25
TẠP CHÍ KHOA HỌC
Khoa học Tự nhiên và Công nghệ
Phan Trung Kiên và cs. (2024)
(32): 25-31
BƯỚC ĐẦU XÂY DỰNG MẪU ĐỊNH DẠNG LATEX CHO BÀI BÁO
CỦA TẠP CHÍ KHOA HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC
Phạm Đình Thành, Lê Quốc Khánh, Nguyễn Văn Long, Phan Trung Kiên
Trường Đại học Tây Bắc
Tóm tắt: Ngày nay LaTeX không chỉ còn giới hạn sử dụng trong toán học mà ngày càng được sử dụng rộng
rãi để soạn thảo báo cáo và các tài liệu thuộc các lĩnh vực khác nhau. Với ưu điểm là công cụ miễn phí, hỗ
trợ mạnh mẽ việc định dạng tự động, thống nhất và tạo ra bản thảo, chế bản chất lượng cao, LaTeX ngày
càng được các tạp chí khoa học, các nhà xuất bản và các tác giả sử dụng nhiều để tạo bản thảo. Mặc dù Tạp
chí khoa học Trường Đại học Tây Bắc (JTBU) đã có mô tả và mẫu định dạng bằng Microsoft Word nhưng
tạp chí chưa có mẫu định dạng bằng LaTeX. Vì vậy, nghiên cứu này trình bày cách xây dựng mẫu định dạng
LaTeX cho bài báo của JTBU bằng cách tạo lớp cls. Nghiên cứu cũng trình bày chi tiết các đề xuất nhằm
đảm bảo mẫu định dạng LaTeX được xây dựng có thể thực hiện định dạng bản thảo theo đúng quy định của
tạp chí. Qua việc thực nghiệm sử dụng mẫu định dạng LaTeX đã xây dựng, kết quả bước đầu cho thấy mẫu
định dạng tạo được bản thảo theo đúng quy định của JTBU.
Từ khoá: Template LaTeX, Tạp chí khoa học, Tệp lớp cls, Mẫu định dạng, Bản thảo.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
LaTeX [1–3] là một hệ thống soạn thảo
được đánh giá là phù hợp với việc tạo ra các tài
liệu khoa học và toán học với chất lượng bản in
rất cao. Đồng thời, LaTeX cũng rất phù hợp với
các công việc soạn thảo các tài liệu khác từ thư
từ cho đến những cuốn sách hoàn chỉnh.
Mặc dù vẫn còn một số nhược điểm như: cần
thực hiện nhiều bước để xem tài liệu của mình
trông như thế nào, phải nhớ nhiều lệnh, khi gặp
lỗi cần nhiều thời gian sửa, ... nhưng LaTeX vẫn
có nhiều ưu điểm sử dụng [4–6] như:
- LaTeX sẽ tự động trình bày nhất quán về
phông chữ, cỡ chữ, độ cao của dòng theo các
yêu cầu của người soạn thảo.
- Cấu trúc tài liệu có thể nhanh chóng sao
chép sang tài liệu khác. Điều này đặc biệt có ý
nghĩa đối với công tác chế bản, xuất bản.
- Chỉ mục, chú thích, trích dẫn và tài liệu
tham khảo được tạo dễ dàng và tự động.
- Soạn thảo các công thức toán học rất thuận
tiện và nhanh chóng.
- Tự động sắp xếp hình ảnh, bảng sao cho
phù hợp nhất với văn bản.
- Dễ quản lý đối với một dự án lớn: cả trăm,
cả nghìn trang.
- Dung lượng tệp nội dung rất nhỏ.
- Tích hợp công thức toán học: công thức
toán học tích hợp rất hài hòa với văn bản, đẹp
và rõ nét.
- Vẽ hình đẹp: hình vẽ và chữ chú thích trên
hình vẽ rất hài hòa với văn bản (cỡ chữ, không
bị vỡ nét khi phóng to…).
Đối với tạp chí khoa học quốc tế, các tạp chí
trong lĩnh vực khoa học tự nhiên của các nhà xuất
bản lớn (Springer, Elsevier, IEEE - Institute of
Electrical and Electronics Engineers...) đều hỗ trợ
sử dụng mẫu định dạng LaTeX. Cá biệt, một số
tạp chí khoa học chỉ chấp nhận hoặc khuyến kích
các tác giả soạn bản thảo bằng LaTeX như: tạp
chí Physical Review Journals
(https://journals.aps.org), các tạp chí của Journals
of the American Astronomical Society
(https://journals.aas.org) ...
