Bài 2: Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
LAW101_Bai2_v2.0018105228
24
Bài 2 NHÀ NƯỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA
VIỆT NAM
Nội dung
Mục tiêu
Bài này giới thiệu bản chất và các đặc trưng
cơ bản của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam, phân tích những nguyên
tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của bộ
máy nhà nước và phân tích vị trí, chức
năng, tổ chức hoạt động của các cơ quan
trong bộ máy nhà nước ta hiện nay.
• Giúp sinh viên xác định được bản chất và các
đặc điểm của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam.
• Giúp sinh viên nắm được các nguyên tắc cơ
bản để tổ chức và duy trì hoạt động của bộ máy
nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
• Giúp sinh viên hiểu được vị trí, chức năng và
tổ chức hoạt động của các cơ quan cấu thành
bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Việt Nam.
Hướng dẫn học
Để học tốt bài này, sinh viên cần tham khảo các
phương pháp học sau:
• Học đúng lịch trình của môn học theo tuần, làm
các bài luyện tập đầy đủ và tham gia thảo luận
trên diễn đàn.
• Đọc tài liệu:
o Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Lý
luận Nhà nước và Pháp luật, NXB. Công an
nhân dân, Hà Nội, năm 2015.
o Trường Đại học Kinh tế quốc dân, Khoa
Luật, TS Nguyễn Thị Huế (chủ biên), Giáo
trình Đại cương về Nhà nước và pháp luật,
NXB. Đại học Kinh tế quốc dân, Hà Nội,
năm 2017.
• Sinh viên làm việc theo nhóm và trao đổi với
giảng viên trực tiếp tại lớp học hoặc qua email.
• Trang web môn học.
Bài 2: Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
LAW101_Bai2_v2.0018105228
25
TÌNH HUỐNG DẪN NHẬP
Khi tìm hiểu về nguyên thủ các quốc gia trên thế giới, người ta thấy rằng có một số nguyên thủ
quốc gia được cử tri cả nước bầu ra.
Vậy nguyên thủ quốc gia của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam có do cử tri cả nước bầu
ra hay không?
Bài 2: Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
LAW101_Bai2_v2.0018105228
26
2.1. Bản chất và những đặc điểm của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng có đầy đủ các thuộc tính thể hiện
bản chất nhà nước và của nhà nước xã hội chủ nghĩa nói chung. Tuy nhiên, do sự ra đời,
tồn tại gắn với những đặc điểm hay điều kiện khác biệt nhất định nên Nhà nước Cộng hòa
xã hội chủ nghĩa Việt Nam còn có những bản chất và những đặc điểm riêng biệt.
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam tiền thân là Nhà nước Việt Nam dân chủ
cộng hòa, là kết quả của cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, được thành lập ngày
02/09/1945. Sau khi đất nước thống nhất, năm 1976 Quốc hội đã quyết định đổi tên thành
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Bản chất của Nhà nước Cộng hòa xã hội
Chủ nghĩa Việt Nam cũng được thể hiện thông qua bản chất giai cấp và bản chất xã hội.
Bản chất giai cấp của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được thể hiện là
nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Nhà nước ta là sản phẩm do nhân dân
lập ra từ sau thành công của cách mạng tháng Tám vẫn được duy trì và phát triển. Nhân
dân thường kỳ, theo pháp luật bầu cử, thực hiện quyền bầu cử phổ thông để lập ra Quốc
hội và Hội đồng nhân dân các cấp. Trên cơ sở đó, hình thành bộ máy nhà nước để thực
hiện các chức năng và nhiệm vụ của nhà nước. Nhà nước được nhân dân lập ra, nên cũng
do Nhân dân làm chủ và hoạt động vì mục đích bảo vệ địa vị, quyền lợi của Nhân dân.
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng thể hiện tính xã hội một cách rộng
rãi và sâu sắc. Nhà nước ta đặc biệt quan tâm đến việc giải quyết các vấn đề an sinh xã
hội như: Việc làm, thất nghiệp, xoá đói giảm nghèo, chăm sóc sức khoẻ của nhân dân,
giúp đỡ người già cô đơn, trẻ mồ côi... Nhà nước coi việc giải quyết các vấn đề an sinh xã
hội là một nhiệm vụ quan trọng của Nhà nước trong bối cảnh phát triển nền kinh tế thị
trường hiện nay.
