27
BAN CHỦ NHIỆM CHƢƠNG TRÌNH
KHOA HỌC CÔNG NGHỆ PHỤC VỤ
XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI
NHẬN DIỆN MỘT SỐ VẤN ĐỀ TỪ THỰC TIỄN XÂY DỰNG
NÔNG THÔN MỚI GIAI ĐOẠN 2010-2020 VÀ ĐỊNH HƢỚNG
XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI Ở VÙNG ĐÔNG NAM BỘ VÀ
ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG
Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới (NTM) được triển
khai thực hiện chính thức trên phạm vi cả nước kể từ năm 2010. Đây là một chương
trình tổng thể, gồm nhiều nội dung, như: quy hoạch xây dựng; phát triển hạ tầng kinh
tế xã hội; chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp, phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập, giảm
nghèo; phát triển y tế, giáo dục; cấp nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn; xây
dựng đời sống và văn hóa vùng nông thôn,... Để nhận diện những vấn đề nổi bật, nhằm
tổng kết 10 năm xây dựng NTM cho vùng Đông Nam Bộ (ĐNB) và Đồng bằng Sông
Cửu Long (ĐBSCL), chúng tôi chủ yếu sử dụng thông tin từ các báo cáo sơ kết xây
dựng NTM, các báo cáo về tái cơ cấu ngành nông nghiệp và những bài viết có liên
quan tại hai vùng này. Ngoài ra, nhằm có ý kiến đa chiều để phản biện chương trình
NTM, chúng tôi có tham vấn một số cán bộ quản lý tại các địa phương và sử dụng
thông tin từ cuộc khảo sát nhanh hộ dân4.
Đông Nam Bộ là vùng kinh tế trọng điểm phía nam, có thế mạnh về sản xuất
công nghiệp, thương mại, dịch vụ và có tốc độ đô thị hóa nhanh nhất cả nước. Tổng
giá trị sản phẩm trên địa bàn vùng ĐNB tính đến năm 2017 là 1.978 nghìn tỷ đồng
(dẫn đầu là thành phố Hồ Chí Minh chiếm 53,6% cả vùng ĐNB). Trong khi đó,
ĐBSCL có mạng lưới sông, kênh, rạch dày đặc; có lợi thế về phát triển nông nghiệp, là
vựa lúa gạo lớn nhất của Việt Nam. Hai vùng ĐNB và ĐBSCL gần nhau về địa lý, tạo
thành chuỗi liên kết về sản xuất, kinh tế, thương mại, văn hóa, chính trị cho cả khu vực
phía Nam. Báo cáo này tập trung phân tích, đánh giá các kết quả thực tiễn và định
hướng xây dựng NTM của hai vùng, nhằm cung cấp cho các đại biểu một số thông tin
nổi bật khi tổng kết xây dựng NTM. Bên cạnh việc mô tả những chuyển biến và thành
tựu nổi bật, chúng tôi sẽ phân tích những hạn chế, nguyên nhân của những hạn chế khi
xây dựng NTM và định hướng xây dựng NTM giai đoạn sau năm 2020.
Báo cáo gồm hai phần:
(1) Nhận diện vấn đề cơ bản từ thực tiễn xây dựng NTM vùng ĐNB và
ĐBSCL;
(2) Định hướng xây dựng NTM sau năm 2020
1. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA 10 NĂM XÂY DỰNG NÔNG THÔN
MỚI, 2010-2020
1.1. Chuyển biến tích cực khi xây dựng NTM ở ĐNB và ĐBSCL
1.1.1. Sự ia tăn chỉ tiêu kết quả đạt chuẩn NTM
4Đại học Nông Lâm TP.HCM phụ trách tỉnh Đồng Nai (30 hộ xã Xuân Định, huyện Xuân Lộc; 30 hộ xã Phú Lý,
huyện Vĩnh Cửu); Viện xã hội học phụ trách tỉnh Sóc Trăng (30 hộ xã Vĩnh Hải – huyện Vĩnh Châu; 30 hộ xã
Tham Đôn – huyện Mỹ Xuyên). Thời gian thực hiện các khảo sát này vào tháng 3-4/2019.
