Ứng dụng thương mại điện tử: Giải pháp tăng thu nhập cho nhà sản xuất cà phê Việt trong chuỗi giá trị toàn cầu

Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020

ỨNG DỤNG THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ NHẰM TĂNG THU NHẬP CỦA CÁC NHÀ

SẢN XUẤT TRONG NƯỚC TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ CÀ PHÊ TOÀN CẦU

APPLICATION OF E-COMMERCE TO INCREASE INCOME OF VIETNAM'S PRODUCERS

IN THE GLOBAL COFFEE VALUE CHAIN

PGS. TS. Nguyễn Văn Minh

Trường Đại học Thương mại

Tóm tắt

Thương mại điện tử đã được áp dụng trong thương mại cà phê hạt và sản phẩm cà phê chế biến ở nhiều

nước trên thế giới, góp phần giảm tác động của “nghịch lý cà phê”, đem lại phần thu nhập cao hơn cho người

sản xuất và chế biến, nhất là người nông dân trồng cà phê ở các nước đang phát triển. Bài viết trình bày các

ứng dụng thương mại điện tử tương ứng với các loại cà phê và sản phẩm chế biến khác nhau, tóm tắt thực trạng

chuỗi giá trị cà phê Việt Nam và đưa ra một số khuyến nghị về ứng dụng thương mại điện tử nhằm tăng thu

nhập của người sản xuất trong nước trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu.

Từ khóa: Chuỗi giá trị cà phê toàn cầu (CGTCPTT), Thương mại điện tử (TMĐT)

Abstract

E-commerce has been applied in the trade of coffee beans and processed coffee products in many

countries around the world, contributing to reducing the impact of the "coffee paradox", resulting in a higher

income for coffee producers, especially for coffee farmers in developing countries. The paper presents e-

commerce applications corresponding to the different types of coffee beans and processed products, summarizes

the status of Vietnam's coffee value chain and provides some recommendations on application of e-commerce to

increase the income of domestic producers in the global coffee value chain.

Keywords: Global coffee value chain, Electronic commerce

1. Đặt vấn đề

Cà phê là sản phẩm nông nghiệp nhiệt đới được giao dịch rộng rãi trên thế giới. Ước tính có

khoảng 70 quốc gia với 25 triệu nông dân, các hộ sản xuất nhỏ sản xuất tới 80% cà phê trên thế giới.

Đồng thời, sản phẩm nông nghiệp này cung cấp sinh kế cho 100 triệu người khác.

Mức tiêu thụ cà phê toàn cầu ước tính khoảng hơn 70 tỷ đô la Mỹ năm 2011 [12] và 83 tỷ đô la

Mỹ năm 2017 [18]. Mặc dù nhu cầu cà phê toàn cầu ngày càng tăng, giá cà phê có xu hướng giảm do

sự tăng trưởng mạnh của sản xuất, dẫn đến thu nhập của người trồng cà phê giảm sút một cách nghiêm

trọng, trong khi thu nhập của các nhà chế biến sản phẩm (nhà rang xay) và nhà kinh doanh cà phê tiếp

tục gia tăng. Tình huống này được gọi là nghịch lý cà phê (coffee paradox). Cấu trúc truyền thống của

chuỗi giá trị cà phê toàn cầu (CGTCPTC) và sức mạnh tương đối của các trung gian chế biến và kinh

doanh cà phê ở các nước phát triển là nguyên nhân chính của nghịch lý này.

Thương mại điện tử (TMĐT) có thể góp phần cơ cấu lại CGTCPTC thông qua những thay đổi mà nó

tạo nên, đặc biệt là việc loại bỏ một số trung gian trong chuỗi, tăng sự kết nối trực tiếp giữa người nông dân

sản xuất cà phê ở các nước đang phát triển và người tiêu dùng ở các nước phát triển.