Đối với tạp chí khoa học trong nước, hầu hết
các tạp chí chỉ mới hỗ trợ mẫu định dạng bằng
Microsoft Word, mẫu định dạng bằng LaTeX
chưa được phổ biến và chưa có nhiều tạp chí
quan tâm, kể cả các tạp chí khoa học trong các
lĩnh vực khoa học tự nhiên. Để đảm bảo bản
thảo của các tác giả đúng quy định, Tạp chí
Khoa học - Trường Đại học Tây Bắc hiện đã
ban hành quy định về định dạng bản thảo và
mẫu định dạng bằng Microsoft Word, tuy nhiên
hiện tạp chí chưa có mẫu định dạng bằng
LaTeX. Điều này ảnh hưởng tới chất lượng các
26
bản thảo và sự quan tâm đối với tạp chí của các
tác giả trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, do đó
ít nhiều ảnh hưởng tới việc nâng cao chất lượng
tạp chí.
Hiện nay, có nhiều phương pháp khác nhau
để xây dựng mẫu định dạng bằng LaTeX [3, 7–
10] như: xây dựng lớp (các tạp chí thuộc nhà
xuất bản Elsevier, Springer sử dụng hướng
này), xây dựng các gói lệnh (các tạp chí thuộc
nhà xuất bản IEEE sử dụng hướng này), lập
trình tạo các macro,... trong đó việc xây dựng
mẫu định dạng bằng cách sử dụng lớp riêng
được nhiều tạp chí khoa học trên thế giới sử
dụng do các ưu điểm: thuận tiện cho người sử
dụng, phù hợp với tác giả thuộc nhiều lĩnh vực
khác nhau,... Do đó, nghiên cứu này tập trung
vào việc xây dựng mẫu định dạng thông qua
việc định nghĩa lớp LaTeX.
Để xây dựng được mẫu định dạng LaTeX,
nhóm thiết kế cần xác định và giải quyết được
các vấn đề chính sau:
- Các gói lệnh cần thiết đưa vào.
- Các lệnh, môi trường cần định nghĩa thêm
trong mẫu định dạng.
- Các lệnh, môi trường đã có sẵn trong lớp,
gói lệnh cơ sở nhưng cần phải định nghĩa, thiết
lập lại.
- Các yêu cầu về định dạng (phông chữ, cỡ
chữ, kiểu chữ, khoảng cách giữa các dòng, các
đoạn...).
- Bố cục của mẫu định dạng theo quy định
tạp chí.
- Hiển thị ngôn ngữ đối với các lệnh và môi
trường trong mẫu định dạng, đặc biệt quan tâm
tới đối với các lệnh và môi trường đã có trong
lớp cơ sở.
Trong các vấn đề trên thì việc giải quyết các
yêu cầu về bố cục và định dạng là phức tạp
nhất. Do quy định về định dạng của JTBU khác
với các tạp chí khác và hiện các tạp chí xuất
bản tiếng Việt chưa có mẫu định dạng bằng
LaTeX nên nhóm nghiên cứu phải lần lượt tìm
giải pháp cho từng yêu cầu đặt ra.
Đóng góp chính của nghiên cứu này là:
- Đề xuất hướng tiếp cận để xây dựng
mẫu định.
- Xây dựng được các lệnh và môi trường
mới theo yêu cầu của JTBU.
- Định nghĩa lại các lệnh và môi trường theo
quy định của JTBU.
- Xử lý được các yêu cầu về ngôn ngữ đối
với mẫu định dạng.
Các phần tiếp theo của nghiên cứu gồm:
Phần 2 trình bày về đề xuất xây dựng định dạng
LaTeX; Phần 3 mô tả các điểm chỉnh về sản
phẩm đạt được; Cuối cùng, Phần 4 tóm lược
các kết quả chính cũng như hướng phát triển
tiếp theo của nghiên cứu trong thời gian tới.
2. XÂY DỰNG MẪU ĐỊNH DẠNG
2.1. Hướng xây dựng mẫu định dạng
LaTeX
Các tệp chính liên quan tới quá trình soạn
thảo và biên dịch tài liệu bằng LaTeX được
minh họa trong Hình 1 [1].
