Bài giảng Dân số và phát triển: Bài 1

NhËp M«n D©n sè vµ Ph¸t triÓn

Bé M«n D©n sè häc Tr êng §H Y tÕ C«ng céng

Môc tiªu

Sau khi häc xong bµi nµy, häc viªn cã thÓ: 1. Nªu ® îc kh¸i niÖm, môc ®Ých, ®èi t îng,

ph¹m vi, vµ ph ¬ng ph¸p cña m«n d©n sè vµ ph¸t triÓn

2. Tr×nh bµy ® îc kh¸i qu¸t bøc tranh d©n sè thÕ

giíi vµ d©n sè ViÖt Nam.

3. HiÓu ® îc mét c¸ch kh¸i qu¸t mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a d©n sè víi c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn

Mét sè kh¸i niÖm

Nghiªn cøu d©n sè (Population Studies): - Nghiªn cøu vÒ d©n sè con ng êi, ®Æc biÖt vÒ quy m«, c¬ cÊu, vµ sù thay ®æi cña nã theo thêi gian - T×m ra lêi gi¶i thÝch cho nh÷ng xu h íng thay ®æi

vµ nguyªn nh©n sù thay ®æi ®ã.

- Dù b¸o thay ®æi trong t ¬ng lai vµ hËu qu¶ cña nã.

D©n sè häc (Demography): lµ khoa häc vÒ nh÷ng

thèng kª vµ ph©n tÝch c¸c sè liÖu d©n sè.

Mét sè kh¸i niÖm

„ D©n sè vµ ph¸t triÓn nghiªn cøu mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a d©n sè (häc) víi c¸c vÊn ®Ò liªn quan gåm x· héi, kinh tÕ, m«i trêng,…

„ “Mét d©n sè”: chØ mét tËp hîp ngêi t¹i mét thêi ®iÓm x¸c ®Þnh nµo ®ã. VD: D©n sè ViÖt Nam n¨m 1999.

„ HoÆc mét tËp hîp ng êi tån t¹i trong mét kho¶ng thêi gian liªn tôc vµ cã sù thay ®æi kh«ng ngõng. VD: d©n sè ViÖt Nam thÕ kû XX. Sù thay ®æi cña mçi c¸ nh©n gi÷a c¸c nhãm nhá chÝnh lµ môc tiªu chÝnh cña d©n sè häc

Ph¸t triÓn lµ g×?

„ Lµ mét qu¸ tr×nh mét x· héi ®¹t ®Õn møc tho¶ m·n c¸c nhu cÇu mµ x· héi ®ã cho lµ thiÕt yÕu. „ Cô thÓ h¬n, ph¸t triÓn lµ sù t¨ng tr ëng vÒ kinh tÕ, sù tiÕn bé cña x· héi, vµ sù bÒn v÷ng vÒ m«i tr êng.

„ Nh vËy ph¸t triÓn lµ mét ph¹m trï liªn quan ®Õn mäi mÆt cña mét x· héi, kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ kinh tÕ, mµ c¶ con ng êi vµ m«i tr êng xung quanh nã.

§èi t îng

1. D©n sè: - Quy m«, c¬ cÊu d©n sè - BiÕn ®æi d©n sè: sinh, chÕt, di d©n, kÕt h«n, ly h«n,… (cßn gäi c¸c biÕn ®éng tù nhiªn vµ biÕn ®éng c¬ häc)

sinh/ chÕt

®i/ ®Õn

biÕn ®éng x· héi

§èi t îng

2. Ph¸t triÓn: kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, m«i tr êng, y tÕ, gi¸o dôc, v.v. trong bèi c¶nh liªn quan ®Õn mét d©n sè cô thÓ. 3. Mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a thay ®æi d©n sè víi c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn nªu trªn. VÝ dô vÒ chØ sè ph¸t triÓn: HDI Năm 1990, lần đầu tiên, Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc đưa ra cách tính “chỉ số phát triển con người” (The Human Development Index, viết tắt là HDI) để đánh giá trình độ phát triển của các nước. Chỉ số này được tổng hợp từ các chỉ tiêu về kinh tế, giáo dục và sức khoẻ (0 – 1).

Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu

1. C¸c ph ¬ng ph¸p thèng kª to¸n:

1. TÝnh to¸n c¸c x¸c suÊt, tÇn sè, tÇn suÊt, tû lÖ, v.v. 2. C¸c kü thuËt håi qui ‟ t ¬ng quan, x©y dùng c¸c m« h×nh d©n sè, d©n sè ph¸t triÓn th«ng qua c¸c hµm sè to¸n häc.

2. Liªn quan chÆt chÏ víi Thèng kª, DÞch tÔ häc,

Søc kháe sinh s¶n, Kinh tÕ häc, v.v.

Ph ¬ng tr×nh c©n b»ng d©n sè

Mét ph ¬ng tr×nh ®Æc biÖt h÷u Ých trong nghiªn cøu d©n sè:

P(t) = P(0) + Sinh (0 ®Õn t) - ChÕt (0 ®Õn t)

+ Di c ®Õn (0 ®Õn t) - Di c ®i (0 ®Õn t)

DS t¹i thêi ®iÓm t b»ng DS t¹i thêi ®iÓm 0 (c¸ch thêi ®iÓm t lµ t n¨m), céng víi sè sinh ra, trõ ®i sè chÕt, céng sè di c ®Õn, vµ trõ ®i sè di c ®i trong kho¶ng thêi gian t n¨m ®ã. Ph ¬ng tr×nh nµy cã thÓ ¸p dông víi c¸c d©n sè nhá kh¸c nhau, VD d©n sè 10-14 tuæi cña Hµ néi. Tãm t¾t l¹i, nghiªn cøu: Sinh - ChÕt - KÕt - Ly - §i - §Õn

Ph ¬ng tr×nh c©n b»ng d©n sè

ChÕt

Sinh

§Õn

§i

LÞch sö ph¸t triÓn DS trªn ThÕ giíi

„ Ng êi hiÖn ®¹i:

c¸ch ®©y kho¶ng 4 v¹n n¨m

„ DS ThÕ giíi: U.S. 310,552,623. World 6,877,116,401

14:37 UTC (EST+5) Oct 24, 2010

„ DS ThÕ giíi íc tÝnh ®Õn n¨m 2050 sÏ lµ 8,918 tû

ng êi.

„ Tû lÖ ph¸t triÓn DS hµng n¨m hiÖn nay lµ 1,4%

Gia t¨ng d©n sè thÕ giíi hµng n¨m

TriÖu ng êi

Source: United Nations, World Population Prospects: The 2002 Revision, 2003.

Tû suÊt sinh vµ chÕt (toµn thÕ giíi)

Tû suÊt sinh, chÕt vµ t¨ng tù nhiªn (trªn 1000 d©n)

T¨ng tù nhiªn

Source: United Nations, World Population Prospects: The 2002 Revision (medium scenario), 2003.

Ph¸t triÓn DS thiªn niªn kû võa qua: 4 mèc tiÕn ho¸ (Cohen, 1995)

„ Thêi kú n«ng nghiÖp thñ c«ng (-12.000 ®Õn -5.000), thêi

gian gÊp ®«i DS kho¶ng 2.500 n¨m (chuyÓn tõ s¨n b¾n, h¸i l îm sang trång trät, ph¸t triÓn thµnh phè)

„ N«ng nghiÖp toµn cÇu (-350 ®Õn -150 n¨m), thêi gian gÊp ®«i DS kho¶ng 120 n¨m (trao ®æi hµng ho¸ trªn toµn cÇu, ph¸t triÓn th ¬ng m¹i, khèng chÕ n¹n ®ãi).

„ Y tÕ c«ng céng (-200 n¨m ®Õn hiÖn t¹i): thêi gian gÊp ®«i DS thÊp xuèng cßn kho¶ng 40 n¨m (phßng chèng dÞch bÖnh h÷u hiÖu).

„ Khèng chÕ sinh ®Î (-100 n¨m ®Õn nay): thêi gian gÊp ®«i

DS b¾t ®Çu t¨ng (khèng chÕ sinh ®Î tù nguyÖn, gi¶m sè con mong muèn)

T¨ng tr ëng d©n sè ë hai nhãm n íc

Tû ng êi

C¸c n íc kÐm ph¸t triÓn

C¸c n íc ph¸t triÓn

Source: United Nations Population Division, World Population Prospects: The 2006 Revision

20 Quèc gia ®«ng d©n nhÊt TG

D©n sè 2003 D©n sè 2050

N íc (triÖu) N íc (triÖu)

1 Trung quèc 1,289 1 ¢n ®é 1,628

2 ¢n ®é 1,069 2 Trung quèc 1,394

3 Mü 292 3 Mü 422

4 Indonesia 220 4 Pakistan 349

5 Brazil 176 5 Indonesia 316

6 Pakistan 149 6 Nigeria 307

7 Bangladesh 147 7 Bangladesh 255

8 Nga 146 8 Brazil 221

9 Nigeria 134 9 Congo 181

10 NhËt 128 10 Ethiopia 173

11 Mexico 105 11 Mexico 153

12 Philippines 133 12 Døc 83

13 Philippines 82 13 Ai cËp 127

14 ViÖt Nam 81 14 Nga 119

15 Ai cËp 72 15 ViÖt Nam 117

16 Thæ nhÜ kú

71 16 NhËt

101

17 Ethiopia 71 17 Thæ nhÜ kú 98

18 Iran 67 18 Iran 96

19 Th¸i lan 63 19 Sudan 84

20 Ph¸p 60 20 Uganda 82

DS trªn TG

• Tăng dân số thế giới từ 1800 „ 10 quèc gia ®«ng d©n nhÊt TG. „ Ch©u ¸ lµ khu vùc chiÕm tû lÖ cao nhÊt

chiếm 60% DS thế giới,

• Trung Quốc và Ấn Độ chiếm 40% • Dự báo 2050 DSTG 9,15 tỷ

T¨ng tr ëng d©n sè thÕ giíi (tû ng êi)

Sè n¨m cÇn thiÕt ®Ó d©n sè t¨ng thªm 1 tû ng êi

(1800)

Toµn bé lÞch sö loµi ng êi

123 (1930)

33 (1960)

14 (1974)

13 (1987)

12 (1999)

Mét ng êi sèng 2000 n¨m, ®Õm liªn tôc 24/24 giê  míi hÕt ® îc 6 tû con ng êi nµy

14 (2013)

15 (2028)

26 (2054)

Sources: First and second billion: Population Reference Bureau. Third through ninth billion: United Nations, World Population Prospects: The 1998 Revision (medium scenario). Tổng số 100-115 tỷ người đã từng sống trên trái đất Carl Haub of the Population Reference Bureau in 1995

LÞch sö ph¸t triÓn DS trªn ThÕ giíi

4 ®Æc ®iÓm chÝnh:

„ DS ThÕ giíi t¨ng tr ëng nhanh, thêi gian d©n sè

t¨ng gÊp ®«i ngµy mét rót ng¾n l¹i.

„ Quy m« d©n sè ngµy mét lín „ D©n sè thÕ giíi t¨ng tr ëng vµ ph©n bè kh«ng

®ång ®Òu gi÷a c¸c khu vùc.

„ Tuæi thä trung b×nh t¨ng vµ tû suÊt chÕt h¹ nhanh

theo thêi gian

§Æc ®iÓm d©n sè ViÖt Nam

„ Quy m« d©n sè lín „ D©n sè ph¸t triÓn nhanh „ D©n sè trÎ ®ang l·o hãa „ Ph©n bè d©n c kh«ng ®ång ®Òu, ch a hîp lý

ViÖt Nam: qui m« vµ ph¸t triÓn d©n sè

„ N¨m 1950: 28 triÖu, xÕp thø 17 „ N¨m 1995: 73 triÖu, xÕp thø 13 „ N¨m 1999: 76,3 triÖu, xÕp thø 13 „ N¨m 2009: 86 triÖu, xÕp thø 13 „ N¨m 2020 (dù b¸o): 102 triÖu, xÕp thø 15

75 n¨m trë l¹i ®©y: d©n sè thÕ giíi t¨ng kho¶ng 3,1 lÇn, d©n sè ViÖt Nam t¨ng 4,8 lÇn

ViÖt Nam: qui m« vµ ph¸t triÓn d©n sè

Trung quèc 128 ng êi/ km2

ViÖt nam 231 ng êi/ km2

D©n sè ViÖt Nam

1979

1955

1945

ViÖt Nam: D©n sè trÎ dÞch chuyÓn giµ hãa

Sè liÖu 2007: 29 % d©n sè ViÖt Nam d íi 15 tuæi (tû lÖ nµy ë Mü:

20%, ch©u ¢u: 16%, NhËt b¶n: 14%...).

Tû sè giµ/trÎ ~ 24% (>15% lµ cã khuynh h íng ®ang l·o hãa)

Th¸p d©n sè

Ph©n bè d©n sè ViÖt Nam

Khu vùc

Tû lÖ DS (%)

DiÖn tÝch (%)

D©n sè (triÖu)

20,3

10,860

14,2

§«ng b¾c

10,9

2,228

2,9

T©y B¾c

3,8

14,800

19,4

§B s«ng Hång

15,5 10,1

10,007 6,526

13,1 8,6

B¾c trung bé Duyªn h¶i M. trung

13,9

3,623

4,0

T©y nguyªn

13,5

12,711

16,7

§«ng nam bé

12,0

16,133

21,1

§B s«ng Cöu long

Nguån: MÉu 3% Tæng diÒu tra DS vµ nhµ ë, 1999

n¨m 1970: 2 triÖu ng êi chÕt ®ãi/n¨m

„ “§ãi” häc: cuèi thËp kû 1990 thÕ giíi cã kho¶ng gÇn 1

tû ng êi mï ch÷ (h¬n 90% ë c¸c n íc nghÌo)

„ “§ãi” viÖc lµm: vÊn ®Ò toµn cÇu, níc nghÌo 1/4 - 1/3 „ “§ãi” tµi nguyªn: 1960 rõng chiÕm 1/4 diÖn tÝch, 1980

cßn 1/5, 2000 cßn 1/6...

N íc ph¸t triÓn

N íc kÐm ph¸t triÓn

søc khoÎ

„ NhiÒu nguån lùc h¬n

D©n sè vµ Ph¸t triÓn Con ng êi Tham kh¶o thªm vÒ c¸c chñ ®Ò d©n sè/ph¸t triÓn t¹i c¸c trang web cña UNDP, UNFPA, PRB, v.v. vÝ dô: „www.undp.org

‟ www.undp.org/dpa/publications ‟ http://hdr.undp.org/reports/global/2005/ ‟ http://hdr.undp.org/reports/global/2003/flash.html

„www.undp.org.vn „www.unfpa.org „www.prb.org „www.worldbank.org.vn

Làng nhân loại

Nếu thu nhân loại toàn thế giới xuống thành một làng nhỏ có 100 người, ta sẽ có một cái làng như sau:

• 57 người châu Á • 21 người châu Âu • 14 người châu Mỹ • 8 người châu Phi

Làng nhân loại

• 70 người da màu • 30 người da trắng. • 6 người sẽ sở hữu 59% tổng tài sản của làng, và cả 6 người đều là người Mỹ

• 80 người sẽ không có nhà ở tử tế. • 70 người mù chữ • 50 người sẽ không được ăn no • 1 người sẽ chết 2 người sẽ được sinh ra

Làng nhân loại

• 1 người có máy tính • 1 (chỉ 1 người) có trình độ đại học trở lên

Vậy thì: ...

Làng nhân loại

• Nếu trong tủ lạnh nhà bạn có thức ăn, bạn được ăn mặc tử tế, bạn có 1 mái nhà 1 cái giường ấm, bạn giàu hơn 75% nhân loại...

• Nếu bạn có tài khoản trong ngân hàng,

tiền trong ví và một ít xu lẻ trong túi, bạn thuộc 8% no đủ của toàn thế giới...

Làng nhân loại

• Nếu sáng nay bạn thức dậy khỏe mạnh,

nghĩa là bạn hạnh phúc hơn 1 triệu người rồi đấy, những người không sống được đến tuần sau...

• Nếu bạn chưa bao giờ trải qua chiến tranh hạy sự cô độc trong những phòng giam của nhà tù, nếu bạn chưa phải hấp hối vì đói và khát, bạn hạnh phúc hơn, may mắn hơn 500 triệu người trên thế giới này...