Việt Nam là quốc gia sản xuất và xuất khẩu cà phê lớn thứ hai trên thế giới, sau Brazil. Sản xuất

và xuất khẩu cà phê của Việt Nam cũng nằm trong bối cảnh nghịch lý cà phê nói trên. Do đó, cần phát

triển ứng dụng TMĐT cho mục đích giảm thiểu tác động của nghịch lý đó.

2. Một số khái niệm liên quan

2.1. Chuỗi giá trị

Khái niệm chuỗi giá trị (CGT) được mô tả lần đầu tiên bởi Porter (1985) [8]. CGT là một loạt

các hoạt động cần thiết để đưa một sản phẩm (hoặc dịch vụ) qua các giai đoạn khác nhau đến người

tiêu dùng cuối cùng.

Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020

CGT có thể được xem xét trên các cấp độ công ty, ngành và toàn cầu.

CGT công ty: Trên góc độ công ty, CGT là tập hợp các hoạt động mà một công ty hoạt động

trong một ngành cụ thể thực hiện để cung cấp một sản phẩm (hàng hóa và/hoặc dịch vụ) có giá trị cho

thị trường.

CGT ngành bao gồm tất cả các hoạt động tạo ra giá trị trong ngành, bắt đầu bằng nguyên liệu

thô và kết thúc bằng sản phẩm hoàn thành được giao cho khách hàng [17].

CGT toàn cầu mô tả các hoạt động liên quan đến sản xuất, cung cấp, phân phối hàng hóa/dịch

vụ và các hoạt động sau bán hàng khi các hoạt động nói trên được phối hợp giữa các khu vực địa lý.

Chuỗi giá trị toàn cầu tương tự như CGT ngành nhưng bao gồm các hoạt động ở cấp độ toàn cầu. [12].

Đối với một công ty, phân tích CGT là một công cụ chiến lược được sử dụng để phân tích các

hoạt động nội bộ công ty. Mục tiêu phân tích là nhận ra hoạt động nào có giá trị nhất cho công ty và

hoạt động nào có thể được cải thiện để mang lại lợi thế cạnh tranh.

Đối với một quốc gia, các cơ quan/tổ chức liên quan khác nhau có thể sử dụng kết quả phân tích

CGT, đặc biệt là CGT ngành và toàn cầu để đưa ra các chính sách công nghiệp và kế hoạch chiến lược.

2.2. Thương mại điện tử

Thương mại điện tử (TMĐT) đề cập đến việc sử dụng Internet và mạng nội bộ để mua, bán,

vận chuyển hoặc trao đổi dữ liệu, hàng hóa hoặc dịch vụ [4].

TMĐT bao gồm nhiều loại hình khác nhau, trong đó TMĐT doanh nghiệp với doanh nghiệp và

TMĐT doanh nghiệp với người tiêu dùng được nói tới nhiều nhất.

TMĐT doanh nghiệp với người tiêu dùng (B2C) đề cập đến các giao dịch giữa các tổ

chức/doanh nghiệp với người tiêu dùng.

TMĐT doanh nghiệp với doanh nghiệp (B2B) đề cập đến các giao dịch giữa các tổ chức/doanh

nghiệp với nhau. Hiện nay, khoảng 85% giá trị TMĐT là B2B. TMĐT B2B có thể thực hiện qua các

mạng giá trị gia tăng dưới hình thức trao đổi dữ liệu điện tử, qua mạng Internet và qua mạng di động.

Trong môi trường Web/Internet, doanh nghiệp có thế bán/cung cấp hàng hóa, dịch vụ qua các

website của mình, qua các trung tâm/sàn giao dịch điện tử hoặc các nền tảng khác của bên thứ ba. Các

kênh trực tuyến khác như thư điện tử, mạng xã hội... cũng được doanh nghiệp sử dụng rộng rãi với

mục đích truyền thông marketing.

Thương mại điện tử có thể đem lại nhiều lợi ích cho tổ chức/doanh nghiệp, người tiêu dùng và

xã hội.