Ngoài sự thể hiện về tính giai cấp và tính xã hội, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Việt Nam còn thể hiện một số đặc trưng sau:
• Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền XHCN. Nhà
nước ta chủ trương đề cao giá trị của Hiến pháp và pháp luật trong tổ chức và quản lý
xã hội. Mọi cá nhân, tổ chức, các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức, viên chức nhà
nước đều phải tuân thủ và chấp hành Hiến pháp và pháp luật.
• Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là biểu hiện tập trung của khối đại
đoàn kết các dân tộc anh em trên lãnh thổ Việt Nam. Tính dân tộc của Nhà nước ta là
một vấn đề có tính lịch sử, là truyền thống lâu đời và là nguồn sức mạnh của Nhà nước.
Ngày nay, tính dân tộc của Nhà nước càng được tăng cường do khả năng kết hợp thống
nhất với tính giai cấp, tính nhân dân và tính thời đại.
• Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thực hiện chính sách hòa bình, hữu
nghị với các nước trên thế giới. Nhà nước ta thực hiện một cách nhất quán đường lối
đối ngoại độc lập tự chủ, rộng mở, đa phương hóa, đa dạng hóa các quan hệ quốc tế,
chủ động hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực.
Bài 2: Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
LAW101_Bai2_v2.0018105228
27
2.2. Các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam
• Nguyên tắc bảo đảm chủ quyền nhân dân. Nguyên tắc này xuất phát từ nguồn gốc và
bản chất của Nhà nước ta, đó là nhà nước do nhân dân làm chủ. Nhân dân lập ra nhà
nước, ủy quyền cho Nhà nước thực hiện một phần quyền lực nhân dân. Để thực hiện
những quyền lực được nhân dân giao phó, Nhà nước tổ chức thực hiện thông qua bộ
máy nhà nước - một hệ thống các cơ quan nhà nước được tổ chức từ trung ương đến
địa phương. Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, các cơ quan nhà nước chịu sự giám
sát của nhân dân.
• Nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát
giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư
pháp. Quyền lực nhà nước cần thống nhất để bảo đảm tất cả quyền lực thuộc về nhân
dân. Quyền lực nhà nước cần phải được phân công cho các cơ quan nhà nước khác
nhau thực hiện nhằm mục đích chuyên môn hóa, nâng cao hiệu quả thực hiện quyền
lực. Sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện quyền lực nhằm để
đảm bảo tính thống nhất quyền lực. So với Hiến pháp 1992, Hiến pháp 2013 quy định
thêm vấn đề kiểm soát quyền lực của các cơ quan nhà nước. Sự kiểm soát quyền lực
nhằm hạn chế khả năng lạm quyền của các cơ quan nhà nước trong quá trình sử dụng
quyền lực, đồng thời nâng cao hiệu quả thực hiện quyền lực của các cơ quan trong bộ
máy nhà nước.
• Nguyên tắc bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam đối với việc tổ chức và
hoạt động của bộ máy nhà nước. Cơ sở của nguyên tắc này bắt nguồn từ thực tiễn lịch
sử hình thành và phát triển của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đảng có
vai trò to lớn, quan trọng đối với sự ra đời của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, nay
là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trong hệ thống chính trị hiện nay, Đảng
cộng sản Việt Nam là một tổ chức chính trị có nhiều ưu việt để thực hiện công việc
lãnh đạo đối với nhà nước và toàn thể xã hội.
• Nguyên tắc tập trung dân chủ. Nguyên tắc này là sự phối hợp hài hòa của tính tập
trung và dân chủ. Tập trung là sự thể hiện, sự đòi hỏi thống nhất quyền lực về một
mối; trong khi đó dân chủ là sự thể hiện việc tham gia của nhân dân vào việc thực hiện
quyền lực nhà nước. Kết hợp đúng đắn tập trung và dân chủ là yếu tố quyết định sức
mạnh tổ chức và hiệu lực quản lý của bộ máy nhà nước ta.
• Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa. Nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa đòi hỏi việc
tổ chức và hoạt động của các cơ quan trong bộ máy nhà nước phải tiến hành theo đúng
quy định của pháp luật. Mọi cán bộ, công chức nhà nước phải nghiêm chỉnh tôn trọng
pháp luật khi thi hành công vụ; giám sát, kiểm tra và xử lý nghiêm minh mọi hành vi vi
phạm pháp luật. Thực hiện tốt nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa có ý nghĩa quan trọng
trong việc đảm bảo cho sự hoạt động bình thường của bộ máy nhà nước, phát huy hiệu lực
của quản lý nhà nước, bảo đảm công bằng xã hội.
Bài 2: Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
LAW101_Bai2_v2.0018105228
28
2.3. Hệ thống các cơ quan trong bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Việt Nam
2.3.1. Quốc hội
Vị trí pháp lý của Quốc hội được quy định tại Điều 69 Hiến pháp 2013: "Quốc hội là cơ
quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất của nước Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam". Quốc hội là cơ quan đại biểu cao nhất của Nhân dân vì
Quốc hội là cơ quan duy nhất do cử tri cả nước bầu ra, có không quá 500 đại biểu vừa là
người vừa đại diện cho nhân dân ở đơn vị bầu cử, vừa là người đại diện cho nhân dân cả
nước, được phân bổ cơ cấu đại diện cho mọi tầng lớp, thành phần, dân tộc, giới tính, tôn
giáo trong xã hội. Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất vì Quốc hội là nơi tập
trung thống nhất những quyền lực được nhân dân cả nước giao phó.
Xuất phát từ vị trí pháp lý nêu trên, Quốc hội có các chức năng cơ bản sau: Thực hiện
quyền lập hiến, lập pháp; Quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước như: quyết định
chính sách cơ bản về đối nội và đối ngoại, nhiệm vụ kinh tế - xã hội, quốc phòng an ninh
của đất nước, những nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước,
quyết định những vị trí nhân sự chủ chốt trong bộ máy nhà nước, quyết định những quyền
và nghĩa vụ cơ bản của công dân; Giám sát tối cao đối với hoạt động của các cơ quan trong
bộ máy nhà nước. Chức năng của Quốc hội được cụ thể hóa thành các nhiệm vụ, quyền
hạn cụ thể được quy định tại Điều 70 Hiến pháp 2013.
Nhiệm kỳ của mỗi khóa Quốc hội là 5 năm. Trong trường hợp đặc biệt, nếu được ít nhất
hai phần ba tổng số đại biểu Quốc hội biểu quyết tán thành thì Quốc hội quyết định rút
ngắn hoặc kéo dài nhiệm kỳ của mình theo đề nghị của Ủy ban thường vụ Quốc hội. Việc
kéo dài nhiệm kỳ của một khóa Quốc hội không được quá mười hai tháng, trừ trường hợp
có chiến tranh. Quốc hội thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn thông qua hoạt động của tập thể
Quốc hội, Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ tịch Quốc hội, Hội đồng dân tộc, các Ủy ban
của Quốc hội, các Đại biểu Quốc hội.
• Hoạt động của tập thể Quốc hội được thực hiện qua hình thức họp công khai. Trong
trường hợp cần thiết, Quốc hội quyết định họp kín. Quốc hội họp thường lệ mỗi năm
hai kỳ, trường hợp đặc biệt sẽ tiến hành họp bất thường. Uỷ ban thường vụ Quốc hội
triệu tập kỳ họp Quốc hội. Tại kỳ họp, Quốc hội thảo luận và quyết định các vấn đề
thuộc thẩm quyền được quy định tại Điều 70 Hiến pháp 2013.
• Ủy ban thường vụ Quốc hội là cơ quan thường trực của Quốc hội, gồm Chủ tịch Quốc
hội, các Phó Chủ tịch Quốc hội và các Ủy viên do Ủy ban thường vụ Quốc hội nhiệm
kỳ trước đề nghị Quốc hội bầu. Ủy ban thường vụ Quốc hội thực hiện các nhiệm vụ,
quyền hạn được quy định tại Điều 74 Hiến pháp 2013.
• Chủ tịch Quốc hội do Ủy ban thường vụ Quốc hội nhiệm kỳ trước đề nghị Quốc hội
bầu trong số các Đại biểu Quốc hội. Chủ tịch Quốc hội chủ tọa các phiên họp của Quốc
hội; ký chứng thực Hiến pháp, Luật, Nghị quyết của Quốc hội; lãnh đạo công tác của
Uỷ ban thường vụ Quốc hội; tổ chức thực hiện quan hệ đối ngoại của Quốc hội; giữ
quan hệ với các đại biểu Quốc hội.
• Hội đồng dân tộc gồm Chủ tịch, các Phó Chủ tịch và các Ủy viên. Chủ tịch Hội đồng
dân tộc do Quốc hội bầu; các Phó Chủ tịch và các Ủy viên Hội đồng dân tộc do Ủy