TRIẾT HỌC GIÁO DỤC VỚI CON NGƯỜI VÀ
NGHỆ THUẬT
Trên tiến trình ấy, một mặt con người nhìn lại những bước đi quá khứ của mình,
rút đúc kinh nghiệm qua những bài học lịch sử, mặt khác đặt ra những yêu cầu mới
cho những chủ nhân mới, đủ sức chế ngự, chiếm lĩnh hoàn cảnh vươn lên hướng về
phía trước .
Gần đây, Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội có cuộc hội thảo giáo dục với chủ đề
“Edgar Morin và Triết học Giáo dục” với sự tham dự của một số nhà văn hóa -
giáo dục và số đông bạn trẻ.
Edgar Morin (1922 - ...) chủ trương rằng “Thế giới đang biến động như vũ bão,
giáo dục phải bình tĩnh trở lại những vấn đề cơ bản nhất của con người, không
chạy theo đuổi bắt mà trở lại những vấn đề cơ bản của con người với một tầm mức
sâu và cao hơn, để con người làm chủ được hiện thực ở một tầm mức khống chế
vững chãi hơn. Chính những thách thức từ những biến động dữ dội của thế giới
mới lại là cơ hội để giáo dục trở lại giải quyết những vấn đề lâu dài, cơ bản nhất
của con người - như vấn đề sự đánh lừa của hiện thực trông thấy được đến tình
trạng đui mù của nhận thức; hoặc vấn đề phát triển cao căn cước quốc gia, dân tộc
lên thành căn cước địa cầu; hoặc nữa những vấn đề mà ông gọi là “đạo lý của sự
thông cảm”, “sự giao cảm với tha nhân”, “sự nội tâm hóa lòng khoan dung”... Tác
giả bài báo, cũng là bài tham luận, đưa ra nhận xét “Trong khi triết lý giáo dục của
ta hiện nay là cắm cúi đuổi theo cái thực dụng tức thì, thì Edgar Morin nói về sự
quay lại những giá trị lâu dài, nâng cao chúng lên, ngay trong thách thức, mới tìm
thấy cơ hội khắc phục những hạn chế lịch sử của con người”. Và trong khi giáo
dục của ta chẻ nhỏ, ngày càng băm vụn các tri thức ra cho những yêu cầu cấp thời
và cụ thể của thị trường lao động, thì Edgar Morin nói đến việc “liên kết các tri
thức thành một khối thống nhất hoàn chỉnh”, tạo nên một nền vững chãi và bền
chắc cho con người có thể ứng phó một cách chủ động và sáng tạo, không chỉ với
hôm nay mà cả tương lai “. Trong khi giáo dục của ta lao vào cuộc chạy đua trang
bị những kiến thức “mới” bất tận và luôn thay đổi, thì ông cho rằng “điều quan
trọng hơn, quan trọng nhất, là tạo nên được những cái đầu rèn luyện tốt để có thể
tự nó chiếm lĩnh và làm chủ thế giới dẫu biến động đến đâu”. (Nguyên Ngọc.
Edgar Morin và Giáo dục trong thế giới biến đổi. Tia sáng. Số 11 ngày 5-6-2008).
Tác giả bài báo nhắc lại câu nói của nhà văn Mỹ Eliot, ông kêu lên “Minh triết đi
đâu rồi, chỉ còn lại trí thức! Trí thức đi đâu rồi, chỉ còn lại thông tin!” Tác giả bài
viết đưa ra nhận xét tiếp “Hình như giáo dục của ta đang để lại còn ít hơn nhiều thế
nữa. Nó để lại những trí thức và thông tin bị băm vụn thành những giáo điều cho
người ta học thuộc lòng”. Và cũng không thể không nhớ đến câu nói của nhà giáo
dục vĩ đại J.J. Rousseau “Việc học tập đích thực của chúng ta là học tập về thân
phận của con người “. Edgar Morin nói đến việc học tập về thân phận con người
trong thế giới biến đổi như chưa từng có ngày nay - Lời bình luận của tác giả - NN.
(Tia sáng. Số đã dẫn).
Lịch sử không lặp lại. Nhưng lịch sử gặp nhau ở những cái đầu lớn của triết học
giáo dục là có thật. Thế kỷ thứ IV trước Công nguyên, Socrate (469 - 399) đã từng
nói “Tự ngươi hãy biết lấy ngươi “. Nghĩa là ông đưa học trò, môn đệ, trở lại với
chính mình, với số phận con người của chính họ. Vì vậy người ta nói Socrate là
người đỡ đẻ cho các linh hồn, để cho con người được giải thoát linh hồn và lại quy
phục cái thiện. Xấp xỉ với thời Socrate, ở châu á phương Đông, Khổng Tử (551 -
479tr.CN) nhà giáo dục vĩ đại Trung Hoa bảo “Đạo làm người phải có Nhân - Trí -
Dũng. Nhân, để luyện tình cảm. Trí, để luyện trí tuệ. Dũng, để rèn nghị lực mà
vượt mọi khó khăn thách thức mới thành người quân tử”. Thích Ca Mâu Ni (năm
sinh khoảng 488 - 368 tr.CN) thì bảo “Muốn trở thành con người tự do, phải tu
luyện, phải giác ngộ, phải tự giải thoát. “Phật là người đã hoàn thành. Người là
Phật chưa hoàn thành “ - tức muốn thành Phật thì phải tự mình tu luyện. Tất cả
những điều vừa kể đều hướng về chân lý Chân - Thiện - Mỹ, lý tưởng mà nền giáo
dục cũng như nghệ thuật chân chính nào cũng luôn hướng tới.
Từ bên kia đại dương, ở nước Mỹ, John Dewey (1859 - 1952), tác giả công trình
“Dân chủ và Giáo dục” một trong những nhà giáo dục kiêm triết gia bao trùm đời
sống trí tuệ nước Mỹ suốt thế kỷ XX với học thuyết “Thực dụng luận“, cũng là một
