Møc chÕt vµ C¸c yÕu tè ¶nh h ëng: PhÇn I: C¸c chØ b¸o c¬ b¶n
Bé m«n D©n sè Tr êng §¹i häc Y TÕ C«ng Céng, 2008
1
Môc tiªu 1.BiÕt c¸ch tÝnh mét sè chØ sè ®¸nh gi¸ møc chÕt,
2.Tr×nh bµy ® îc ph ¬ng ph¸p chuÈn hãa tû suÊt chÕt th«
2
Nh÷ng néi dung chÝnh
- Kh¸i niÖm vµ c¸ch tÝnh mét sè chØ sè ®¸nh gi¸
møc chÕt, sè liÖu minh ho¹,
- Ph ¬ng ph¸p chuÈn ho¸
3
Kh¸i niÖm
ChÕt: mÊt ®i vÜnh viÔn tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn sèng t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã sau khi ®· cã sù kiÖn sinh sèng x¶y ra ( WHO)
4
Kh¸i niÖm
Mét sù kiÖn sinh sèng: sù lÊy ra tõ c¬ thÓ ng êi mÑ mét s¶n phÈm sau thêi gian thai nghÐn mµ kh«ng chó ý ®Õn ®é dµi thêi gian mang thai, vµ sau khi t¸ch biÖt khái c¬ thÓ cña ng êi mÑ, s¶n phÈm nµy cã biÓu hiÖn cña sù sèng nh lµ h¬i thë, nhÞp ®Ëp cña tr¸i tim, hoÆc những cö ®éng tù nhiªn cña b¾p thÞt ...
5
Mét sè chØ sè vÒ møc chÕt
1. Tû suÊt chÕt th« (Crude Death Rate - CDR): CDR = D x 1000 P
D: tæng sè chÕt trong n¨m P: d©n sè trung b×nh (hay gi÷a kú)
ViÖt Nam 2006, CDR 5,3%o: trong n¨m 2006, Trung b×nh cø 1000 ng êi d©n cã kho¶ng 5 ng êi chÕt.
CDR bÞ ¶nh h ëng bëi c¬ cÊu tuæi do vËy CDR cña mét sè n íc ph¸t triÓn cao h¬n CDR cña mét sè n íc ®ang ph¸t triÓn. Dïng ph ¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi ®Ó so s¸nh
6
2. Tû suÊt chÕt ®Æc tr ng theo tuæi (Age
Specific Death Rate - ASDR) ASDR = Dx x 1000 Px
Dx: tæng sè chÕt ë nhãm tuæi x trong n¨m Px: d©n sè trung b×nh ë nhãm tuæi x trong n¨m
Kh«ng bÞ ¶nh h ëng bëi c¬ cÊu tuæi Dïng so s¸nh tö vong gi÷a c¸c løa tuæi Dïng so s¸nh tö vong cña cïng løa tuæi qua c¸c
thêi kú vµ/hoÆc gi÷a c¸c d©n sè
Dïng chuÈn ho¸ tû suÊt chÕt th«, tÝnh b¶ng sèng
7
Tû suÊt chÕt ®Æc tr ng theo tuæi: ViÖt Nam
8 nguån: GSO - Population & Housing Census 1999 (2001)
3. Tû suÊt chÕt TE d íi 1 tuæi (Infant Mortality Rate IMR)
IMR = D0 x 1000 B
D0: tæng sè chÕt TE d íi 1 tuæi trong n¨m B: tæng sè trÎ sinh sèng trong cïng n¨m
Thùc chÊt lµ tû sè Dïng ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mét d©n sè, ®Æc
biÖt phô n÷, trÎ em
Lµ chØ sè ¶nh h ëng tuæi thä trung b×nh Nh¹y c¶m víi nh÷ng thay ®æi vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi
9
Tû suÊt chÕt trÎ em d íi 1 tuæi (IMR), ViÖt Nam 1960-1999
nguån: WB Vietnam – Vietnam Growing Healthy: A Review of the Health Sector (2001) 10
Tû suÊt chÕt TE d íi 1 tuæi (IMR) vµ tû suÊt chÕt th« (CDR) cña ViÖt Nam theo vïng sinh th¸i (phÇn ngh×n)
nguån: GSO: Results of 3% sample survey – Population & Housing Census -1999 11
4. Tû suÊt chÕt ®Æc tr ng theo nguyªn nh©n (Cause-
specific mortality rate )
Dc x 100.000 P
Dc: tæng sè chÕt do 1 nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh trong n¨m P: d©n sè TB n¨m
Th êng rÊt thÊp v× vËy tÝnh trªn 100.000 d©n Nguyªn nh©n chÕt thay ®æi theo thêi gian (qu¸ ®é dÞch tÔ) Theo dâi nguyªn nh©n chÕt theo thêi gian, hoÆc gi÷a c¸c
d©n sè
12
5. ChÕt mÑ: chÕt cña bµ mÑ trong khi cã thai hoÆc trong
