<br />
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội<br />
dung của luận văn gồm 2 chƣơng:<br />
<br />
7<br />
<br />
8<br />
<br />
Chương 1: Những vấn đề lý luận về phân biệt tranh chấp kinh<br />
doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự.<br />
Chương 2: Thực trạng pháp luật Việt Nam về phân biệt tranh chấp<br />
kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự - kiến nghị hoàn thiện.<br />
<br />
1.1. Khái niệm và bản chất của tranh chấp kinh doanh, thƣơng<br />
mại và tranh chấp dân sự<br />
1.1.1. Khái niệm tranh chấp kinh doanh, thương mại và tranh<br />
chấp dân sự<br />
Khi nói tới tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại hầu nhƣ ngụ ý về tranh<br />
chấp thƣơng mại, còn các tranh chấp liên quan khác có thể là tranh chấp<br />
dân sự (nhƣ tranh chấp giữa thƣơng nhân và ngƣời cho thuê nhà làm cơ<br />
sở kinh doanh) hoặc tranh chấp trong khu vực luật công. Ví dụ tranh<br />
chấp giữa ngƣời xin đăng ký kinh doanh với cơ quan đăng ký kinh doanh<br />
về việc cơ quan đăng ký kinh doanh không tiến hành đăng ký kinh doanh<br />
cho ngƣời xin đăng ký kinh doanh trong trƣờng hợp ngƣời xin đăng ký<br />
kinh doanh đã có đầy đủ điều kiện và tiến hành đúng các thủ tục xin đăng<br />
ký kinh doanh. Tranh chấp này thuộc lĩnh vực hành chính mặc dù việc<br />
đăng ký kinh doanh do Luật Doanh nghiệp qui định. Vì vậy, tại đây luận<br />
văn chỉ xin làm rõ khái niệm tranh chấp dân sự và tranh chấp thƣơng mại.<br />
Việc xác định khái niệm tranh chấp dân sự và khái niệm tranh chấp<br />
thƣơng mại phụ thuộc vào việc xác định hành vi dân sự và hành vi<br />
thƣơng mại. Các khái niệm tranh chấp dân sự và tranh chấp thƣơng mại<br />
đƣợc hiểu nhƣ sau:<br />
+ Tranh chấp dân sự là các tranh chấp phát sinh từ các quan hệ nhân<br />
thân hoặc quan hệ tài sản đƣợc luật dân sự điều chỉnh mà không phải là<br />
các tranh chấp thƣơng mại.<br />
<br />
+ Tranh chấp thƣơng mại là các tranh chấp phát sinh từ các hành vi<br />
thƣơng mại.<br />
Các định nghĩa này có mối liên hệ quan trọng nếu không làm rõ<br />
đƣợc khái niệm này thì cũng không thể xác định đƣợc khái niệm kia.<br />
Chính vì vậy có nhiều ý tƣởng pháp lý xóa nhòa sự phân biệt giữa luật<br />
dân sự và luật thƣơng mại, nói cách khác hợp nhất luật dân sự và luật<br />
thƣơng mại để chỉ xây dựng một bộ luật áp dụng cho cả quan hệ dân sự<br />
và quan hệ thƣơng mại. Việc làm rõ gần nhƣ hoàn toàn hai khái niệm này<br />
đòi hỏi phải có một nghiên cứu hệ thống mà phần nào sẽ đƣợc nghiên<br />
cứu tại các mục, các tiểu mục dƣới đây.<br />
1.1.2. Bản chất của tranh chấp kinh doanh, thương mại và tranh<br />
chấp dân sự<br />
Tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và tranh chấp dân sự đƣợc luật<br />
thực định (Bộ luật Tố tụng dân sự 2004 đƣợc sửa đổi, bổ sung năm 2011)<br />
mô tả bằng cách thức liệt kê. Nhƣng thông qua sự liệt kê đó, có thể thấy<br />
bản chất pháp lý của các loại tranh chấp này.<br />
Ngoài một số tranh chấp về nhân thân, tranh chấp dân sự theo Bộ<br />
luật này bao gồm các tranh chấp liên quan tới trái quyền dân sự và liên<br />
quan tới vật quyền, cũng nhƣ quyền sở hữu trí tuệ nếu không có mục tiêu<br />
lợi nhuận. Trong khi đó tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại hầu nhƣ là<br />
các tranh chấp liên quan tới các hành vi thƣơng mại. Vì vậy, đƣợc xem là<br />
có lý trong một phạm vi nhất định khi Luật Thƣơng mại 1997 định nghĩa<br />
tại Điều 238 rằng: "Tranh chấp thƣơng mại là tranh chấp phát sinh do<br />
việc không thực hiện hoặc thực hiện không đúng hợp đồng trong hoạt<br />
động thƣơng mại". Chƣa bàn tới phạm vi, định nghĩa này chỉ nói tới<br />
tranh chấp trong vấn đề thực hiện hợp đồng thƣơng mại.<br />
Theo GS.TSKH. Đào Trí Úc, luật dân sự và luật thƣơng mại đều là<br />
những ngành luật tƣ điển hình, nhƣng quan hệ giữa luật dân sự và luật thƣơng<br />
mại mang tính chất của mối quan hệ giữa cái chung và cái riêng. Luật<br />
dân sự và luật thƣơng mại liên hệ với nhau ở phạm vi trái quyền. Từ đó<br />
<br />
9<br />
<br />
10<br />
<br />
Chương 1<br />
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÂN BIỆT TRANH CHẤP<br />
KINH DOANH, THƢƠNG MẠI VÀ TRANH CHẤP DÂN SỰ<br />
<br />