Lợi ích cho các tổ chức: Tiếp cận toàn cầu; Giảm chi phí; Hỗ trợ giải quyết vấn đề; Cải thiện

chuỗi cung ứng; Hoạt động toàn thời gian; Tùy biến/cá nhân hóa; Có khả năng đổi mới, sử dụng các

mô hình kinh doanh mới; Chi phí truyền thông thấp hơn; Mua sắm hiệu quả; Cải thiện dịch vụ và quan

hệ khách hàng; Giúp các doanh nghiệp vừa và nhỏ cạnh tranh; Duy trì hàng tồn kho thấp hơn; Chi phí

phân phối sản phẩm số hóa thấp hơn; Mang lại lợi thế cạnh tranh.

Lợi ích cho người tiêu dùng: Lựa chọn phong phú; mua hàng mọi nơi; Khả năng tự cấu hình;

Tìm món hời; Giao hàng theo thời gian thực; Không có/giảm thuế bán hàng; Cho phép làm việc từ xa;

Tương tác xã hội; Tìm vật phẩm độc đáo; Thuận tiện mua sắm.

Lợi ích cho xã hội: Cho phép làm việc từ xa; Nhiều dịch vụ công cộng hơn; Cải thiện an ninh

nội địa; Nâng cao mức sống; Giảm dãn cách kỹ thuật số.

3. Chuỗi giá trị cà phê toàn cầu và ứng dụng thương mại điện tử trong chuỗi

3.1. Chuỗi giá trị cà phê toàn cầu

* Sơ đồ chuỗi giá trị cà phê toàn cầu (CGTCPTC)

Hình 1 cho thấy bảy tác nhân chính có thể được xác định trong CGTCPTC: người trồng cà phê,

Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020

nhà chế biến, nhà xuất khẩu, thương nhân quốc tế, nhà rang xay, nhà bán lẻ và người tiêu dùng. Chuỗi

giá trị này có thể được chia thành hai phần: một phần tương ứng với các tác nhân ở các nước đang phát

triển và phần khác ở các nước phát triển. Trong ngữ cảnh của bài viết này, hai tác nhân đầu của chuỗi

giá trị - người trồng cà phê và nhà chế biến cà phê - được coi là nhà sản xuất cà phê trong nước.

Người trồng cà phê - chủ yếu người nông dân - sản xuất ra quả cà phê. Hai loài cây cà phê chính là

Arabica (Coffea arabica), được đánh giá cao nhất về mặt hương vị và do đó có giá trị hơn, và Robusta

(Coffea canephora) có khả năng kháng bệnh và năng suất cao hơn, nhưng có vị đắng và hàm lượng

caffein nhiều hơn. Quả cà phê thường được hái bằng tay theo một quy trình lao động nặng nhọc để

chọn ra những quả cà phê chín.

Quả cà phê sau khi thu hoạch được xử lý để tách hạt ra khỏi vỏ, cùi và giảm độ ẩm trong hạt.

Quá trình tạo ra cà phê hạt được tiến hành trong các cơ sở chế biến. Vì phần lớn những người nông

dân nhỏ không có năng lực chế biến, họ bán cà phê quả thu hoạch được cho các nhà máy chế biến cà

phê độc lập, hoặc tham gia các hợp tác xã để cùng nhau chế biến.

Không phải tất cả cà phê sản xuất đều được xuất khẩu; một phần còn lại ở quốc gia cho tiêu

dùng địa phương (xem phía bên trái Hình 1). Khoảng ba mươi phần trăm cà phê được tiêu thụ nội bộ

tại các nước sản xuất cà phê ở vụ cà phê 2012-2013. Tuy nhiên, hầu hết các quốc gia sản xuất cà phê

có thị trường cà phê nội địa khá nhỏ, ngoại trừ Brazil, Indonesia, Mexico và Ethiopia có tiêu dùng nội

địa đáng kể [7]. Cà phê tiêu thụ nội địa được rang xay bởi các công ty địa phương và sau đó được bán

cho người tiêu dùng trong cùng quốc gia, chủ yếu thông qua các siêu thị địa phương.