Để thuận lợi cho các tác giả khi sử dụng
mẫu định dạng LaTeX, nghiên cứu lựa chọn
việc xây dựng tệp lớp *.cls để xây dựng mẫu
định dạng LaTeX của tạp chí do ưu điểm về
tính tiện lợi cho các tác giả, dễ dàng tích hợp
các định nghĩa môi trường, câu lệnh, định
dạng... khi xây dựng.
Sơ đồ các bước thực hiện hình 1.
Hình 1. Các tệp chính khi soạn thảo tài liệu bằng LaTeX.
27
Để xây dựng được mẫu định dạng bằng LaTeX,
nghiên cứu thực các bước như sơ đồ trong hình
2:
Hình 2. Các bước thiết kế mẫu định dạng LaTeX.
Bước 2 trong sơ đồ Hình 2 sẽ được mô tả chi
tiết trong phần 2.3. Bước 5 được thực hiện bằng
cách biên dịch tệp *.tex trong bước 4.
Để xây dựng được mẫu định dạng LaTeX,
nghiên cứu này tập trung vào giải quyết các vấn
đề sau:
- Mẫu định dạng phải hỗ trợ soạn thảo
tiếng Việt.
- Tiêu đề các mục, nội dung, khoảng cách,
căn lề,... được định dạng theo đúng quy định.
- Hỗ trợ định dạng và tự động đánh số tiêu
đề hình, tiêu đề bảng theo quy định.
2.2. Tạo mẫu định dạng LaTeX
Các tệp lớp (*.cls) gồm 4 phần chính [11,
12]:
- Identification: phần chứa các khai báo
được sử dụng trong lớp. Các khai báo của phần
này được viết theo cú pháp của LaTeX2 [3, 8].
- Preliminary declarations: phần khai báo
các lệnh, các lớp cần thiết đưa vào cùng lớp
đang muốn xây dựng. Phần này chứa các lệnh
và định nghĩa cần thiết cho khai báo các tùy
chọn của lớp đang muốn xây dựng (các tùy
chọn được khai báo ở phần sau).
- Options: phần này sử dụng để khai báo và
xử lý các tùy chọn cho lớp đang muốn xây
dựng. Nghiên cứu sử dụng phần này để định
nghĩa mới và định nghĩa lại các lệnh và môi
trường đã có ở lớp cơ sở.
- More declarations: phần này là nội dung
chính của lớp đang muốn xây dựng. Hầu hết tất
cả các đặc điểm của lớp muốn xây dựng được
định nghĩa ở đây.
2.3. Phần Identification
Do mỗi bài báo có cấu trúc và đặc điểm gần
với lớp article trong LaTeX nên nhóm nghiên
cứu chọn lớp article là lớp cơ sở và xây dựng
thêm các tùy chọn phù hợp với yêu cầu định
dạng của tạp chí. Các lệnh sử dụng trong phần
này có dạng:
\ProvidesClass{TBUJournal}[2020/10/16 V1.0]
\NeedsTeXFormat{LaTeX2e}
\PassOptionsToClass{a4paper,10pt, twocolumn}{article}
\DeclareOption*{\PassOptionsToClass{\CurrentOption}{
article}}
Các lệnh trên định nghĩa lớp của mẫu định
dạng có tên là TBUJournal, phiên bản LaTeX cần
để sử dụng là LaTeX2e. Các tham số mặc định sử
dụng cho lớp TBUJournal là: khổ giấy A4, cỡ
chữ cơ sở là 10pt, bố cục trang gồm 2 cột.
2.3. Phần Preliminary declarations
Do mẫu định dạng được sử dụng để soạn
thảo các bản thảo thuộc nhiều lĩnh vực khác
nhau, mỗi lĩnh vực nghiên cứu lại sử dụng các
gói lệnh khác nhau nên rất khó để đưa đầy đủ
các gói lệnh cho các lĩnh vực nghiên cứu vào
trong mẫu định dạng. Bên cạnh đó, nếu đưa
nhiều gói lệnh vào trong mẫu định dạng sẽ đòi
hỏi người sử dụng phải cài đặt đầy đủ các gói
lệnh này mới sử dụng được mẫu định dạng.
Điều này sẽ gây ra các khó khăn cho các tác
giả, nhất là các tác giả không có chuyên môn
sâu về công nghệ thông tin. Vì vậy, nhóm
nghiên cứu chỉ đưa vào mẫu định dạng các gói
lệnh cần thiết để soạn thảo tiếng Việt, thiết lập
lề, thiết lập tiêu đều hình, tiêu đề bảng,… như:
utf8, amsmath, amsthm, geometry,… Chi tiết
các gói lệnh được nhóm đưa vào trong mẫu
định dạng như sau:
\RequirePackage[left=3.0cm, right=2.0cm, top=2.0cm,
bottom=2.0cm]{geometry}
\RequirePackage{authblk}
28
\RequirePackage{graphicx}
\RequirePackage[utf8]{vietnam}
\RequirePackage[english]{babel}
\RequirePackage[compatibility=false]{caption}
\RequirePackage[labelformat=simple]{subcaption}
\RequirePackage[explicit]{titlesec}
\RequirePackage{setspace}
\RequirePackage{enumitem}
\RequirePackage[numbers,sort&compress]{natbib}
\RequirePackage{amsmath}
\RequirePackage{amsfonts}
\RequirePackage{amssymb}
\RequirePackage{amsthm}
\RequirePackage{etoolbox}
\RequirePackage{abstract}
Mặc dù có thể sử dụng lệnh \usepackage để
khai báo các gói lệnh sử dụng trong mẫu định
dạng, tuy nhiên nghiên cứu lựa chọn sử dụng
lệnh \RequirePackage do lệnh này có ưu điểm
về không cần phải sử dụng sau lệnh khai báo
lớp trong LaTeX.
Trong các gói lệnh được tích hợp vào trong
mẫu định dạng, một số gói lệnh được thiết lập
tham số mặc định theo quy định của tạp
chí như:
- Gói geometry thiết lập các lề trái, phải,
trên, dưới lần lượt là 3,0 cm; 2,0 cm; 2,0 cm;
2,0 cm.
- Gói caption thiết lập thuộc tính
compatibility của tiêu đề là false.
- Gói subcaption thiết lập thuộc tính
labelformat của tiêu đề là simple.
- Gói natbib thiết lập định dạng tài liệu tham
khảo dạng số, các tài liệu được sắp xếp và các
tham được hiện gộp nếu có nhiều tài lài liệu.
- Gói utf8 thiết lập ngôn bảng mã mặc định
là utf8 và ngôn ngữ là Việt Nam.
- Gói titlesec thiết lập định dạng cho tiêu đề
là explicit.
2.4. Phần Options
Phần này được nghiên cứu sử dụng để định
nghĩa mới, định nghĩa lại các lệnh trong mẫu
định dạng.
Để các từ khóa LaTeX hiện thị tiếng Việt,
trong phần này, nghiên cứu đã sử dụng lệnh
\renewcommand để định nghĩa lại các lệnh đã
có và lệnh \newtheorem để định nghĩa một số
lệnh, môi trường mới gồm: tiêu đề bảng, tiêu đề
hình, tiêu đề tóm tắt, tiêu đề tài liệu tham khảo,
tiêu đề thuật toán... Các lệnh được được sử
dụng gồm:
\renewcommand{\tablename}{Bảng}
\renewcommand{\figurename}{Hình}
\renewcommand{\abstractname}{TÓM TẮT}
\renewcommand{\refname}{\centerline{TÀI LIỆU THAM
KHẢO}}
\renewcommand{\algorithmcfname}{Thuật toán}
\newtheorem{theorem}{\bf Định lý}[section]
\newtheorem{lemma}[theorem]{\bf Bổ đề}
\newtheorem{proposition}{\bf Mệnh đề}[section]
\newtheorem{corollary}{\bf Hệ quả}[section]
\newtheorem{example}{\bf Ví dụ}[section]
\newtheorem{remark}{\bf Chú ý}[section]
Các lệnh trên cũng định nghĩa số thứ tự của
các môi trường: Định lý, Mệnh đề, Hệ quả, Ví
dụ, Chú ý,.. được đánh số theo số thứ tự của
tiêu đề mục lớn nhất.
