Ứng dụng bản đồ tư duy trong dạy học giải toán hình học 9 góp phần rèn luyện cho học sinh một số hoạt động trí tuệ

Bạch Phương Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 86(10): 227 - 231<br /> <br /> ỨNG DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC GIẢI TOÁN HÌNH HỌC 9<br /> GÓP PHẦN RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG TRÍ TUỆ<br /> <br /> Bạch Phương Vinh*<br /> Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bản đồ tư duy (BĐTD) còn gọi là sơ đồ tư duy, lược đồ tư duy,… là hình thức ghi chép nhằm tìm<br /> tòi, đào sâu, mở rộng ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức... bằng cách kết<br /> hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, mầu sắc, chữ viết phù hợp với cấu trúc, hoạt<br /> động và chức năng của bộ não, với sự tư duy tích cực không những tạo cho học sinh (HS) sự hứng<br /> thú trong học tập mà còn góp phần thực hiện đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) ở trường phổ<br /> thông. Do vậy, có thể ứng dụng BĐTD trong dạy học giải toán hình học lớp 9 góp phần phát triển<br /> cho HS một số hoạt động trí tuệ (HĐTT).<br /> Từ khóa: hoạt động trí tuệ, phân tích, tổng hợp, chứng minh, học sinh.<br /> <br /> <br /> Phát triển tư duy cho HS và giảng dạy kiến<br /> thức về toán học luôn là một trong những<br /> nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của người giáo<br /> viên (GV) dạy toán. Nhằm hướng HS đến một<br /> phương pháp (PP) học tập tích cực và tự chủ,<br /> người thầy không chỉ cần giúp HS khám phá<br /> các kiến thức mới mà còn phải giúp HS hệ<br /> thống được những kiến thức đó. Việc xây<br /> dựng được một “hình ảnh” thể hiện mối liên<br /> hệ giữa các kiến thức sẽ mang lại những lợi<br /> ích đáng quan tâm về các mặt: ghi nhớ, phát<br /> triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và<br /> khả năng sáng tạo… Một trong những công<br /> cụ hết sức hữu hiệu để tạo nên các “hình ảnh<br /> liên kết” là BĐTD.<br /> Bài viết này nhằm giới thiệu tóm lược nguyên<br /> lý nền tảng của BĐTD, ứng dụng BĐTD<br /> trong dạy học giải toán hình học 9 sử dụng<br /> phần mềm vẽ BĐTD Concept Draw Mindmap<br /> Pro.v5.2.2 (tải từ mạng internet), góp phần<br /> rèn luyện cho HS một số HĐTT.<br /> KHÁI NIỆM, NGUYÊN LÝ VÀ CÁCH LẬP<br /> BẢN ĐỒ TƯ DUY<br /> BĐTD (Mind Map) là một hình thức ghi chép<br /> sử dụng màu sắc và hình ảnh, để mở rộng và<br /> đào sâu các ý tưởng [5]. Kỹ thuật tạo ra loại<br /> bản đồ này gọi là Mind Mapping và được phát<br /> triển bởi Tony Buzan vào những năm 1960.<br /> <br /> <br /> Email: bachvinhtn@yahoo.com<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> BĐTD là một công cụ tổ chức tư duy. Đây là<br /> PP dễ nhất để chuyển tải thông tin vào bộ não<br /> của bạn rồi đưa thông tin ra ngoài bộ não. Nó<br /> là một phương tiện ghi chép đầy sáng tạo và<br /> rất hiệu quả theo đúng nghĩa của nó, “Sắp<br /> xếp” ý nghĩ của bạn.