Cà phê hạt thông thường là đối tượng xuất khẩu chính của các nước sản xuất cà phê. Cà phê hạt

được bán cho các thương nhân toàn cầu thông qua các đại lý xuất khẩu hoặc trực tiếp cho các nhà rang

xay ở các nước tiêu thụ.

Các nhà rang xay thường pha trộn các loại cà phê hạt khác nhau. Việc rang xay được thực hiện

để tạo ra mùi thơm và hương vị của cà phê. Hầu hết cà phê rang được các nhà rang xay nghiền và đóng

gói trong túi kín chân không. Tuy nhiên, một số khách hàng thích mua cà phê nguyên hạt sau khi rang

và tự nghiền chúng trước khi pha.

Các nhà bán lẻ, chủ yếu là siêu thị, bán cà phê rang xay hoặc cà phê nguyên hạt, cà phê hòa tan

và cà phê khử caffein cho khách hàng. Ngoài ra còn có các nhà hàng, các quán cà phê bán lẻ cà phê tới

người tiêu dùng.

* Chức năng thị trường của các trung gian trong CGTCPTC

Sơ đồ CGTCPTC (Hình 1) cho thấy có năm trung gian chính nằm giữa người nông dân ở các

Người trồng

cà phê Thương nhân

toàn cẩu

Nhà rang

Nhà chế biếnNhà xuất

khẩu Nhà rang

Nhà bán lẻ

Người tiêu

dùn

Nhà bán lẻ

Người tiêu

dùn

uốc

ia đan

hát triển

uốc

hát triển

Hình 1: Sơ đồ CGTCPTC truyền thống

Nguồn: [5]

Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020

nước đang phát triển và người tiêu dùng ở các nước phát triển. Ngoài việc sở hữu những năng lực hoạt

động cần thiết cho sản xuất, chế biến và phân phối cà phê, các tác nhân này cũng thực hiện các chức

năng thị trường, đó là các hoạt động cần thiết để tạo thuận lợi cho các giao dịch trong CGTCPTC.

Bảng 1 trình bày các chức năng thị trường liên quan đến từng trong số năm trung gian này.

Bảng 1. Chức năng thị trường của các trung gian trong CGTCPTC

Trung gian

Chức năng thị trường

Cung ứng, kết nối người

mua và người bán Thuận lợi hóa giao dịch Cơ sở hạ tầng thể

chế

Các nhà chế

biến

Xác định cung ứng cà phê

hạt

- Hậu cần (thu mua, sơ chế,

đóng gói cà phê hạt để xuất

khẩu)

- Thanh toán (trả tiền cho người

trồng cà phê)

- Niềm tin (đảm bảo chất lượng)

Quy định (thi hành

các quy định về xuất

khẩu của quốc gia)

Các nhà xuất

khẩu

- Tìm kiếm (kết hợp cà phê

được sản xuất với sở thích

của các thương nhân và nhà

rang xay quốc tế)

- Khám phá giá (xác định giá

cà phê hạt với các thương

nhân và nhà rang xay quốc

tế)

- Logistics (vận chuyển cà phê

hạt cho các thương nhân và

nhà rang xay)

- Thanh toán (thu tiền thanh

toán từ xuất khẩu và trả cho

các nhà chế biến)

- Niềm tin (đảm bảo chất lượng)

- Pháp lý (lập và thực

hiện hợp đồng theo

quy định pháp luật)

- Quy định (thực thi

các quy định quốc

gia và quốc tế về

xuất khẩu cà phê hạt)

Các thương

nhân quốc tế

- Tìm kiếm (kết nối cà phê

được sản xuất với sở thích

của các nhà rang xay quốc

tế)

- Khám phá giá (xác định giá

cà phê hạt với các nhà rang

xay quốc tế)