28
Từ thời điểm ban đầu, năm 2010, cả hai vùng không có xã đạt chuẩn, thì tính
đến tháng 8 năm 2019, vùng ĐNB có tỷ lệ 70% số xã đạt tiêu chuẩn NTM (311/445
xã), vùng ĐBSCL có 44% xã đạt tiêu chuẩn NTM (563/1286 xã). Với kết quả này,
ĐNB hiện đứng thứ 2 của cả nước (đứng đầu cả nước là vùng ĐBSH 75,33%; bình
quân cả nước là 50,8%). Mặc dù, vùng ĐBSCL có có tỷ lệ xã đạt chuẩn NTM thấp
hơn tỷ lệ bình quân chung của cả nước, nhưng xét về số tiêu chí bình quân mỗi xã đạt
được, thì cả vùng ĐBSCL và ĐNB đều cao hơn. Cụ thể, số tiêu chí mỗi xã đạt được
bình quân cả nước là 15,26, trong khi đó ĐNB là 17,10 và ĐBSCL là 15,43.
Xét ở cấp huyện, theo số liệu thống kê đến tháng 8 năm 2019, trong số 89
huyện đạt chuẩn NTM của cả nước thì ĐNB có 18 huyện (chiếm 20%) và ĐBSCL có
12 huyện (chiếm 14%). Ngoài ra, đến nay chỉ còn 6% xã ở cả hai vùng đạt dưới 10
tiêu chí. Như vậy, các địa phương ở cả hai vùng ĐNB và ĐBSCL đã có nổ lực đáng
khen trong việc hoàn thành mục tiêu chương trình NTM.
Dẫn đầu về tốc độ đạt chuẩn NTM ở vùng ĐNB là tỉnh Đồng Nai và Bình
Dương (với 100% xã đạt chuẩn), kế đến là TP.HCM (96%). Các tỉnh còn lại như Tây
Ninh, Bình Phước và Bà Rịa–Vũng Tàu vẫn đang tiếp tục phấn đấu. Một số tỉnh thành,
ví dụ như Đồng Nai đã xây dựng NTM theo chuẩn nâng cao với 31 xã đạt chuẩn. Tại
vùng ĐBSCL, Cần Thơ là đơn vị dẫn đầu, với 94% số xã đạt chuẩn, số tiêu chí bình
quân đạt được ở mỗi xã là 18,69 tiêu chí/xã.
1.1.2. Cơ s hạ tần được đầu tư mạnh mẽ
Cơ sở hạ tầng (CSHT) ở cả hai vùng đều được đầu tư xây dựng trong suốt thời
gian qua. Các tỉnh thành đều có tỷ lệ xã đạt bình quân cao hơn mặt bằng chung cả
nước. Đối với cả hai vùng ĐNB và ĐBSCL, tính đến tháng 6/2019, những tiêu chí có
tỷ lệ cao các xã hoàn thành bao gồm: CSHT cho thông tin & truyền thông, thủy lợi,
điện và thương mại nông thôn. Tỷ lệ xã đạt chuẩn những tiêu chí này giữa hai vùng
khá đồng đều. Trong đó, CSTH thông tin & truyền thông từ 95% xã trở lên đạt chuẩn,
thủy lợi trên 97%, thương mại nông thôn trên 85% và điện trên 86%.
Xét trong vùng ĐNB, mặc dù giao thông và cơ sở vật chất văn hóa có tỷ lệ xã
hoàn thành thấp hơn, nhưng lại là những tiêu chí có sự thay đổi nhiều nhất. Cụ thể, đối
với giao thông, từ 4,05% xã đạt chuẩn ở năm 2010 đã tăng lên 74,89% xã đạt chuẩn
vào 6/2019; còn với cơ sở vật chất văn hóa, từ 5,33% tăng lên 79,56%. Thành tựu của
vùng ĐNB trong khía cạnh giao thông là từ chỗ đường xá còn nhỏ hẹp, lầy lội, gây
khó khăn cho việc đi lại, thì đến nay, các tuyến đường được bê tông hóa và nhựa hóa.
Đối với cơ sở vật chất văn hóa nông thôn, các xã đã có thêm nhà văn hóa, điểm vui
chơi, giải trí và sân thể thao phục vụ cộng đồng. Trong khi đó, ở vùng ĐBSCL thì
những tiêu chí có sự thay đổi mạnh nhất chính là hạng mục cơ sở hạ tầng thương mại
nông thôn (từ 15,42% năm 2010 lên 85,63% tháng 6/2019), kế đến là sự thay đổi về
nhà ở dân cư (từ 10,23% năm 2010 lên 79,8% tháng 6/2019). Qua đó cho thấy, toàn
vùng ĐBSCL cơ bản hoàn thành mục tiêu xây dựng cụm, tuyến dân cư và nhà ở vùng
ngập lũ, chất lượng nhà ở được cải thiện rõ, các tuyến đường bộ, đường thủy, cầu nông
thôn được hình thành, không còn cầu tạm bợ, thuận tiện cho việc đi lại, kết nối giữa
các vùng trong nông thôn và giữa nông thôn với thành thị, tạo điều kiện thuận lợi cho
phát triển sản xuất và lưu thông hàng hóa.
Như vậy, dưới sự ưu tiên tập trung nguồn lực đầu tư cơ sở hạ tầng của các địa
phương từ lúc bắt đầu thực hiện Chương trình NTM đến nay, thì hạ tầng nông thôn cả
hai vùng đều có bước phát triển rõ rệt và được người dân đánh giá là thành tựu lớn
29
nhất của Chương trình xây dựng nông thôn mới5. Đa số người dân tại hai vùng đều
tiếp cận được với hệ thống điện chiếu sáng, hệ thống thủy lợi phục vụ sản xuất và sinh
hoạt, cùng hệ thống thông tin và truyền thông. Bên cạnh đó, số cơ sở trường học, y tế,
nhà văn hóa ngày càng tăng lên đáp ứng nhu cầu của người dân. Chính sự thay đổi và
dần hoàn thiện về cơ sở hạ tầng nông thôn là nền tảng thúc đẩy sự phát triển của các
lĩnh vực kinh tế - xã hội, gia tăng thu nhập cho người dân nông thôn hai vùng.
1.1.3. Thay đổi iá trị sản uất, nân cao thu nhập và iảm tỷ lệ n hèo
Về tình hình sản xuất, tại vùng ĐNB, cơ cấu nông nghiệp chiếm tỉ trọng nhỏ
nhưng tập trung phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa, chú trọng chuyển dần theo
hướng nông nghiệp đô thị, nông nghiệp công nghệ cao. Vùng ĐBSCL phát triển theo
các mô hình liên kết sản xuất có hiệu quả như mô hình cánh đồng lớn, mô hình trang
trại, hợp tác xã….Trọng tâm là sản xuất gắn với chế biến, tiêu thụ như chuỗi giá trị
lúa, gạo, chuỗi giá trị rau màu, chuỗi giá trị thủy sản, cây ăn trái theo tiêu chuẩn
VietGAP và GlobalGAP.
Theo số liệu tổng hợp của Cục KTHT và PTNT- Bộ NN&PTNT đến năm 2018,
trong tổng số 13.856 HTX nông nghiệp trên cả nước, thì ĐBSCL có 1.803 HTX
(chiếm 13,01%), vùng ĐNB có 512 HTX (chiếm 3,69%). Số HTX về trồng trọt vùng
ĐNB chiếm 30,86% và ĐBSCL chiếm 62,89%. ĐBSCL có tỷ lệ tổ hợp tác (THT) lớn
nhất cả nước. Tỷ lệ xã có THT ở ĐBSCL là 84,84% (bình quân cả nước là 28,49%); tỷ
lệ xã có THT nông nghiệp, lâm nghiệp ở ĐBSCL là 75,1% (bình quân cả nước là
25,44%); tỷ lệ xã có THT thủy sản ở ĐBSCL là 18,64% (bình quân cả nước là 4,99%).
Đồng thời, so với cả nước, thì ĐBSCL có 25,21% số xã có doanh nghiệp chế biến
nông, lâm, thủy sản; chỉ thấp hơn ĐNB với 50,54%.6
Nhìn lại những thành tựu về khía cạnh kinh tế và tổ chức sản xuất ở cả hai vùng
ĐNB và ĐBSCL trong thời gian qua, sự thay đổi đáng kể nhất mà Chương trình NTM
mang lại chính là thu nhập người dân nông thôn được gia tăng qua mỗi năm, giải quyết
tình trạng lao động có việc làm vùng nông thôn, từ đó cải thiện tỷ lệ hộ nghèo trên địa
bàn. So với mặt bằng chung cả nước, các tiêu chí về thu nhập, hộ nghèo của cả 2 vùng
được thực hiện khá tốt.
Theo số liệu Tổng cục Thống kê năm 2018, thu nhập bình quân đầu người tại
hai vùng ĐNB và ĐBSCL đều cao hơn so với mức trung bình toàn quốc. Tổng thu
nhập bình quân đầu người của vùng ĐNB (5,71 triệu đồng/người/tháng) cao hơn so
với vùng ĐBSCL (3,59 triệu đồng/người/tháng) và mức bình quân cả nước (3,89 triệu
đồng/người/tháng). Về cơ cấu thu nhập, thì thu nhập từ tiền lương, tiền công và phi
nông nghiệp của ĐNB (vùng có cơ cấu kinh tế chủ lực nghiêng về công nghiệp và dịch
vụ) cao hơn 2,2 lần so với vùng ĐBSCL và 1,6 lần so với toàn quốc. Ngược lại,
ĐBSCL với thế mạnh về các hoạt động sản xuất nông nghiệp nên thu nhập bình quân
đầu người từ nguồn nông, lâm, thủy sản cao hơn 2,9 lần so với vùng ĐNB và 1,7 lần
so với cả nước.
Về tốc độ gia tăng thu nhập bình quân đầu người vùng nông thôn từ 2010 đến
2016, thì ĐNB (34,92%) có mức tăng cao hơn so với vùng ĐBSCL (32,37%) và toàn
quốc (33,98%). Điều đáng quan tâm là, tốc độ gia tăng thu nhập từ nông thôn ở cả hai
5 Theo báo cáo “Biến đổi làng xã nông thôn Nam Bộ trong quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa: Thực trạng,
định hướng và giải pháp” – PGS.TS Lê Thanh Sang
6 Theo báo cáo “Nâng cao năng lực quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới ở
Đồng bằng Sông Cửu Long”
30
vùng đều nhanh hơn so với tốc độ gia tăng thu nhập từ thành thị. Điều này chứng tỏ
một trong những thành tựu nổi bật của chương trình NTM trong suốt thời gian qua
mang lại, chính là rút ngắn khoảng cách chênh lệch thu nhập giữa nông thôn và thành
thị. Trong đó, nổi bật nhất là vùng ĐBSCL khi chênh lệch thu nhập giữa thành thị và
nông thôn chỉ còn 1,41 lần, thấp hơn so với vùng ĐNB (còn 1,57 lần) và cả nước (còn
1,94 lần). Chính sự gia tăng thu nhập nông thôn đã giúp người dân nâng cao đời sống
vật chất và tinh thần, đầu tư vào sản xuất kinh doanh và đầu tư vào việc học hành của
con cái.
Về tình hình giảm nghèo, tỷ lệ nghèo tại nông thôn ở cả hai vùng ĐNB và
ĐBSCL đã giảm qua các năm và đều thấp hơn so với mức bình quân cả nước. Trong
đó, tỷ lệ nghèo ở ĐNB thấp hơn so với ĐBSCL. Cụ thể, tỷ lệ nghèo vùng nông thôn tại
ĐNB từ 2,8% năm 2010 giảm còn 0,8% năm 2016, tại ĐBSCL từ 15,4% năm 2010
còn 6,7% năm 2016.
1.1.4. Văn hóa iáo dục phát triển, hệ thốn chính trị ã hội vữn mạnh
Ở cả hai vùng, tiêu chí về văn hóa và giáo dục đều cao hơn so với bình quân cả
nước. Cụ thể đối với tiêu chí văn hóa thì vùng ĐNB có tỷ lệ xã đạt chuẩn là 96,22%,
vùng ĐBSCL là 86,17% (cả nước là 81,58%); với tiêu chí giáo dục thì vùng ĐNB có
tỷ lệ xã đạt chuẩn là 94,22%, vùng ĐBSCL là 89,98% (cả nước là 88,9%). Nhiều hoạt
động được tổ chức rộng rãi, như: Phong trào toàn dân đoàn kết, xây dựng đời sống văn
hóa, Cuộc vận động xây dựng NTM, đô thị văn minh,, xây dựng gia đình văn hóa, ấp
văn hóa và xã văn hóa.
Từ thời điểm bắt đầu xây dựng NTM đến tháng 6/2019, môi trường ở cả 2 vùng
có sự chuyển biến rõ rệt so với những tiêu chí khác trong nhóm văn hóa – xã hội – môi
trường. Cụ thể, tiêu chí môi trường ĐBSCL tăng từ 4,17% lên 57,26% (tăng 53,09%),
còn đối với vùng ĐNB thì tiêu chí này tăng lên cũng rất mạnh, từ 16,2% lên 87,56%
(tăng 71,36%). Các tiêu chí về hệ thống chính trị -tiếp cận pháp luật và quốc phòng an
ninh thì ở vùng ĐNB đạt kết quả cao so với bình quân cả nước. Cụ thể ở tiêu chí hệ
thống chính trị và tiếp cận pháp luật ở vùng ĐNB là 93,56% trong khi bình quân cả
nước là 78,41%. Tiêu chí quốc phòng an ninh ở vùng ĐNB là 95,78% trong khi bình
quân cả nước chỉ 78,41%. Thông qua các phương tiện thông tin đại chúng, nhà văn
hóa tại địa phương người dân ngày càng được tiếp cận các hoạt động tuyên truyền,
hướng dẫn về các chương trình, chính sách và chủ trương của Nhà nước.
1.1.5. Năn lực của cán bộ và sự ắn kết cộn đồn n ày càn nân cao
Năng lực, nhận thức và trách nhiệm của cán bộ ngày càng được nâng cao trong
công tác xây dựng và phát triển các mục tiêu cho chương trình NTM. Ở tỉnh Đồng
Nai, với số lượng 15.000 người (cả chuyên trách và kiêm nhiệm) trong tất cả các cấp
đã chủ trương tổ chức các hội thi tác động tích cực đến sự tham gia của người dân (Ví
dụ như chương trình tìm hiểu kiến thức xây dựng NTM và thi sáng tác về đề tài “nông
nghiệp, nông dân, nông thôn và xây dựng NTM”); ở Tp Cần Thơ, Thành ủy đã phân
công 36 ủy viên phụ trách chỉ đạo 36 xã thực hiện xây dựng NTM,... Bên cạnh đó,
công tác kiểm tra, giám sát thực hiện xây dựng nông thôn mới cũng được Thành ủy chỉ
đạo thường xuyên, hàng năm đều thành lập đoàn kiểm tra, giám sát công tác xây dựng
nông thôn mới tại các xã. Năng lực tổ chức của cán bộ cho các lớp tập huấn, tổ chức
các chuyến tham quan, học tập, trao đổi kinh nghiệm các mô hình xây dựng nông thôn
mới ngày càng tốt hơn.
31
Nông thôn mới đã hình thành trên thực tế, đáp ứng cơ bản nguyện vọng người
dân nông thôn, nên ngày càng thu hút sự tham gia của dân, góp phần vào thành công
của Chương trình. Qua ý kiến khảo sát đại diện các hộ dân tại Đồng Nai và Sóc Trăng
cho thấy, đa số người dân đều hài lòng về mức thu nhập, chất lượng cuộc sống vật chất
và tinh thần của người dân tốt hơn so với 5 năm qua. Một khi người dân đã thấy được
sự thành công của NTM, tác động tích cực đến đời sống thì niềm tin và sự ủng hộ của
dân sẽ gia tăng. Vì thế, nhận thức người dân thay đổi, từ trông chờ vào sự đầu tư của
Nhà nước, đã chuyển sang tham gia chủ động hơn.
Tổng nguồn lực huy động cho xây dựng NTM trong giai đoạn 2010-2018 cả 2
vùng ĐNB và ĐBSCl là 660.741 tỷ đồng, trong đó chủ yếu là vốn tín dụng (hơn 60%).
Cả 2 vùng có mức đóng góp huy động vốn đứng đầu so với các khu khác trong cả
nước. Vùng ĐBSCL với tỷ lệ nguồn vốn huy động chiếm 21,43% trong tổng nguồn
vốn huy động của cả nước, còn vùng ĐNB có tỷ lệ huy động nguồn vốn chiếm
18,09%.
Nhìn chung, để có được các thành tựu như trên, nguyên nhân là nhờ sự nỗ lực
của cả hệ thống chính trị vùng ĐNB và ĐBSCL, sự tham gia và ủng hộ của người dân
dành cho Chương trình. Bên cạnh đó, các địa phương đã đầu tư phát triển cơ sở hạ
tầng, có nhiều giải pháp tổ chức sản xuất, nâng cao thu nhập, đào tạo nghề và giải
quyết việc làm. Cũng không thể phủ nhận vai trò quan trọng của chính sách phát triển
sản xuất. Đây là đòn bẩy thúc đẩy phát triển nông nghiệp, nông thôn, nông dân, giúp
hộ dân mạnh dạn đầu tư và áp dụng công nghệ. Đồng thời, xuất phát từ chủ trương, đã
lựa chọn, tập trung phát triển sản phẩm chủ lực có giá trị kinh tế cao, phù hợp với đặc
điểm nông nghiệp của từng vùng.
1.2. Những hạn chế trong xây dựng nông thôn mới vùng ĐNB và ĐBSCL
1.2.1. Chất lượn c n tác tuyên truyền ây dựn NTM chưa cao
Công tác tuyên truyền đã được thực hiện, nhưng một số xã chưa phát huy được
phong trào xây dựng NTM trong cộng đồng dân cư, người dân chưa chủ động thực
hiện các phần việc của mình, còn ỷ lại, trông chờ. Một số địa phương có biểu hiện thỏa
mãn với kết quả đạt được, thiếu sự tập trung, không tích cực trong công tác lãnh đạo,
chỉ đạo, kiểm tra, giám sát thực hiện việc duy trì, giữ vững và nâng chất mức độ đạt
chuẩn các tiêu chí7.
Nguyên nhân của các hạn chế trên là do cán bộ kiêm nhiệm, cán bộ địa phương
thiếu năng động, một số địa phương chưa coi trọng công tác tuyên truyền, năng lực
tuyên truyền viên chưa cao; người dân một số vùng còn ỷ lại vào Nhà nước,…
1.2.2. Kết quả hoàn thành ây dựn NTM còn chênh lệch lớn iữa các địa
phươn
Theo thống kê đến tháng 8/2019 của Văn phòng Điều phối NTM TW, thì vùng
ĐBSCL có số xã đạt chuẩn NTM thấp hơn so với vùng ĐNB và bình quân cả nước (xã
đạt chuẩn: ĐBSCL là 43,78%, ĐNB là 69,89%, cả nước là 50,8%). Xét theo Bộ tiêu
chí thì vùng ĐNB có số tiêu chí đạt được đều cao hơn bình quân cả nước, trong khi đó
vùng ĐBSCL lại có một số tiêu chí thấp hơn bình quân cả nước. Cụ thể là, về tiêu chí
giao thông; môi trường và ATTP (57,26%), trong khi bình quân cả nước là 63,75% và
vùng ĐNB là 74,89%. Xét theo số tiêu chí bình quân/xã thì vùng ĐNB hầu như các xã
7 Báo cáo tỉnh An Giang- số 220 –sơ kết 3 năm NTM