vßng 42 ngµy sau khi ®×nh chØ thai nghÐn. - kh«ng ph©n biÖt tuæi thai, vÞ trÝ cã thai - do bÊt kú nguyªn nh©n nµo g©y ra hoÆc nÆng lªn bëi t×nh tr¹ng thai nghÐn hoÆc do quan lý thai nghÐn, trõ tai n¹n (chÊn th ¬ng)
5.1 Tû sè chÕt mÑ (Maternal Mortality Ratio MMR)
x 100.000
MMR= Dm B
Dm: tæng sè chÕt mÑ trong n¨m B: tæng sè s¬ sinh sèng trong n¨m
Nãi lªn møc ®é nguy hiÓm cña thai nghÐn víi tai biÕn s¶n khoa
13
5.2 Tû suÊt chÕt mÑ (Maternal Mortality Rate)
= Dm x 1000
P15-49
Dm: tæng sè chÕt mÑ trong n¨m P15-49: tæng sè phô n÷ tuæi sinh ®Î (15-49)
Nãi lªn c¶ møc ®é nguy hiÓm cña thai nghÐn víi tai biÕn s¶n khoa vµ tÇn sè xuÊt hiÖn. Trªn thùc tÕ hay dïng tû sè chÕt mÑ (sè chÕt mÑ trªn 100.000 trÎ ®Î sèng) nh ng th êng ® îc gäi lµ tû suÊt chÕt mÑ.
14
Ph ¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
Tû suÊt chÕt th« ®· ® îc qui
Nguyªn t¾c: biÕn c¸c tû suÊt chÕt th« cña c¸c d©n sè cã cÊu tróc tuæi kh¸c nhau thµnh c¸c tû suÊt t ¬ng øng víi cïng c¬ cÊu tuæi. ý nghÜa: so s¸nh tû suÊt chÕt theo thêi gian/gi÷a c¸c d©n sè. SCDRA, SCDRB : chuÈn cña d©n sè A vµ d©n sè B. :
Tû suÊt chÕt ®Æc tr ng theo tuæi
cña d©n sè A vµ B
Sè d©n trung b×nh trong ®é tuæi x cña d©n sè ® îc chän lµm chuÈn
15
Ph ¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
1.
- -
Ph ¬ng ph¸p trùc tiÕp (Direct Standardization Death Rate DSDR) §¬n gi¶n, dÔ tÝnh to¸n, dÔ hiÓu Tû suÊt chÕt theo tuæi cña c¸c d©n sè cÇn nghiªn cøu ® îc ¸p dông cho 1 d©n sè chung (d©n sè chuÈn).
Cã thÓ chän 1 trong nh÷ng DS cÇn nghiªn cøu lµm DS chuÈn hoÆc lÊy cÊu tróc tuæi trung b×nh tõ tÊt c¶ c¸c DS cÇn nghiªn cøu lµm chuÈn
16
1. Ph ¬ng ph¸p trùc tiÕp (Direct Standardization Death
Rate DSDR)
=
sè tr êng hîp dù b¸o trong ds nghiªn cøu sè tr êng hîp quan s¸t ® îc trong ds chuÈn
17
Ph ¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
VÝ dô ph ¬ng ph¸p trùc tiÕp:
Nhãm tuæi
ASDR (%o)
ASDR (%o)
Sè chÕt (ng êi)
Sè chÕt (ng êi)
Sè d©n trung b×nh (ng êi)
Sè d©n trung b×nh (ng êi)
TTDS CNT* (%)
5000 4000 1000 10000
50 52 14 116
10 13 14 11,6
3000 5000 2000 10000
0 - 19 20 - 59 >60 Tæng sè
24 65 32 121
8 13 16 12,1
30 50 20 100
*TTDSCNT: Tû trọng d©n sè c¸c nhãm tuæi
§Þa ph ¬ng A §Þa ph ¬ng B
18
Ph ¬ng ph¸p chuÈn ho¸ theo tuæi
Chän d©n sè B lµm chuÈn, ta cÇn tÝnh l¹i CDR cña A theo cÊu tróc tuæi cña B:
(0.01 0.3) + (0.013 0.5) + (0.014 0.2) = 0.0123
CDR qui chuÈn cña A lóc nµy lµ 0.0123
19
Chuẩn hoá IMR
IMR = D0 x 1000 B
D0 Số trẻ em dưới 1 tuổi chết trong năm B0 Số trẻ sinh sống trong cùng năm
F0G0 biểu thị số trẻ em sinh năm 1996 (B0) E0 F0 biểu thị số trẻ em sinh năm 1995 (B-1)
20
• Theo cách biểu diễn trên, ta có số trẻ em
chết dưới 1 tuổi năm 1996 sẽ là: Do= FoE1F1Go (số sinh 95 và 96)
• Vì vậy cần điều chỉnh tuỳ số liệu:
– Điều chỉnh cả tử và mẫu số: – Điều chỉnh tử số – Điều chỉnh mẫu số
21
Lược đồ Lexis
• Khái niệm: là cách biểu thị bằng hình học mối quan hệ giữa một hiện tượng dân số với những sự kiện thực hiện hiện tương ấy.
• Hiện tượng dân số: Sinh, chết, di dân đi, kết hôn, ly hôn,
áp dụng biện pháp tránh thai...
• Hiện tượng dân số “hấp thụ” (absorbing state): các hiện tượng mà khi xảy ra sẽ không thể chuyển lại chính trạng thái đó nữa. Ví dụ: chết, độc thân chưa lấy chồng, hoặc kết hôn lần 1, ly hôn lần 1,…
• Hiện tượng dân số “tạm thời” (transient state): các hiện tượng mà khi xảy ra có thể chuyển đổi thành trạng thái khác và có thể quay lại trạng thái ban đầu một lần nữa. Ví dụ kết hôn, ly hôn ...
22
• Vẽ lược đồ Lexis
– Cấu tạo ô vuông cạnh là tuổi và năm theo dõi – Mỗi đường chéo 45 độ, biểu thị một cá thể, gọi là đường sống (life line): Từ khi sinh ra, hoặc bắt đầu, đến khi chết hoặc kết thúc theo dõi.
– Ví dụ:
• Người 1, sinh giữa năm 2000, đến hết 2003 còn
sống = theo dõi 3,5 năm đến hết thời gian theo dõi • Người 2, sinh ra đầu năm 2002 và chết giữa năm
2003 = theo dõi được 1,5 năm đến khi sự kiện chết.
23
Lược đồ Lexis
1
2
24
Ứng dụng lược đồ lexis
• Phân tích các hiện tượng dân số trên lược đồ
Lexis, có thể thấy trực quan và tính toán số năm- người sống
• Từ đó tính được khả năng sống sót của một đoàn
hệ (corhot) từ tuổi x đến x+n chẳng hạn.
• Lược đồ Lexis được còn được áp dụng trong tính toán tỷ suất chết trẻ em dưới 1 tuổi theo tỷ trọng trẻ em chết của 2 năm liên tiếp
25
Yếu tố ảnh hưởng mức chết
Xu hướng giảm mức chết: Mức chết đang giảm ở những nước đang phát triển
• Trước 1900: mức chết cao. Tuổi thọ TB dưới 30. • 1900-1945: là giai đoạn sớm của giảm mức chết ở một số nước Châu Á, và Châu Mỹ La tinh. • 1945-1965: mức chết giảm mạnh ở hầu hết các nước phát triển • Các nước phát triển tỷ suất chết đã đạt mức rất thấp và ổn định.
26
Yếu tố liên quan
1. Yếu tố gần (y sinh học): những bệnh gây tử vong một
cách trực tiếp. VD: lao, ung thư, tim mạch, ... • Yếu tố bản thân: gen, tuổi, giới, dân tộc, địa lý • Ô nhiễm môi trường: tiếp xúc với các chất hoá học, vi
khuẩn, ...
• Thiếu dinh dưỡng: không đủ nhu cầu cần thiết cho cơ
thể về năng lương, chất đạm, vi chất dinh dưỡng
• Chấn thương: những tổn thương cơ thể (chủ định hoặc
không chủ định)
27
Yếu tố liên quan
2. Yếu tố xa (văn hoá - kinh tế - xã hội): gây tử vong gián tiếp thông qua làm tăng nguy cơ chết của các yếu tố gần.
• Yếu tố kinh tế xã hội: mức độ kinh tế hộ gia đình,
cộng đồng. Hôn nhân, học vấn, nghề nghiệp,...
• Yếu tố tổ chức: hệ thống y tế, hệ thống khác. • Yếu tố văn hoá: hành vi và thói quen không có lợi cho sức khoẻ, sinh hoạt tình dục, thói quen ăn uống.
• Hành vi cá nhân. • Điều kiện sinh thái, hệ thống kinh tế chính trị.
28
Thanks!
29