<br /> BĐTD là một lược đồ được sử dụng để thể<br /> hiện từ ngữ, ý tưởng, nhiệm vụ, hay các mục<br /> được liên kết và sắp xếp tỏa tròn quanh từ<br /> khóa hay hình ảnh trung tâm. BĐTD là một<br /> PP đồ họa thể hiện ý tưởng và khái niệm.<br /> Trong BĐTD, thông tin được cấu trúc hóa<br /> theo cách giống như bộ não HĐ.<br /> BĐTD có thể được tạo ra bằng nhiều cách<br /> khác nhau: trên giấy, trên bảng hoặc trên máy<br /> tính với các phần mềm ứng dụng hay các<br /> phần mềm tạo BĐTD...<br /> Với cách thể hiện gần như cơ chế<br /> HĐ của bộ não, BĐTD có ý nghĩa quan trọng<br /> trong dạy học vì nó đem lại một cách tiếp cận<br /> mới, phi tuyến trong việc kiến tạo ý tưởng,<br /> kiến thức và suy nghĩ, nên nó làm chuyển<br /> biến tích cực mối tương tác giữa giáo viên và<br /> HS, sẽ giúp cho việc dạy học sáng tạo hơn,<br /> tiết kiệm thời gian, ghi nhớ tốt hơn, nhìn thấy<br /> bức tranh tổng thể, biết tổ chức và phân loại<br /> suy nghĩ. Tony Buzan là người đi đầu trong<br /> việc nghiên cứu tìm ra HĐ của bộ não. Theo<br /> Tony Buzan thì “một hình ảnh có giá trị hơn<br /> cả ngàn từ” và “màu sắc cũng có tác dụng<br /> 227<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Bạch Phương Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 86(10): 227 - 231<br /> <br /> kích thích não như hình ảnh. Màu sắc mang<br /> đến cho BĐTD những rung động cộng hưởng,<br /> mang lại sức sống và năng lượng vô tận cho<br /> tư duy sáng tạo”.<br /> <br /> Một số gợi ý khi vẽ BĐTD:<br /> <br /> Sử dụng BĐTD trong dạy học giúp người học<br /> biết xác định và liệt kê ý tưởng quanh chủ đề<br /> cho trước. Sau đó, tìm mối liên kết giữa các ý<br /> tưởng và phân loại chúng sao cho BĐTD trở<br /> nên có hệ thống và dễ phân tích. Trong một<br /> số trường hợp BĐTD giúp người học biết xác<br /> định vấn đề và đưa ra được cách giải quyết<br /> phù hợp. Nó cũng giúp người học ghi lại và<br /> trình bày ý tưởng một cách trực quan.<br /> <br /> - Sử dụng màu sắc, vì màu sắc có tác dụng<br /> kích thích não như hình ảnh.<br /> <br /> Những yếu tố làm cho BĐTD có tính hiệu<br /> quả cao: BĐTD đã thể hiện ra bên ngoài cách<br /> thức mà não bộ chúng ta HĐ. Đó là liên kết,<br /> liên kết và liên kết. Mọi thông tin tồn tại trong<br /> não bộ của con người đều cần có các mối nối,<br /> liên kết để có thể được tìm thấy và sử dụng;<br /> Việc sử dụng các từ khóa, chữ số, màu sắc và<br /> hình ảnh đã đem lại một công dụng lớn vì đã<br /> huy động cả bán cầu não phải và trái cùng HĐ.<br /> Sự kết hợp này sẽ làm tăng cường các liên kết<br /> giữa 2 bán cầu não, và kết quả là tăng cường trí<br /> tuệ và tính sáng tạo của chủ nhân bộ não.<br /> Trong dạy học môn toán có thể sử dụng<br /> BĐTD dạy học kiến thức mới, củng cố ôn tập<br /> hệ thống hóa kiến thức, kiểm tra đánh giá kết<br /> quả học tập và phát huy năng lực sáng tạo của<br /> HS khá giỏi.<br /> Cách lập BĐTD ([1], tr 12-14)<br /> Bước 1: Chọn hình ảnh trung tâm hay từ<br /> khóa. Hình ảnh trung tâm là một hình ảnh,<br /> hình vẽ cần phát triển hay từ khóa (từ trung<br /> tâm) là tên của một bài, tên một chủ đề hay<br /> một nội dumg cần khai thác.<br /> Bước 2: Vẽ nhánh cấp một. Các nhánh cấp<br /> một là nội dung chính của chủ đề.<br /> Bước 3: Vẽ nhánh cấp 2, cấp 3,… và hoàn thiện<br /> BĐTD. Các nhánh con cấp 2, cấp 3,… là các<br /> nhánh con của nhánh con trước nó hay là các ý<br /> của nội dung của các nhánh con trước đó.<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> - Bắt đầu từ hình ảnh trung tâm hay một cụm<br /> từ tên chủ đề giúp HS tập trung vào chủ đề và<br /> gây hứng thú cho HS.<br /> <br /> - Vẽ các nhánh chính cấp một từ hình ảnh<br /> trung tâm, vẽ các nhánh cấp hai từ các nhánh<br /> cấp một, … bằng các đường kẻ thẳng, đường<br /> cong có màu sắc khác nhau, nhánh màu nào<br /> thì chữ viết trên nhánh có màu đó.<br /> - Mỗi hình ảnh hay cụm từ liên quan đến<br /> nhánh nào nên đứng độc lập và nằm gần<br /> đường cong của nhánh đó.<br /> - Tạo ra một kiểu BĐTD riêng cho mình (kiểu<br /> đường kẻ, màu sắc, chữ viết…).<br /> - Nên dùng các đường cong nhiều hơn các<br /> đường thẳng vì đường cong thu hút được sự<br /> chú ý của mắt hơn.<br /> - Bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung<br /> tâm.<br /> - Chỉnh sửa, thêm bớt thông tin, thêm bớt<br /> nhánh… sao cho hình thức đẹp, chữ viết rõ.<br /> ỨNG DỤNG BĐTD TRONG DẠY HỌC<br /> GIẢI TOÁN GÓP PHẦN RÈN LUYỆN<br /> CHO HS MỘT SỐ HĐTT<br /> Trong dạy học giải toán có thể sử dụng<br /> BĐTD hỗ trợ ôn tập, củng cố hệ thống hóa<br /> kiến thức, rèn luyện kĩ năng giải toán và phát<br /> huy năng lực sáng tạo của HS khá giỏi.<br /> Chúng tôi trình bày ứng dụng BĐTD trong<br /> dạy học tìm lời giải và khai thác bài toán (BT)<br /> hình học 9, góp phần rèn luyện cho HS một<br /> số HĐTT (phân tích, tổng hợp, tương tự, khái<br /> quát hóa, phân chia trường hợp, lật ngược vấn<br /> đề, xét tính giải được…) và bồi dưỡng khả<br /> năng sáng tạo cho HS khá giỏi.<br /> Có rất nhiều phần vẽ BĐTD, chúng tôi sử<br /> dụng phần mềm Concept Draw Mindmap<br /> Pro.v5.2.2 (tải từ mạng internet) để lập BĐTD<br /> tìm lời giải và khai thác 2 BT hình học 9.<br /> Nhằm giúp HS nhìn thấy bức tranh tổng thể<br /> 228<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Bạch Phương Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> và chi tiết của HĐ giải toán và phát triển BT.<br /> Nhờ hình ảnh của BĐTD và các ý tưởng HS<br /> biết cách liên tưởng đến những kiến thức cần<br /> huy động để giải BT, biết củng cố hệ thống<br /> hóa kiến thức, biết tìm nhiều lời giải của BT,<br /> biết sáng tạo BT mới từ BT đã cho, biết hình<br /> thành khái quát lại tri thức PP từ tri thức nội<br /> dung. Qua đó HS được rèn luyện kĩ năng giải<br /> toán và phát triển tư duy. Sau đây là hai BĐTD<br /> tìm lời giải và khai thác hai BT hình học 9:<br /> <br /> 86(10): 227 - 231<br /> <br /> AB (Ax, By và nửa đường tròn thuộc cùng<br /> một nửa mặt phẳng bờ AB). Qua điểm M<br /> thuộc nửa đường tròn (M khác A và B), kẻ<br /> tiếp tuyến với nửa đường tròn đó, nó cắt Ax,<br /> By theo thứ tự ở C và D. Chứng minh rằng<br /> <br /> COD<br />  90<br />   900 ) có<br /> 2. Cho tam giác vuông ABC ( A<br /> AB < AC nội tiếp trong đường tròn (O), vẽ<br /> đường cao AH và bán kính OA. Chứng minh<br /> <br />  C<br /> .