Về tư tưởng giáo
dục Arixtốt
Người ta đã biết rõ về Arixtốt với tư cách nhà tư tưởng vĩ đại nhất của thời cổ
đại, khối óc bách khoa nhất trong số các nhà triết học Hy Lạp cổ đại, người đặt nền
móng cho logic học. Nhưng có lẽ còn ít người biết về ông với tư cách nhà giáo dục,
người mà cách đây hơn hai nghìn năm, trong các tác phẩm Về giáo dục, Chính trị
học và Đạo đức học... đã đưa ra những quan điểm hết sức sâu sắc về vai trò, mục
đích của giáo dục, về hệ thống giáo dục và sư phạm học...
Về vai trò, mục đích của giáo dục
Theo quan niệm thông thường, mọi sự giáo dục, dù công khai hay không công
khai, đều hướng tới một lý tưởng nhân đạo Nhưng đối với Arixtốt, giáo dục như là cứu
cánh của con người, của nhân loại, là điều kiện rất quan trọng để cá nhân hoà đồng với
xã hội. Arixtốt cho rằng tài sản tối cao mà mọi người đều mong ước, đó là hạnh phúc.
Nhưng con người hạnh phúc của Arixtốt không phải là con người hoang dại, không phải
là con người ở tình trạng tự nhiên, mà là con người được giáo dục, con người sung
sướng, sống tốt, có đạo đức ông tự đặt câu hỏi: Có phải hạnh phúc là một cái gì có thể
học được hay thu nhận được qua tập quán, qua các cuộc tập dượt, hoặc cuối cùng, có
phải hạnh phúc đến với chúng ta do sự chia sẻ của một ơn huệ thần thánh nào đó hay ch
ỉ
là do sự may rủi.
Arixtốt cho rằng, ở con người có hai phẩm hạnh cơ bản là phẩm hạnh trí tuệ vả
phẩm hạnh luân lý. Phẩm hạnh trí tuệ phụ thuộc phần lớn vào học vấn đã tiếp thu được,
cả cho sự sản sinh, sự lớn lên và do vậy, phẩm hạnh ấy cần đến kinh nghiệm và thời
gian. Còn phẩm hạnh luân lý là sản phẩm của tập quán và do vậy, không có một phẩm
hạnh luân lý nào được sản sinh do tự nhiên (mang tính bẩm sinh). Ông viết: "Người ta
muốn trở thành người tất thì phải tiếp nhận một sự giáo dục và các tập quán của con
người tất".
Như vậy, trong quan niệm của Arixtốt, phẩm hạnh trí tuệ được hình thành thông
qua giáo dục, còn phẩm hạnh luân lý được hình thành thông qua tập quán và do vậy,
ngay từ khi còn nhỏ, con người cần được giáo đục cả về kiên thức và tập quán của loài
người.
Arixtốt cho rằng ba yếu tố làm cho con người trở thành người tất và đạo đức l
à: tư
chất, tập quán và lý trí (raison). Con người, theo ông ngay từ khi sinh ra đã có tư chất
của một con người, đã có một số khuynh hướng phát triển về thể xác và tinh thần.
Nhưng cũng có nhiều phẩm chất (năng khiếu) vốn có ở con người lại chẳng có lợi ích gì
cho con người, bởi các tập quán mà người ta tiếp nhận được từ giáo dục trong gia đình
và xã hội đã làm biến đổi chúng, thậm chí còn làm cho chúng mất hẳn. Hơn nữa, dưới
tác động của các tập quán, một số phẩm chất thuộc về bản chất cơ thể đã quay hướng về
cái tất nhất hay cái xấu nhất. Ngoài tư chất, tập quán, con người còn sống bằng lý trí và
chỉ có con người mới có lý trí. Khi tư chất (năng khiếu) của con người được lý trí thuyết
phục theo một xu hướng khác, nghĩa là thông qua giáo dục, thì nó sẽ tất hơn cái năng
khiếu bấm sinh vốn có ở con người. Do đó, sự kết hợp hài hoà cả ba yếu tố (tư chất, tập
quán và lý trí) trong con người là rất cần thiết.
Với quan niệm đó, Arixtốt cho rằng, để đạt đến hạnh phúc, đến sự hoàn thi
ện, con
người phải có một số năng khiếu (khuynh hướng) nhất định ngay từ khi còn nhỏ. Nhưng
cái đó chưa đủ. Phải thông qua giáo dục thì hạnh phúc tiềm tàng mới trở thành hiện
thực. Tương tự như vậy, ông cho rằng, chỉ có thông qua giáo dục, con người mới có
được các phẩm chất và sự khôn ngoan và do vậy nó cần phải học nghệ thuật sống.
Trong triết lý giáo dục Arixtốt, giáo dục hướng đến sự thư nhàn chiếm vị trí trung
tâm và đó là khâu chủ yếu của việc giáo dục nghệ thuật làm người. Theo Arixtốt, con
người chỉ có được hạnh phúc thực sự khi có được sự thư nhàn. Sự thư nhàn mà Arixtốt
nói đến ở đây không đồng nghĩa với sự rong chơi, đó là tài năng của con người trong
việc sử dụng một cách tự do thời gian của mình. Và sự tự do là mục tiêu cuối cùng của
giáo dục, bởi con người không thể có hạnh phúc khi không có tự do, sự tự do được thực
thi trong chiêm nghiệm, hoặc trong hoạt động triết học, tức là trong sự hoạt động của ý
thức khi đã gạt bỏ mọi sự ràng buộc về vật chất. Điều này phù hợp với quan niệm của
ông về triết học: triết học là nhu cầu của những nhu cầu đã được thỏa mãn. Vì
thế, theo ông, giáo dục thường không mang tính chất đào tạo nghề nghiệp, bởi việc thực
thi một nghề có thể là một thứ nô lệ hạn chế. Với Arixtốt, chức năng cao hơn của giáo
dục là đem lại cho con người sự tự do sáng tạo và một năng lực toàn diện chứ không
phải chỉ là cung cấp cho họ một nghề nghiệp rất hạn chế và do vậy, làm cho họ trở nên
què quặt.
Theo Arixtốt, sự thư nhàn mà giáo dục cần hướng tới còn là con người đư
ợc tự do
chăm lo đến các việc cần thiết. Chính qua sự tự do đó mà con người có được sự khôn
ngoan, sự hiến dâng cho triết học, sự chiêm nghiệm và đây mới là h
ạnh phúc thực sự của
con người. Thông qua thư nhàn - biểu hiện của sự tự do, giáo dục phải đạt được mục
đích cuối cùng của con người là cuộc sống trí tuệ và năng lực ý thức.
Đối với Arixtốt, giáo dục không những dẫn con người đến đạo đức, nguồn gốc
chủ yếu của hạnh phúc, mà còn tạo ra các điều kiện cần thiết cho việc xây dựng và ổn
định đạo đức, nghĩa là đảm bảo hạnh phúc cho cộng đồng. Theo Arixtốt, chính do giáo
dục mà cộng đồng và xã hội được hình thành. Sự hình thành xã hội gắn liền với sự hình
thành cộng đồng, mà sự hình thành cộng đồng là do giáo dục đem lại. Arixtốt nhấn
mạnh, để thiết lập một xã hội có đạo đức và bảo đảm tối đa hạnh phúc cho công dân, thì
không thể phó mặc cho sự may rủi, mà phải dựa vào khoa học và ý chí. Và ông còn cho
rằng, giáo dục không những tạo ra xã hội, cộng đồng cấu thành xã hội, mà còn đảm bảo
sự ổn định xã hội.Theo ông, bất cứ một sự thay đổi nào cũng có thể dẫn đến sự tham
nhũng và do vậy, cái mà ông mong tìm được là một xã hội lý tưởng, hiện thực trong
trạng thái ổn định.
Cuối cùng, Arixtốt cho rằng, nếu giáo đục cá nhân phải hướng đến sự thư nhàn,
thì ở cấp nhà nước, giáo dục phải là giáo dục cho hoà bình. Cũng như thư nhàn, mục ti
êu
cuối cùng của đời sống cá nhân, hoà bình là mục tiêu cuối cùng của chiến tranh xã hội.
Cuộc sống, về tổng thể, gồm hai bộ phận: công việc và thư nhàn, chiến tranh và hoà
bình. Do vậy, chiến tranh phải hướng đến hoà bình, công việc phải hướng đến thư nhàn;
cái cần thiết và hữu ích phải hướng đến những điều cao thượng, đến những cái mà các
chính khách phải chú ý tới trong việc lập pháp, cũng như trong việc giáo dục công dân.
Về hệ thống giáo dục
Hệ thống giáo dục mà Arixtốt hướng tới là một nền giáo dục thường trực, thường
xuyên và liên tục, bao trùm và kéo dài suốt đời người. Quá trình đó được chia thành
nhiều giai đoạn; mỗi giai đoạn gồm bảy năm. Giai đoạn đầu là giai đoạn giáo dục trẻ em
trước khi vào học ở trường. Ở giai đoạn này, trách nhi
ệm giáo dục thuộc về cha mẹ, nhất
là người cha. Bởi, người cha là tác giả của sự tồn tại của đứa trẻ (ơn huệ lớn nhất) cũng
như của sự nuôi dưỡng và giáo dục nó. Nhiệm vụ giáo dục này được thực hiện trước khi
đứa trẻ sinh ra, cho nên cần áp đụng các biện pháp để trẻ em khi sinh ra có được các
phẩm chất vật chất thiết yếu. Cụ thể, tuổi cha và tuổi mẹ phải ở một độ tuổi nhất định
nào đó và nên có thai vào mùa đông. Trong thời kỳ thai nghén, người mẹ phải chăm sóc
kỹ lưỡng thân thể mình bằng cách đi dạo chơi và ăn uống đầy đủ, đồng' thời phải có sự
yên tĩnh hoàn toàn về tư tưởng. Trẻ sơ sinh phải có được một khẩu phần ăn giàu v
ề chất.
Ngay từ tuổi ấu thơ, trẻ em phải được rèn luyện về thân thể vả phải được làm quen với
giá rét.
Đến 5 tuổi, trẻ em cần được đào luyện với các trò chơi. Nhưng các trò chơi phải
thích hợp với chúng, không được gây cho chúng sự mệt mỏi và quá buông thả. Ở chúng,
mọi sự thô lỗ trong ăn nói, hoặc việc xem các bức tranh không đúng đắn phải được loại
trừ để tránh gây cho chúng những cảm giác không xứng đáng, bởi nếu không, đến tuổi
thanh niên sau này, chúng sẽ xa lạ với tất cả những thứ mà luân lý trách phạt.
Khi 5 tuổi đầu qua đi, trong 2 năm tiếp theo, trẻ em cần được tham gia với t
thính giả của các buổi giảng dạy mà bản thân chúng phải nghiền ngẫm sau này. Đến 7
tuổi, trẻ em cần được đến trường. Thời kỳ này kéo dài đến tuổi 21 và được chia làm ba
cấp. Tuy nhiên, quá trình giáo dục chưa phải đã hoàn thành ở tuổi 21. Nhưng, không c
òn
nghi ngờ gì nữa, trong thời kỳ này, con người đã được tiếp thu một sự giáo dục và sự
chăm sóc rất sáng suốt, bởi ngay cả khi đã đến tuổi người lớn, họ vẫn phải thực hành
những điều mà họ đã học được ở thời ký này và chuyển chúng thành những tập quán,
thói quen của mình.Theo Anxtốt, thân thể đạt đến độ chín ở giữa tuổi 80 và 35, còn tâm
linh thì vào khoảng tuổi 49.
Đối với Arixtốt, giáo dục là công việc của nhà nước. Các trường học phải là
trường công lập. Cũng như Platôn, Anxtốt đã đi trước thời đại trong việc xây dựng hệ
'thống giáo dục công lập mà ngày nay, chúng ta vẫn đang thực hiện. Việc thiết lập một
sự giảng dạy công cộng là một sự dân chủ hoá của giáo dục. Giáo dục nhất thiết phải là
thông nhất và đồng nhất cho mọi người, kể từ khi lọt lòng cho đến 21 tuổi.
Về sư phạm học
Trước hết, Arixtốt cho rằng, cần phải tránh sự cực đoan, thái quá trong giảng dạy.