PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Từ lâu, Mỹ và Châu Âu đã được xem là hai phần trọng yếu, không thể thiếu
được của một nền văn minh tiêu biểu nhất cho thế giới hiện đại, đó là nền văn
minh phương Tây. Mặc dù là hai phần có địa vị tương đương nhau thế nhưng cho
đến nay, khi đề cập đến một số vấn đề lịch sử - văn hoá, người ta lại rất khó tách
rời Châu Âu và Mỹ. Có lẽ điều đó xuất phát từ những duyên nợ sâu sắc kéo dài
hàng thế kỷ của hai khu vực này. Một trong những duyên nợ luôn được nhắc đến
đó là ảnh hưởng qua lại về mặt văn hoá hết sức đậm nét giữa các quốc gia Âu -
Mỹ.
Trên thực tế, sự tiếp xúc và ảnh hưởng văn hoá giữa Mỹ và Châu Âu không
còn là vấn đề mới mẻ đối với giới nghiên cứu lịch sử, văn hoá. Ở nước Mỹ, ảnh
hưởng văn hoá qua lại giữa Mỹ và các quốc gia khác trên thế giới, trong đó có các
quốc gia Châu Âu thậm chí đã trở thành đề tài để chuyên sâu nghiên cứu hết sức
sôi nổi. Giáo sư sử học của Đại học Texas ở Austin Richard Pells, chuyên gia về
văn hoá và điện ảnh Mỹ thế kỷ XX đã từng trực tiếp bày tỏ sự quan tâm sâu sắc
đến ảnh hưởng của văn hoá đại chúng Mỹ trên thế giới cũng như những ảnh hưởng
đang tiếp diễn của văn hoá nước ngoài đối với Mỹ1. Bản thân ông đã có khá nhiều
công trình, bài viết nghiên cứu so sánh về văn hoá Châu Âu và nước Mỹ rất có giá
trị, tiêu biểu như cuốn: Not Like Us: How Europeans have Loved, Hated, and
Transformed American Culture since World War II (Basic Books, 1997). Ở Châu
Âu, việc nghiên cứu về những tương đồng, khác biệt cũng như những ảnh hưởng
văn hoá giữa Châu Âu và nước Mỹ, đặc biệt là quá trình “Mỹ hoá”
(Americanization), cũng rất được quan tâm bởi nó có liên quan mật thiết đến vị trí
1http:// www.rediff.com/movies/2006/sep/04pells.htm, cập nhật ngày 4 tháng 9 năm 2006.
và vai trò của Châu Âu trong một thế giới mà cực Mỹ đang tạm thời thao túng
cũng như nó góp phần định hình thêm cho chính sách văn hoá của Liên minh Châu
Âu…Tuy được quan tâm nghiên cứu rộng rãi như vậy nhưng vấn đề tiếp xúc, ảnh
hưởng văn hoá giữa Châu Âu và Mỹ vẫn chưa thực sự được thể hiện một cách hệ
thống và đầy đủ. Thật khó tìm thấy một công trình, bài viết nào giúp chúng ta định
hình một cách toàn diện, rõ nét về mối duyên nợ văn hoá Âu - Mỹ. Do vậy, đề tài
này mong muốn đem lại một cách nhìn khái quát song tương đối toàn diện, hệ
thống hơn về ảnh hưởng của văn hoá Mỹ đến Châu Âu từ sau chiến tranh Thế giới
thứ hai cho đến nay.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Nguồn tài liệu mà đề tài tham khảo và sử dụng là rất rộng lớn, có thể lên đến
hàng ngàn đầu sách và bài viết, cả bằng tiếng Việt và ngoại ngữ, cả của các tác giả
trong nước và tác giả nước ngoài.