- Hậu cần (lưu trữ cà phê hạt ở

các cảng quốc tế và sau đó vận

chuyển đến các nhà rang xay)

- Niềm tin (đảm bảo chất lượng)

Quy định (thực thi

các quy định quốc tế

vể kinh doanh cà phê

hạt)

Các nhà rang

xay quốc tế

Xác định cung cà phê rang

xay - Niềm tin (đảm bảo chất lượng)

Các nhà bán lẻ

Khám phá giá (xác định giá

cà phê rang xay với người

tiêu dùng)

Hậu cần (phân phối cà phê rang

xay hoặc đồ uống cà phê cho

người tiêu dùng)

Nguồn: [1]

Các chức năng nói trên phản ánh các hoạt động mà những người nông dân nhỏ lẻ không có khả

năng thực hiện do thiếu tính kinh tế theo quy mô, thiếu chuyên môn hoặc mạng lưới liên hệ. Chúng

được nhóm thành ba loại chính: Cung ứng, kết nối với người mua và người bán; thuận lợi hóa các giao

dịch; và cơ sở hạ tầng thể chế.

Đấu giá và đàm phán được sử dụng như cơ chế định giá cho cà phê hạt, trong khi cơ chế giá cố

định được sử dụng cho cà phê rang xay. Điều này là do cà phê hạt được giao dịch giữa các công ty với

khối lượng lớn hơn, so với số lượng nhỏ cà phê rang xay được mua bởi người tiêu dùng.

Hơn nữa, đảm bảo chất lượng cà phê là một hoạt động thị trường quan trọng đối với một số

trung gian trong CGTCPTC, như Bảng 1 cho thấy. Đó là do cà phê là một hàng hóa trải nghiệm, chứ

không phải là một hàng hóa tìm kiếm. Hàng hóa trải nghiệm là hàng hóa trong đó chất lượng và giá cả

của nó chỉ có thể được đánh giá sau khi tiêu thụ, ngược lại, hàng hóa tìm kiếm có các đặc điểm có thể

được xác định đầy đủ trước khi mua.

* Phân chia, chiếm hữu thu nhập trong CGTCPTC

Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020

Một trong những bàn luận chính liên quan tới CGTCPTC nói riêng, cũng như CGT các sản phẩm

nông nghiệp nhiệt đới nói chung, là sự phân chia lợi ích giữa các nước đang phát triển và các nước phát

triển. Mỗi hoạt động được mô tả trong CGTCPTC làm gia tăng giá trị cho sản phẩm, và do đó được phản

ánh trong giá bán lẻ sản phẩm cà phê cuối cùng. Người ta thường thấy một hệ thống phân phối giá trị tồn

tại trong CGT, với thu nhập (phần giá trị giành được) ít hơn trong các khâu liên quan đến sản xuất

nguyên liệu thô, thường nằm ở các nước nghèo hoặc đang phát triển. Lợi ích tăng lên ở các mối quan hệ

liên quan tới sản xuất và phân phối, thường được đặt tại các nước giàu hoặc phát triển.

Hơn nữa, trong các điều kiện độc quyền, một số trung gian có thể giành được siêu lợi nhuận -

một khoản thu nhập thường vượt xa chi phí mà họ bỏ ra. Những điều kiện độc quyền có mặt trong

CGTCPTC, vì bốn tập đoàn đa quốc gia kiểm soát tới 45% phân khúc cà phê rang [10]. Bốn tập đoàn

này tương phản với 25 triệu người nông dân trồng cà phê. Những người nông dân nhỏ lẻ sản xuất cà

phê chiếm tới 80% tổng sản lượng cà phê thế giới.

Điều kiện nói trên dẫn đến phân phối thu nhập không đối xứng giữa các nước đang phát triển

và đang phát triển, trong đó trung bình 30% giá bán lẻ cà phê được chia cho các chủ thể của các nước

đang phát triển, trong khi 70% cho các nước phát triển. Đặc biệt, nông dân ở các nước đang phát triển

chỉ nhận được 7-10% giá bán lẻ cà phê bán ở các nước phát triển [3].