Để tiêu đề hình hiện thị dạng số thứ tự, tiêu
đề của các hình thành phần hiển thị dạng chữ
cái và các công thức toán được hiển thị chỉ có
số, nghiên cứu đã thiết lập như sau:
\renewcommand{\thesubsubsection}{\alph{subsubsecti
on})}
\renewcommand{\theequation}{\arabic{section}.\arabic
{equation}}
Để thiết lập định dạng đối với phần thông tin
về tác giả, đơn vị công tác, nghiên cứu đã định
nghĩa lại các thông tin này như sau:
\renewcommand*{\Authsep}{, }
\renewcommand*{\Authand}{, }
\renewcommand*{\Authands}{, }
\renewcommand*{\Affilfont}{\large\normalfont\itshape
}
\renewcommand*{\Authfont}{\bfseries}
\renewcommand\bibpreamble{\vspace{-
1.0\baselineskip}}
29
\renewcommand\thesubfigure{\alph{subfigure})}
Do bản thảo cần khai báo các từ khóa nên
nghiên cứu đã định nghĩa thêm lệnh \keywords
để tác giả nhập từ các khóa thông qua tham số
của lệnh:
\providecommand{\keywords}[1]
{
\small
\textbf{\textbf{Từ khóa:}} \textit{#1}
\vskip 1.5em
}
2.5. Phần More declarations
Phần này được nhóm nghiên cứu sử dụng để
thực hiện các khai báo liên quan nhiều tới
định dạng.
Mặc dù có thể có nhiều lệnh và gói lệnh
khác có thể được sử dụng để thực hiện việc
giãn dòng theo chiều thẳng đứng như lệnh:
vspace, \\[.],... Tuy nhiên, nghiên cứu lựa chọn
sử dụng lệnh \titlespacing do lệnh này cho phép
thiết lập linh động về khoảng cách trong mẫu
định dạng qua các tham số plus, minus nên
khoảng cách trong mẫu định dạng được thay
đổi linh hoạt trong giới hạn khi dàn trang.
Để thiết lập khoảng giữa các dòng và giữa
các tiêu đề đúng theo quy định, nghiên cứu
thiết lập như sau:
\titlespacing\section{0pt}{6pt plus 4pt minus 2pt}{0pt
plus 2pt minus 2pt}
\titlespacing\subsection{0pt}{6pt plus 4pt minus
2pt}{0pt plus 2pt minus 2pt}
\titlespacing\subsubsection{0pt}{6pt plus 2pt minus
2pt}{0pt plus 2pt minus 2pt}
\titlespacing\paragraph{0pt}{6pt plus 2pt minus 2pt}{0pt
plus 2pt minus 2pt}
Định dạng đối với văn bản trong bản thảo
được thiết lập như sau:
\renewcommand{\baselinestretch}{1.2}
\setlength{\parskip}{0pt plus 2pt minus 2pt}
\setlist{nolistsep}
\setlist{nosep}
Đối với môi trường bảng, hình, nghiên cứu
thiết lập định dạng cho tiêu đề của bảng và hình
(hai lệnh đầu tiên), khoảng cách trước và sau
hai môi trường (hai dòng lệnh cuối cùng). Chi
tiết về các thiết lập cho hai môi trường bảng và
hình như sau:
\captionsetup[table]{skip=-0.8\baselineskip,
font=normalsize, font=bf, justification=centering}
\captionsetup[figure]{labelfont=bf, font=normalsize,
font=it, justification=centering}
\BeforeBeginEnvironment{tabular}{\begin{center}\fontsi
ze{10}{12} \selectfont}
\AfterEndEnvironment{tabular}{\end{center}}
\BeforeBeginEnvironment{figure}{\vskip 0ex}
\AfterEndEnvironment{figure}{\vskip-1ex}
Định dạng phần thông tin về tác giả được
nghiên cứu đề xuất thực hiện thông qua lệnh
sau:
\makeatletter
\def\@maketitle{
\newpage
\null
\vskip 2em
\begin{center}
\let \footnote \thanks
{\large\bfseries \@title \par}
\vskip 1.5em
\end{center}
\begin{flushright}
{\large
\@author
\par}
\end{flushright}
\par
}
\makeatother
Định dạng của phần tóm tắt được thực hiện
thông qua các lệnh:
\renewcommand{\abstractnamefont}{\normalfont\font
size{11}{13}\selectfont\bfseries}
\renewcommand{\abstracttextfont}{\normalfont\fontsiz
e {10}{12} \it}