Vấn đề văn hóa Âu - Mỹ và sự ảnh hưởng, tác động qua lại lẫn nhau đã được
học giả nước ngoài quan tâm nghiên cứu từ rất sớm. Tuy nhiên, chưa có nhiều
công trình nghiên cứu ảnh hưởng của văn hóa Mỹ đối với văn hóa Châu Âu từ sau
chiến tranh Thế giới thứ hai đến nay. Về các công trình nước ngoài đã được dịch ra
tiếng Việt, chúng ta có thể kể tên, ví dụ các bộ sách đồ sộ: Nền tảng văn minh
phương Tây của một tập thể tác giả với sự chủ biên của M. Chambers và Ba.
Hanawalt, Văn hóa thế kỷ XXI của M.Fragonard, và Văn minh phương Tây của
C.Brinton, J.B Christopher và R.L.Wofl.
Vấn đề bản sắc và biện pháp tạo dựng bản sắc của văn hóa châu Âu, Mỹ và
phương Tây đã được bàn đến trong hàng loạt công trình của các học giả nước
ngoài. Nổi tiếng nhất và sớm nhất là tác phẩm kinh điển Nền dân trị Mỹ của nhà xã
hội học Pháp Alexis Toquille. Trong những thập niên 1960 - 1980 ở Châu Âu
người đã biên soạn cả một “Bộ sách giới thiệu kiến thức thời đại” mang tính phổ
cập kiến thức, trong đó tập trung vào văn minh phương Tây, chẳng hạn Văn minh
Hoa Kỳ của J-Piere Fichou, Những nền văn mình đầu tiên Địa Trung Hải của
J.Gabriel- Leroux…
Trong công trình đồ sộ Lịch sử văn minh phương Tây của Koshlansky,
Geary và O’Brien, các tác giả khẳng định văn hóa Châu Âu đương đại chịu ảnh
hưởng mạnh mẽ của nền văn hóa bình dân và văn hóa đại chúng năng động vốn
đều có xuất xứ từ nước Mỹ như điện ảnh, truyền hình, games, ca nhạc…
Về văn hóa Châu Âu, văn hóa Mỹ ở Việt Nam chủ yếu mới chỉ có các công
trình viết riêng về từng nền văn hóa và cũng chỉ mới ở bước đầu, chứ chưa có công
trình nào mang tính hệ thống về toàn bộ nền văn hóa Âu - Mỹ. Các tác phẩm tiêu
biểu có thể kể đến là Hồ sơ văn hóa Mỹ của nhà nghiên cứu Hữu Ngọc, Phác thảo
chân dung văn hóa Đức đương đại, Văn hóa Bắc Mỹ trong toàn cầu hóa, Văn hóa
Châu Âu - Lịch sử, thành tựu, hệ giá trị của TSKH Lương Văn Kế, đề tài Khoa học
cấp Nhà nước Ảnh hưởng của văn hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với thế giới và Việt
Nam trong quá trình toàn cầu hóa của TSKH. Lương Văn Kế chủ biên.
Văn hóa Bắc Mỹ trong toàn cầu hóa của TSKH. Lương Văn Kế, tác giả chủ
yếu hướng sự phân tích vào các khía cạnh chủ yếu của văn hóa Mỹ là: (1) Các cội
nguồn của văn hóa Mỹ, trong đó chủ yếu là cội nguồn Châu Âu; (2) Các thành tựu
lớn của văn hóa Mỹ; (3) Hệ giá trị đặc sắc của nền văn hóa Mỹ; (4) Toàn cầu hóa
và các phương thức truyền bá văn hóa Mỹ ra thế giới. Nhìn một cách khái quát,
đây là một công trình được xây dựng theo quan điểm “lịch sử tri thức”.
Đặc biệt, trong công trình nghiên cứu cấp Nhà nước: Ảnh hưởng của văn
hóa Tây Âu, Bắc Mỹ đối với thế giới và Việt Nam trong quá trình toàn cầu hóa của
TSKH. Lương Văn Kế, tác giả đã phân tích các vấn đề quan trọng như: Bản chất
của toàn cầu hóa và quan hệ của nó với các quá trình khu vực hóa, bản địa hóa và
quốc tế hóa; các không gian văn hóa, các nền văn minh, đặc điểm của tiếp xúc văn
hóa và tiếp xúc ngôn ngữ; vấn đề liên văn hóa và một nghiên cứu điển hình về liên
văn hóa ở Châu Âu. Tác giả cũng lần lượt phân tích ảnh hưởng của văn hóa Tây
Âu, Bắc Mỹ đối với các khu vực.
Trong cuốn Phác thảo chân dung đời sống văn hoá Đức đương đại của
TSKH. Lương Văn Kế (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004), tác giả đã dành hẳn
một chương bàn về khái niệm văn hoá và bản sắc văn hoá nói chung; dành một
mục quan trọng để bàn về bản sắc văn hoá Châu Âu và biểu hiện của nó trong văn
hoá Đức. Công trình đi sâu phân tích đặc điểm của các lĩnh vực chủ yếu của đời
sống văn hoá Đức với tư cách là một nền văn hoá lớn và điển hình của văn hoá
Châu Âu.
Trong cuốn Hồ sơ văn hoá Mỹ nhà nghiên cứu Hữu Ngọc là người đầu tiên
ở Việt Nam tiếp cận một cách hệ thống và khá khách quan các hiện tượng văn hoá
Mỹ. Công trình này gợi mở nhiều suy nghĩ trong xã hội và giới nghiên cứu văn hoá
về bản sắc của văn hoá Mỹ và sức mạnh đặc biệt của nó. Còn trong cuốn Liên bang
Mỹ - Đặc trưng xã hội - văn hoá, tác giả Nguyễn Thái Yên Hương lại tiếp cận theo
hướng mở rộng từ đặc thù thể chế chính trị Mỹ đến đặc thù văn hoá, xem văn hoá
Mỹ là sự cởi trói khỏi các định kiến Châu Âu phù hợp với đặc thù một quốc gia đa
chủng hỗn tạp và luôn luôn sống động. Có quan điểm gần gũi trong cách nhìn nhận
về văn hoá Mỹ là đề tài Đặc trưng văn hoá Mỹ của tác giả Lê Thế Quế (ĐQQG Hà
Nội, 2006). Đóng góp ý nghĩa của đề tài là dành một chương để nói về ảnh hưởng
của văn hoá Mỹ trên thế giới và Việt Nam.
Với những cuốn sách nền tảng và những tài liệu tham khảo sẽ là nguồn tài
liệu quan trọng trong quá trình luận văn của tác giả.
3. Phương pháp tiếp cận
Phương pháp chính để thực hiện là phân tích tư liệu và phương pháp nghiên cứu
quốc tế nhằm làm sáng tỏ các đặc điểm, các nét đặc trưng của văn hóa Mỹ và ảnh
hưởng của văn hóa Mỹ đến Châu Âu từ sau chiến tranh thế giới thứ hai đến nay.
Đồng thời, luận văn cũng áp dụng phương pháp hệ thống - cấu trúc vào
nghiên cứu các hiện tượng văn hóa văn minh, bởi vì phương pháp hệ thống - cấu
trúc giúp người nghiên cứu phát hiện ra các tầng nấc và kiểu thức của các mối
quan hệ qua lại, tương tác giữa các hiện tượng và yếu tố. Ở cấp vĩ mô, phương
pháp hệ thống giúp cho người ta thấy được mối liên hệ qua lại giữa các nền văn
hóa, văn minh với nhau, chẳng hạn sẽ không có cái gọi là văn hóa phương Tây nếu
không có văn hóa Châu Âu cũng như văn hóa Mỹ; cũng không có nó nếu không có
sự hiện diện của văn hóa Châu Á (phương Đông) đối lập; sẽ không có văn hóa Mỹ
nếu không có văn hóa Châu Âu và văn hóa gốc Phi.
Bên cạnh đó, tác giả cũng sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành. Đây
là phương pháp tổng hợp của các ngành giữa văn hóa, chính trị và lịch sử để thiết
lập các mối quan hệ qua lại, quy định và ảnh hưởng lẫn nhau giữa những phương
pháp và quy trình của nhiều chuyên gia khác nhau.