Mặc dù hầu hết cà phê cho tiêu dùng cá nhân và gia đình được mua bán trong các siêu thị,

nhưng các nhà bán lẻ cà phê không được hưởng vị trí đặc quyền trong CGTCPTC. Cà phê khác với các

sản phẩm nông nghiệp khác, ví dụ như trái cây và rau quả. Đối với trái cây và rau quả, các nhà bán lẻ

được hưởng vị trí đặc quyền vì họ trực tiếp thiết lập các tiêu chuẩn chất lượng và áp đặt các yêu cầu

hậu cần. Do vậy, việc quản trị CGTCPTC hiện nay phản ánh quan hệ quyền lực giữa những người

tham gia chuỗi nghiêng về phía các nhà rang xay quốc tế, đặc biệt là các công ty đa quốc gia.

3.2. Ứng dụng thương mại điện tử trong thương mại cà phê

Các hệ thống TMĐT khác nhau trong thương mại cà phê trên thế giới được sử dụng phụ thuộc

vào nhóm sản phẩm cà phê. Có 2 nhóm sản phẩm cà phê chính: cà phê hạt và cà phê rang xay. Nhóm

cà phê hạt được chia thành 2 phân nhóm: phân nhóm cà phê hạt đại trà và phân nhóm cà phê hạt đặc

biệt (đặc sản).

* Ứng dụng trao đổi dữ liệu điện tử trong thương mại cà phê hạt đại trà

Phần lớn xuất khẩu cà phê từ các nước sản xuất là ở dạng cà phê hạt. Trong cà phê hạt, cà phê

hạt đại trà chiếm tới hơn 98% tổng sản lượng cà phê thế giới. Các nhà rang xay mua cà phê hạt đại trà

từ các quốc gia xuất khẩu khác nhau, các giống cà phê khác nhau rồi phối trộn theo các công thức nhất

định, chế biến thành các sản phẩm cà phê.

Thực tế là cho tới nay chưa có hệ thống tiêu chuẩn chất lượng quốc tế thống nhất đối với cà phê

hạt, mới chỉ có các hệ thống tiêu chuẩn quốc gia riêng rẽ. Các nhà rang xay luôn muốn biết chất lượng

của cà phê trước khi mua. Vì lý do này, các sàn giao dịch điện tử được thiết lập cho cà phê hạt đại trà

đã thất bại. Người ta thấy rằng chỉ các sản phẩm nguyên liệu thô có các đặc trưng chất lượng tiêu

chuẩn mới phù hợp để giao dịch qua các sàn giao dịch điện tử. Để giảm rủi ro chất lượng, các nhà rang

xay quốc tế mua cà phê hạt đại trà chủ yếu từ các đại lý xuất khẩu và thương nhân quốc tế, lấy mức giá

tham chiếu từ các sàn giao dịch quốc tế truyền thống (ví dụ: Sàn giao dịch hàng hóa Nework, Sàn giao

dịch hàng hóa London, Sàn giao dịch cà phê Brazil).

Ngày nay, các công ty lớn thường có hệ thống phần mềm hỗ trợ tự động liên kết với các cổng

thông tin vận tải, các nhà cung cấp hoặc những người mua lớn. Tuy nhiên, phần lớn các giao dịch cà

phê vẫn sử dụng tài liệu giấy. Các cuộc đàm phán thực tế được thực hiện qua điện thoại, fax và e-mail,

nhưng các thỏa thuận cuối cùng như hợp đồng, lệnh giao hàng, vận đơn, thư tín dụng và các tài liệu

quan trọng khác cần có chữ ký gốc và chủ yếu sử dụng văn bản giấy tờ truyền thống.

Ứng dụng thương mại điện tử nhằm tăng thu nhập của các nhà sản xuất trong nước trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu

Chủ đề:

Tài liệu liên quan

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Hỗ trợ

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi