BÀI GIẢNG
BẢN ĐỒ QUÂN SỰ
Chương I. BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH
I- CƠ SỞ TOÁN HỌC VÀ DANH PHÁP BẢN ĐỒ
1. Những vấn đề chung về bản đồ.
1.1. Khái niệm
- Bản đồ là hình ảnh thu nhỏ và khái quát hoá của một phần bề mặt Trái
Đất lên mặt phẳng theo những quy luật toán học nhất định trong đó các chi
tiết ở thực địa đã được thu nhỏ. Nội dung bản đồ được thể hiện bằng các kí
hiệu, màu sắc, ghi chú.
(Bản đồ là sự biểu thị khái quát, thu nhỏ bề mặt Trái Đất hoặc bề mặt hành
tinh khác lên mặt phẳng trong một phép chiếu xác định. Nội dung của bản đồ thể
hiện các đối tượng, hiện tượng tự nhiên và kinh tế - xã hội thông qua hệ thống kí
hiệu quy ước.)
1.2. Phân loại bản đồ.
1.2.1. Phân loại bản đồ theo nội dung thể hiện.
Theo nội dung thể hiện, tất cả các bản đồ được phân chia thành:
- Bản đồ địa lý chung: Là bản đồ thể hiện mọi đối tượng hiện tượng địa lý
của bề mặt Trái đất, bao gồm đầy đủ các đối tượng và hiện tượng tự nhiên, kinh
tế, văn hóa, xã hội. Bản đồ địa lý chung được phân thành ba nhóm: Bản đồ địa
hình, Bản đồ địa hình khái quát và Bản đồ khái quát.
Bản đồ địa hình được thành lập bằng phương pháp đo vẽ trực tiếp ngoài
thực địa, có sự kết hợp với không ảnh và được tiến hành trên cơ sở lưới khống
chế mặt bằng và lưới khống chế độ cao. Đó là những bản đồ có nội dung chi tiết
và có độ chính xác cao, có tỷ lệ từ 1/200 đến 1/100.000.
- Bản đồ địa lý chuyên đề: Là bản đồ chỉ thể hiện chi tiết một yếu tố hoặc
một vài yếu tố, hoặc một vài hiện tượng, quá trình địa lý mà không được thể hiện
trên bản đồ địa lý chung. Bản đồ chuyên đề về một yếu tố nào đó sẽ được đề cập
đầy đủ các khía cạnh của yếu tố đó như nếu là dân cư thì phải phản ánh dân số,
mật độ, thành phần xã hội, nghề nghiệp, dân tộc, độ tuổi,.. ví dụ như: yếu tố khí
hậu không có trên bản đồ địa lý chung nhưng trên bản đồ chuyên đề khí hậu thì
lại được đề cập đầy đủ và hệ thống.
1.2.2. Phân loại bản đồ theo tỷ lệ.
Phân loại bản đồ dựa trên chỉ tiêu tỷ lệ bản đồ là căn cứ vào mức độ thu
nhỏ của các đối tượng hiện tượng trên bản đồ so với ngoài thực tế. Theo tiêu chí
này, có ba loại bản đồ sau:
- Bản đồ tỷ lệ lớn là các bản đồ có tỷ lệ lớn hơn 1:200.000;
- Bản đồ tỷ lệ trung bình là các bản đồ có tỷ lệ từ 1:1.000.000 - 1:200.000;
- Bản đồ tỷ lệ nhỏ là các bản đồ có tỷ lệ nhỏ hơn 1:1.000.000.
1.2.3. Căn cứ vào mục đích sử dụng trong quân sự.
- Bản đồ cấp chiến thuật: Là bản đồ có tỷ lệ ≥ 1/25.000 ≤ 1/50.000
- Bản đồ cấp chiến dịch: Là bản đồ có tỷ lệ ≥ 1/50.000 ≤ 1/250.000
- Bản đồ cấp chiến lược: Là bản đồ có tỷ lệ ≥ 1/5000.000 ≤ 1/1.000.000
1.3.Ý nghĩa
Nghiên cứu địa hình trên bản đồ giúp cho người chỉ huy nắm chắc các yếu
tố về địa hình để chỉ đạo tác chiến trên đất liền, trên biển, trên không và thực
hiện nhiệm vụ khác.
Thực tế không phải lúc nào cũng ra ngoài thực địa được, hơn nữa việc
nghiên cứu ngoài thực địa có thuận lợi là độ chính xác cao, song tầm nhìn
hạn chế bởi tính chất của địa hình, tình hình địch... nên thiếu tính tổng quát.
Vì vậy, bản đồ địa hình là phương tiện không thế thiếu được trong hoạt động
của người chỉ huy trong chiến đấu và công tác.
2. Cơ sở toán học
2.1. Tỉ lệ bản đồ
2.1.1. Định nghĩa tỷ lệ bản đồ.
Tỷ lệ bản đồ là tỷ số giữa chiều dài một đoạn thẳng trên bản đồ và chiều
dài nằm ngang của đoạn thẳng đó ngoài thực địa. Ký hiệu tỷ lệ bản đồ: 1/Mbd, 1:
Mbd.
d
D
D
d1
M
1
bd
Trong đó: Mbd là mẫu số tỷ lệ bản đồ.
d là chiều dài đoạn thẳng đo được trên bản đồ.
D là chiều dài nằm ngang tương ứng của đoạn thẳng đo được ngoài
thực địa.
2.1.3. Các phép tính về tỷ lệ.
* Tính khoảng cách
Từ công thức D
d
Mbd
1
Ta có thể tính khoảng cách trên thực địa: D = d x Mbd
Ngược lại có thể tính khoảng cánh trên bản đồ khi biết khoảng cách trên
thực địa:
bdbd M
D
d
D
d
M
1
* Tính tỷ lệ bản đồ.
Từ công thức D
d
Mbd
1
Muốn tính tỷ lệ bản đồ ta lấy khoảng cách đo được trên bản đồ chia cho
khoảng cách tương ứng ngoài thực địa
Ví dụ : Khoảng cách giữa hai điểm ab trên bản đồ là 4 cm. Khoảng cách
ngoài thực địa là 4000 m .Vậy tỷ lệ tờ bản đồ là 4 cm : 400 000cm = 1:100 000.
2.2. Phương pháp chiếu đồ
Khi thiết lập bản đồ các yếu tố: Góc, tỉ lệ, diện tích không thể hiện lên mặt
phẳng được vì khi đó sẽ biểu thị sai lệch so vối thực tế của nó. Để khử bỏ bớt
các độ sai lệch cần phải thay đổi các đường hướng, kích thước và diện tích
của các yếu tố mặt đất tức là bản đồ phải chấp nhận các sai số độ dài, góc và
diện tích. Các sai số đó trong bất kì trường hợp nào cũng liên quan chặt chẽ
với nhau, giảm sai số này sẽ tăng sai số khác. Theo đặc điểm của các phép
chiếu, người ta chia các loại phép chiếu, giữ góc, giữ diện tích, phép chiếu tự
do. Trong phép chiếu giữ góc: Không có sai số về góc, trong phép chiếu giữ
diện tích không có sai số về diện tích, trong phép chiếu tự do có cả sai số góc
và diện tích. Để biểu thị bề mặt của hình cầu của Trái Đất lên mặt phẳng ta sử
dụng phép chiếu bản đồ. Để thực hiện chiếu đồ, các nhà địa lí đã thống nhất
tên gọi một số điểm và đường trên Trái Đất (Hình 1):
- Tâm Trái Đất là điểm chính giữa.
- Trục Trái Đất, đường tưởng tượng xuyên từ cực Nam đến cực Bắc qua tâm
Trái Đất, Trái Đất tự xoay quanh trục này.
- Nam cực: Điểm cuối phía nam trục Trái Đất (điểm cực Nam).
- Bắc cực: Điểm cuối phía bắc trục Trái Đất (điểm cực Bắc).
- Mặt phẳng xích đạo và xích đạo:
+ Mặt phẳng xích đạo là mặt phẳng cắt qua tâm Trái Đất, vuông góc với
trục Trái Đất chia Trái Đất thành hai phần bằng nhau là bắc bán cầu (phía
Bắc) nam bán cầu (phía Nam) (Hình 1).
+ Xích đạo là đường giao nhau giữa mặt phẳng xích đạo với mặt Trái
Đất (còn gọi là đường vĩ tuyến gốc).
- Vị tuvến là những đường tròn trên mặt Trái Đất song song với đường xích
đạo. Các đường vĩ tuyến to nhỏ khác nhau, càng xa đường xích đạo càng nhỏ.
- Mặt phẳng kinh tuyến và kinh tuyến:
+ Mặt phẳng kinh tuyến là mặt phẳng cắt dọc Trái Đất đi qua trục Trái Đất.
Đường kinh tuyến là đường giao nhau giữa mặt phẳng kinh tuyến với mật
Trái Đất, các đường kinh tuyến có độ dài như nhau. Đường kinh tuyến gốc
là đường kinh tuyến mang trị số không (0°) được dùng làm gốc để tính các
đường kinh tuyến khác.
- Kinh tuyến gốc là đường kinh tuyến qua đài thiên văn Gơ-rin-uych ở
ngoại ô thủ đô Luân Đôn - nước Anh.
- Kinh độ là góc hợp bởi nửa mặt phẳng kinh tuyến gốc với nửa mặt phẳng
kinh tuyến đi qua điểm cần xác định trên mặt đất (hai nửa mặt phẳng giao