<br /> B<br /> rằng OAH<br /> <br /> 1. Cho nửa đường tròn (ĐTr) tâm O có đường<br /> kính AB. Gọi Ax, By là các tia vuông góc với<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> 229<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Bạch Phương Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Chọn từ khóa cho BT 1 là “BÀI TOÁN MỞ”,<br /> chọn từ khóa cho BT 2 là „HOẠT ĐỘNG<br /> TÌM LỜI GIẢI VÀ KHAI THÁC BÀI<br /> TOÁN” nhằm gợi cho HS các ý tưởng về tìm<br /> lời giải và khai thác BT theo các hướng tìm<br /> thêm nhiều lời giải, sáng tạo BT mới từ BT đã<br /> cho theo dạng BT mở. Từ đó hình thành tri<br /> thức PP và rèn luyện tư duy toán học.<br /> Tải phần mềm Concept Draw Mindmap<br /> Pro.v5.2.2 và bản hướng dẫn sử dụng phần<br /> mềm từ mạng internet: www.mind-map.com<br /> (trang web chính thức của Tony Buzan)<br /> BĐTD là một công cụ hữu ích trong giảng dạy<br /> và học tập ở các bậc học vì nó giúp GV và HS<br /> trong việc trình bày các ý tưởng một cách rõ<br /> ràng, suy nghĩ sáng tạo, học tập thông qua<br /> lược đồ, tóm tắt thông tin của một bài học, bài<br /> báo, củng cố hệ thống lại kiến thức đã học,<br /> tăng cường khả năng ghi nhớ, đưa ra ý tưởng<br /> mới, v.v… Sử dụng thành thạo và hiệu quả<br /> BĐTD với các phần mềm mind mapping<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> 86(10): 227 - 231<br /> <br /> trong dạy học sẽ mang lại nhiều kết quả tốt<br /> trong việc đổi mới PPDH theo hướng ứng<br /> dụng công nghệ thông tin và truyền thông vào<br /> dạy học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học. Nó<br /> cũng giúp GV tiết kiệm được thời gian, tăng<br /> sự linh hoạt trong bài giảng và giúp HS nắm<br /> được kiến thức thông qua một “bản đồ” thể<br /> hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức đáng<br /> được khích lệ.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy (2011),<br /> Thiết kế bản đồ tư duy dạy học môn toán, Nxb<br /> Giáo dục Việt Nam.<br /> [2]. Hoàng chúng (1997), PPDH Toán học ở<br /> trường phổ thông THCS, Nxb GD.<br /> [3]. Phan Đức Chính (Tổng chủ biên), Tôn Thân<br /> (chủ biên) (2005), Toán 9 tập 1; Bài tập Toán 9<br /> tập 1, Nxb GD.<br /> <br /> 230<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Bạch Phương Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 86(10): 227 - 231<br /> <br /> [4]. Nguyễn Bá Kim, Vương Dương Minh, Tôn<br /> Thân (1999), Khuyến khích một số hoạt động trí tuệ<br /> của HS qua môn Toán ở Trường THCS, Nxb GD.<br /> [5]. Tony Buzan , Bản đồ Tư duy trong công việc,<br /> NXB Lao động - Xã hội.<br /> [6]. www.mind-map.com (trang web chính thức<br /> của Tony Buzan).<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> 231<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />