Møc sinh, søc khoÎ sinh s¶n : chØ sè ®o l êng vµ c¸c yÕu tè ¶nh h ëng
Bé m«n D©n Sè vµ ph¸t triÓn Tr êng §H Y TÕ C«ng Céng
1
Môc tiªu
Sau khi häc xong bµi nµy, häc viªn cã thÓ:
1. 2.
3. 4.
1. Hiểu và biết tÝnh một số chỉ số đánh giá mức sinh. 2. Nắm được c¸c yếu tố t¸c động tới mức sinh và những giả thuyết giải thÝch xu hướng giảm mức sinh. 3. Biết c¸ch tÝnh thời gian gấp đ«i d©n số 4. Nắm được kh¸i niệm và c¸c nội dung cơ bản của sức khoẻ sinh sản
2
Mét sè kh¸i niÖm vÒ sinh s¶n
„ Kh¶ n¨ng thô thai (fecundity): kh¶ n¨ng sinh häc cã
thÓ thô thai cña ng êi PN
„ V« sinh (infecundity): kh«ng cã kh¶ n¨ng thô thai
‟ V« sinh nguyªn ph¸t: hoµn toµn kh«ng cã k/n thô thai ‟ V« sinh thø ph¸t: kh«ng thÓ thô thai sau khi ®· cã mét
hoÆc nhiÒu lÇn sinh con
„ Kh¶ n¨ng sinh con sèng (fertility) „ Sè lÇn cã thai cña mét PN (gravidity) „ Sè lÇn sinh con sèng cña mét PN (parity) „ T¸i sinh s¶n (reproductivity): mét nhãm ng êi míi
sinh sÏ thay thÕ chÝnh thÕ hÖ sinh ra hä.
3
Nguån sè liÖu
„ HÖ thèng ®¨ng ký sinh tö „ Tæng ®iÒu tra d©n sè „ §iÒu tra mÉu mang tÝnh ®¹i diÖn quèc gia: DHS, WFS
4
Mét sè chØ sè: Tû suÊt sinh th«
Tû suÊt sinh th« (Crude Birth Rate - CBR): sè trÎ sinh sèng
trong n¨m trªn 1000 d©n
CBR= x 1.000
B: sè trÎ sinh sèng trong n¨m P: d©n sè TB (hoÆc gi÷a kú)
Nh×n chung CBR cña nh÷ng n íc ph¸t triÓn kho¶ng 11, cña nh÷ng n íc ®ang ph¸t triÓn kho¶ng 26
5
B P
Tû suÊt sinh th« ThÕ giíi, 1999
6
Tû suÊt sinh th«, ViÖt Nam, 1959-1999
Nguån: Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1999
7
CBR: yªu cÇu sè liÖu vµ h¹n chÕ
+ Toµn bé d©n sè n»m trong mÉu sè, trong khi chØ mét bé phËn cã kh¶ n¨ng mang thai + Khã so s¸nh møc sinh gi÷a c¸c d©n sè do tû suÊt sinh th« còng bÞ ¶nh h ëng bëi cÊu tróc tuæi
8
„ Yªu cÇu sè liÖu ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c „ ChØ íc tÝnh ®ù¬c s¬ bé møc sinh:
Tû suÊt sinh chung (General Fertility Rate - GFR)
sinh ®Î
GFR =
x 1.000
B W15-49
Sè trÎ sinh sèng trong n¨m trªn 1.000 phô n÷ tuæi
9
B: tæng sè trÎ sinh sèng trong n¨m W15-49: sè PN trong ®é tuæi sinh ®Î
Nguån sè liÖu: GFR
„ Sè liÖu tõ hÖ thèng ®¨ng ký sinh-tö „ Tæng ®iÒu tra d©n sè hoÆc c¸c ®iÒu tra mÉu „ Khi kh«ng cã sè liÖu vÒ s¬ sinh, cã thÓ dïng tû sè
trÎ em-phô n÷ ®Ó tÝnh to¸n
10
øng dông GFR
„ Ph¶n ¸nh mèi liªn quan gi÷a sè trÎ sinh sèng vµ
nhãm PN trong ®é tuæi cã kh¶ n¨ng sinh ®Î
„ Lµ chØ sè cã thÓ dïng so s¸nh møc sinh gi÷a c¸c
d©n sè h¬n lµ tû suÊt sinh th«
11
Tû sè trÎ em-phô n÷ (Child-Woman Ratio - CWR)
Sè trÎ d íi 5 tuæi trªn phô n÷ tuæi sinh ®Î cho mét
CWR =
P0-4 W15-49
P0-4: sè trÎ 0-4 tuæi TB trong n¨m W15-49 : sè PN trong ®é tuæi sinh ®Î
Tû suÊt sinh chung cã thÓ tÝnh ® îc tõ sè liÖu CWR b»ng c¸ch sö dông b¶ng sèng (kh¶ n¨ng sèng sãt sau 5 n¨m)
12
n¨m nhÊt ®Þnh
Tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi (Age Specific Fertility Rate - ASFR)
Sè trÎ sinh sèng trong n¨m trªn 1000 phô n÷ cña
mét tuæi (nhãm tuæi) nhÊt ®Þnh
ASFR = x 1.000
Bx: sè trÎ sinh sèng cña PN tuæi (nhãm tuæi) x Wx: sè PN trong tuæi (nhãm tuæi) x
13
B (cña PN tuæi x) Wx
Tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi
„ Dïng so s¸nh møc sinh gi÷a c¸c løa tuæi „ So s¸nh møc sinh gi÷a c¸c løa tuæi theo thêi gian „ ASFRx lµ sè liÖu cÇn cho tÝnh to¸n tæng tû suÊt
14
sinh (TFR), mét chØ sè th êng dïng so s¸nh møc sinh gi÷a c¸c n íc hoÆc c¸c d©n sè kh¸c nhau „ Tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi th êng cao nhÊt ë nhãm tuæi 20-24 vµ/ hoÆc 25-29 (tuú tõng d©n sè vµ giai ®o¹n).
Tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi Uganda, 1991
15
Tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi ViÖt Nam
Nguån: ViÖt Nam DHS-II 1997
16
Tæng tû suÊt sinh (Total Fertility Rate – TFR)
„ §Þnh nghÜa: sè con TB cã ® îc ë mét ng êi PN nÕu
ng êi nµy cã thÓ sèng ®Õn hÕt qu·ng ®êi sinh s¶n cña m×nh (49T) vµ cã c¸c tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi ® îc x¸c ®Þnh t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh.
„ C¸ch tÝnh:
TFR =
ASFRx: tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi ASFRa: tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo nhãm tuæi (nhãm 5 tuæi mét)
17
Tæng tû suÊt sinh
„ Lµ tû suÊt gi¶ thuyÕt v× tû suÊt sinh ®Æc tr ng theo tuæi
biÕn ®éng theo thêi gian (theo thÕ hÖ). „ TFR kh«ng phô thuéc vµo c¬ cÊu tuæi „ Lµ chØ sè hay ® îc dïng nhÊt trong so s¸nh møc sinh „ HÇu hÕt c¸c n íc ph¸t triÓn cã TFR d íi 2 (thÊp h¬n møc thay thÕ: 2.1). C¸c n íc cËn Sa m¹c Sahara cã TFR kho¶ng 5. TFR ViÖt Nam n¨m 1992-1996: 2,7. Cã nghÜa TB mçi ng êi phô n÷ (cho khi kÕt thóc tuæi sinh ®Î) cã kho¶ng 2-3 con.
18
Tæng tû suÊt sinh, ViÖt Nam, 1959-1999
8
7
6
5
4
R F T
3
2
1
0
1959-64 1964-69 1969-74 1974-79 1979-84 1984-89 1989-94 1994-99
1999
N¨m
Nguån: Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1999
19
T¸i sinh s¶n
d©n sè kh¸c dùa vµo c¸c yÕu tè sinh vµ chÕt
„ Qu¸ tr×nh thay thÕ thÕ hÖ d©n sè nµy b»ng thÕ hÖ
20
„ Thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh t¸i s¶n suÊt d©n sè, trong ®ã phô n÷ ®ãng vai trß chñ yÕu v× vËy th êng xem xÐt c¸c khÝa c¹nh liªn quan ®Õn phô n÷: tû suÊt sinh trÎ g¸i theo tuæi, tû sè sèng sãt cña trÎ g¸i,...
Tû suÊt t¸i sinh th« (Gross Reproduction Rate - GRR)
ng êi nµy cã thÓ sèng ®Õn hÕt qu·ng ®êi sinh s¶n cña m×nh (49T) vµ cã c¸c tû suÊt sinh con g¸i ®Æc tr ng theo tuæi ® îc x¸c ®Þnh t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh.
„ Sè s¬ sinh g¸i TB cã ® îc ë mét ng êi PN nÕu
„ T ¬ng tù nh tæng tû suÊt sinh nh ng chØ xem xÐt
21
®Õn sè trÎ g¸i.
Tû suÊt t¸i sinh th«
GRR = TFR = x
hoÆc GRR =
GRR: Tû suÊt t¸i sinh th« : X¸c suÊt sinh con g¸i
: Tû suÊt sinh con g¸i ®Æc tr ng ë ®é tuæi x cña PN
22
C¸ch tÝnh:
Tû suÊt t¸i sinh tinh (Net Reproduction Rate - NRR)
„ Lµ sè bÐ g¸i trung b×nh ® îc sinh ravµ sèng ® îc ®Õn tuæi
bµ mÑ khi sinh ra m×nh.
„ Sè em g¸i nµy sÏ thay thÕ bµ mÑ, tiÕp tôc qu¸ tr×nh sinh ®Î,
t¸i t¹o ra thÕ hÖ d©n sè míi.
NRR = = GRR x Lm
: HÖ sè sèng cña nh÷ng ng êi con g¸i tõ khi sinh ra sèng
® îc ®Õn tuæi x (tuæi bµ mÑ ®· sinh ra m×nh) Lm: HÖ sè sèng cña nh÷ng ng êi con g¸i tõ khi sinh ra sèng ® îc ®Õn tuæi bµ mÑ (tuæi ®Î trung b×nh cña c¸c bµ mÑ)
23
Liªn quan gi÷a t¸i sinh s¶n víi ph¸t triÓn d©n sè
„ NRR lu«n thÊp h¬n tû suÊt t¸i sinh th« (GRR) bëi v× mét sè trÎ em g¸i sau khi sinh ra ®· chÕt ®i tr íc khi kÕt thóc tuæi sinh ®Î.
„ NRR lu«n thÊp h¬n 1/2 tæng tû suÊt sinh (TFR).
„ Møc sinh thay thÕ: NRR = 1, GRR>1, TFR>2
Nh÷ng bµ mÑ cã võa ®ñ sè con g¸i (trung b×nh) thay thÕ hä trong d©n sè. C¸ch kh¸c, trung b×nh mçi bµ mÑ sÏ cã 1 con g¸i sèng ® îc ®Õn tuæi mµ hä ®· sinh ra ng êi con g¸i ®ã.
24
Liªn quan gi÷a t¸i sinh s¶n víi ph¸t triÓn d©n sè
„ NRR = 1 kh«ng cã nghÜa lµ: 1. Tû lÖ ph¸t triÓn d©n sè = 0 2. Tû suÊt sinh th« = b»ng tû suÊt chÕt th« (CBR = CDR)
1. D©n sè tiÕp tôc t¨ng sau khi NRR ®¹t møc = 1. Sù gia
t¨ng d©n sè nµy gäi lµ “®µ t¨ng d©n sè”.
2. Sè sinh sÏ dÇn c©n b»ng víi sè chÕt. NÕu kh«ng cã di d©n, sau mét thêi gian dµi, d©n sè sÏ ngõng ph¸t triÓn. 3. Sù gia t¨ng d©n sè trong thêi kú qu¸ ®é nµy lµ do cÊu
t¹o tuæi cña d©n sè (sè d©n trong ®é tuæi sinh s¶n chiÕm tû träng lín).
25
„ NRR = 1 cã nghÜa lµ:
Kho¶ng c¸ch sinh
„ Thêi gian TB gi÷a hai lÇn sinh sèng liªn tiÕp nhau,
th êng ® îc tÝnh theo th¸ng
26
„ Ph©n biÖt víi kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn cã thai „ Kho¶ng c¸ch sinh ng¾n lµm t¨ng møc sinh thêi kú (period), thËm chÝ t¨ng møc sinh thÕ hÖ (cohort). Do vËy ng êi ta kÐo dµi kho¶ng c¸ch sinh ®Ó gi¶m møc sinh (trong ch ¬ng tr×nh KHHG§)
§é dµi thÕ hÖ vµ thêi gian gÊp ®«i d©n sè
nµy ® îc thay thÕ bëi mét thÕ hÖ kh¸c.
„ §é dµi thÕ hÖ lµ kho¶ng thêi gian ®Ó mét thÕ hÖ
„ Thêi gian ®Ó mét d©n sè t¨ng lªn gÊp ®«i gäi lµ
thêi gian gÊp ®«i d©n sè (doubling time). Thêi gian nµy cµng ng¾n th× d©n sè t¨ng cµng nhanh vµ ng îc l¹i.
27
„ Víi gi¶ thuyÕt d©n sè t¨ng liªn tôc vµ víi mét tèc ®é kh«ng ®æi trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, tÝnh thêi gian gÊp ®«i d©n sè nh sau: (trang bªn)
Thêi gian gÊp ®«i d©n sè
(1)
P0: D©n sè gèc Pt: D©n sè t¹i thêi ®iÓm cÇn x¸c ®Þnh Tèc ®é t¨ng d©n sè hµng n¨m r: t: Kho¶ng c¸ch thêi gian tõ n¨m gèc tíi n¨m x¸c ®Þnh e: C¬ sè logarit tù nhiªn
(2)
„ Gi¶ thiÕt DS t¨ng theo hµm sè mò „ Pt = P0 . ert
T =
28
„ NÕu d©n sè ® îc gÊp ®«i t¹i sau t n¨m th×: PT = P0 . ert = 2 P0
Xu h íng biÕn ®éng ®éng møc sinh
„ Qu¸ ®é møc sinh: ® îc gäi lµ qu¸ ®é khi møc sinh gi¶m
Ýt nhÊt 10% vµ kh«ng t¨ng ng îc l¹i
„ Qu¸ ®é møc sinh hoµn thµnh khi møc sinh ®¹t ®Õn møc
thay thÕ (replacement level)
„ HiÖn t¹i: qu¸ ®é møc sinh ®· hoµn thµnh ë hÇu hÕt c¸c
n íc ph¸t triÓn, ®ang x¶y ra ë c¸c n íc ®ang ph¸t triÓn, vµ míi b¾t ®Çu ë c¸c n íc cËn sa m¹c Sahara.
29
Xu h íng gi¶m møc sinh theo vïng 1950 vµ 1988
30
Xu h íng gi¶m sinh theo vïng t¹i c¸c n íc ®ang ph¸t triÓn, 1950-55 ®Õn 1985-90
Nguån: Bongaarts and Watkins, 1996
31
Tû suÊt sinh th«, tæng tû suÊt sinh ViÖt Nam, 1959-1999
Nguån: Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1999
32
4 giai ®o¹n biÕn ®éng d©n sè (nhµ d©n sè häc Ph¸p A. Landri vµ nhiÒu nhµ d©n sè häc)
Giai ®o¹n 1:
Giai ®o¹n 2:
Møc sinh cao, møc chÕt cao. D©n sè ph¸t triÓn chËm. ë c¸c n íc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ thÊp. Quy m« gia ®×nh th êng lín.
33
Møc sinh cao, møc chÕt h¹ D©n sè t¨ng nhanh vµ lµ d©n sè trÎ Kü thuËt n«ng nghiÖp tiÕn bé, ®êi sèng nh©n d©n cao h¬n nh ng sau ®ã bÞ ®e do¹ do bïng næ d©n sè
4 giai ®o¹n biÕn ®éng d©n sè
Giai ®o¹n 3:
Giai ®o¹n 4:
Møc sinh vµ møc chÕt ®Òu cïng gi¶m nh ng møc sinh vÉn cao h¬n NÒn c«ng nghiÖp ph¸t triÓn hiÖn ®¹i D©n sè t¨ng ë møc kho¶ng 1-2%
34
D©n sè c©n b»ng ë møc thÊp do c¶ møc sinh vµ møc chÕt ®Òu rÊt thÊp, mét sè n íc d©n sè thËm chÝ gi¶m. PhÇn lín c¸c n íc T©y ©u vµ NhËt b¶n ë vµo giai ®o¹n nµy
C¸c yÕu tè t¸c ®éng møc sinh
1. Theo Ronald Freedman: chia 3 lo¹i yÕu tè t¸c ®éng
1.1 C¸c yÕu tè h¹ tÇng: vÜ m« (kinh tÕ x· héi), vi m« (v¨n hãa, luËt ph¸p, y tÕ, gi¸o dôc), 1.2 YÕu tè t©m lý x· héi: chuÈn mùc x· héi, th«ng tin truyÒn th«ng,… 1.3 YÕu tè t¸c ®éng trùc tiÕp: nhËn thøc, th¸i ®é, hµnh vi vÒ sinh ®Î nh sö dông BPTT, n¹o hót thai, …
35
2. Theo Davis vµ Blake (1956) vµ Bongaarts (1982): chia nhãm yÕu tè gÇn t¸c ®éng trùc tiÕp vµ nhãm yÕu tè t¸c xa (t¸c ®éng th«ng qua c¸c yÕu tè trùc tiÕp)
Bèn nhãm yÕu tè gÇn quan träng: Tû lÖ phô n÷ cã chång Møc ®é sö dông c¸c BPTT Kho¶ng thêi gian v« sinh sau ®Î Møc ®é n¹o ph¸ thai
36
Ba nhãm yÕu tè gÇn kh¸c: Tû lÖ triÖt s¶n TÇn suÊt sinh ho¹t vî chång Møc chÕt bµo thai
Nhãm c¸c yÕu tè xa t¸c ®éng th«ng qua c¸c yÕu tè
„ X· héi: kinh tÕ, gi¸o dôc „ ChÝnh trÞ: liªn quan ®Õn mét sè quan ®iÓm vÒ tr¸nh thai, n¹o thai, chÝnh s¸ch cho c¸c ch ¬ng tr×nh.
„ V¨n hãa: phong tôc tËp qu¸n liªn quan sinh ®Î, ý thÝch
sinh con trai
„ Søc kháe: c¸c bÖnh l©y truyÒn qua ® êng sinh s¶n,... „ HÖ thèng y tÕ, vµ dÞch vô liªn quan: ®¸p øng ® îc nhu
cÇu vÒ mÆt gi¸ c¶, chÊt l îng, ...
37
gÇn:
