TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA TÂM LÍ HỌC
BÀI GIẢNG
TÂM BỆNH HỌC ĐẠI CƯƠNG
Người soạn: PGS.TS. Nguyễn Sinh Phúc
HÀ NỘI -2021
2
MỤC LỤC
STT
NỘI DUNG
Trang
Chương 1
Một số vấn đề chung
3
Chương 2
Các triệu chứng, hội chứng rối loạn tâm thần
55
Chương 3
Nghiện rượu và ma túy
70
Chương 4
Tâm thần phân liệt
86
Chương 5
Rối loạn trầm cảm-rối loạn cảm xúc lưỡng cực
105
Chương 6
Rối loạn lo âu và các rối loạn liên quan đến stress
121
Chương 7
Rối loạn phát triển
137
Chương 8
Rối loạn tâm thần thực tổn
152
Phụ lục
161
3
Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
Điên loạn/tâm thần luôn là chủ đề được mọi người quan tâm. Nhìn thấy
một người điên, người ta vừa cảm thấy sờ sợ lại vừa cảm thấy tò mò muốn quan
sát, tiếp xúc với người đó. Không ít người cảm thấy thương hại người điên. Họ là
ai? Điều gì đã xảy ra đối với những con người ấy? Liệu mình có thể bị như vậy
không? Liệu mọi người có xua đuổi, sợ hãi, trêu chọc mình như mình đang sợ hãi,
trêu chọc người điên này không? v.v..và v.v..
KHÁI NIỆM/THUẬT NGỮ
Tâm bệnh học
Thuật ngữ tâm bệnh/tâm bệnh học mới chỉ xuất hiện trong các tài liệu tiếng
Việt khoảng từ những năm 1980 trở lại đây. Lúc đầu nó được đưa ra để thay thế
thuật ngữ tâm thần/tâm thần học.
Với góc độ là một môn học, lúc đầu môn Tâm thần học được đưa vào giảng
dạy cho sinh viên Khoa Tâm lí học, Trường ĐHXHNV Hà Nội vào cuối những
năm 1990. Sau đó môn học được xây dựng lại và chuyển thành tên Tâm bệnh học.
Nội dung chính của Tâm bệnh học là đi vào mô tả các rối loạn tâm thần cùng với
những tiêu chuẩn chẩn đoán và phương pháp điều trị. Đây là những phần kiến thức
cơ bản nằm trong Tâm thần học nhưng được biên soạn, xây dựng để giảng dạy
trước hết là cho sinh viên tâm lí.
Rối loạn tâm thần
Đối tượng của Tâm bệnh học với tư cách là một bộ môn khoa học là các rối loạn
tâm thần. Có nhiều định nghĩa khác nhau về rối loạn tâm thần. Dưới đây là một số trong
số đó. Trong ICD-10 (Bảng Phân loại bệnh Quốc tế lần thứ 10-1992), rối loạn tâm thần
được định nghĩa: Rối loạn là một thuật ngữ không chính xác lắm nhưng … (ý muốn nói)
tồn tại một nhóm các triệu chứng hoặc hành vi có thể nhận ra được về mặt lâm sàng,
trong đa số các trường hợp, kết hợp với sự đau khổ và sự cản trở các hoạt động cá nhân.
Sự lệch lạc về xã hội hoặc xung đột đơn độc, không có loạn chức năng cá nhân, không
được coi là rối loạn tâm thần như đã xác định ở đây.
Còn theo DSM-5 (Sách hướng dẫn chẩn đoán và thống kê của Hội Tâm thần học Hoa Kì,
phiên bản 5, năm 2013): Một rối loạn tâm thần là một hội chứng đặc trưng bởi sự xáo
trộn đáng kể trên lâm sàng đối với nhận thức của cá nhân, điều chỉnh cảm xúc hoặc
hành vi thể hiện một rối loạn về tâm lí, sinh học hoặc các quá trình phát triển chức năng
tâm thần. Các rối loạn tâm thần thường liên quan đến sự đau khổ đáng kể hoặc rối
loạn/mất năng lực trong các hoạt động xã hội, nghề nghiệp, hoặc các hoạt động quan
trọng khác.
Một phản ứng được dự đoán trước hoặc phù hợp về văn hóa với một tác nhân gây
stress thông thường hoặc mất mát, ví dụ như cái chết của một người thân yêu, không
phải là một rối loạn tâm thần. Hành vi lệch lạc về mặt xã hội (ví dụ, chính trị, tôn giáo,
hoặc tình dục) hoặc các xung đột giữa cá nhân và xã hội không phải là rối loạn tâm thần
4
trừ khi các lệch lạc hoặc xung đột đó là kết quả của rối loạn chức năng của cá nhân như
mô tả ở trên.
Rối loạn tâm thần, theo cách hiểu đơn giản, là toàn bộ các biến đổi tâm thần từ
nhẹ đến nặng (rối và loạn).
Có thể chia toàn bộ các dấu hiệu/triệu chứng rối loạn tâm thần thành 2 nhóm lớn:
- Các triệu chứng cơ thể: đau đầu, mệt mỏi, đau người, kém ăn, sút cân, rối loạn
giấc ngủ, tức ngực, khó thở …
- Các triệu chứng tâm thần:
+ Các triệu chứng cảm xúc: điển hình là buồn hoặc sợ hãi.
+ Các triệu chứng nhận thức: điển hình là ý tưởng tự sát, nghĩ rằng có ai đó đang
làm hại mình, khó khăn trong suy nghĩ một cách rõ ràng và hay quên.
+ Các triệu chứng hành vi: các triệu chứng này liên quan đến việc cá nhân đó
đang làm. Ví dụ, hành xử một cách hung hăng, toan tự sát.
+ Các triệu chứng tri giác: các triệu chứng này xuất hiện từ một trong các cơ quan
giác quan, ví dụ nghe thấy tiếng nói, nhìn thấy những thứ mà người khác không nghe
thấy, nhìn thấy.
Bệnh tâm thần
Tiếp cận từ góc độ Y học, bệnh là những vấn đề bất thường của sức khỏe. Do vậy
bệnh tâm thần chính là những bất thường của SKTT. Những bất thường về SKTT rất đa
dạng và phong phú. Đó có thể chỉ là những giảm sút về trí nhớ, chú ý; cũng có thể là
thay đổi về tính tình hoặc là có những hành vi kích động không có nguyên nhân rõ ràng
v.v.. Theo thời gian, người ta dần thấy rằng gọi là bệnh tâm thần là không thỏa đáng
đối với nhiều trường hợp, ví dụ như chậm phát triển tâm thần (CPTTT), rối loạn nhân
cách (psychopathy). Những người này không cần phải vào viện để điều trị tình trạng của
họ. Tiếp đó, các nhà tâm thần học trên thế giới thống nhất với nhau, như trong Bảng
Phân loại bệnh Quốc tế lần thứ 10 ICD-10 (1982), rằng hạn chế đến mức tối thiểu việc
sử dụng thuật ngữ “bệnh”, chỗ nào có thể thì dùng từ “rối loạn”: rối loạn trầm cảm; rối
loạn phân liệt; rối loạn nhân cách. Nhiều tác giả còn cho rằng dùng từ “rối loạn” thay cho
“bệnh tâm thần” còn nhằm hạn chế sự kì thị của xã hội đối với người “bệnh tâm thần”
hoặc lạm dụng chẩn đoán bệnh tâm thần để nhằm mục đích chính trị.
Tuy vậy thuật ngữ Rối loạn lại cũng có tính phức tạp của nó. Ví dụ, gọi là rối loạn
trầm cảm thì có thể được hiểu:
- Bệnh
- Hội chứng (gồm một số triệu chứng)
- Triệu chứng (Biểu hiện của bệnh/rối loạn).
Sức khỏe tâm thần
Còn Sức khoẻ tâm thần thì được định nghĩa: đó là trạng thái thoải mái, trong đó
cá nhân có thể thể hiện được những năng lực của mình, có thể ứng phó được với những
stress thông thường trong cuộc sống, làm việc một cách có hiệu quả và có khả năng
đóng góp cho cộng đồng
1
.
1
http://www.who.int/features/factfiles/mental_health/en/
5
- Lâm sàng: tại giường. Ý muốn nói tới những công việc thăm, khám, điều trị tại
cơ sở điều trị.
- Triệu chứng: Dấu hiệu của trạng thái bệnh lí hoặc của một bệnh được thể hiện ra
bên ngoài.
- Hội chứng: Là sự kết hợp nhất định của một số triệu chứng. Từng triệu chứng
không tồn tại độc lập mà trong sự kết hợp với các triệu chứng khác. Những đặc điểm lâm
sàng của hội chứng, quy luật thay đổi hội chứng là cơ sở cho việc chẩn đoán bệnh.
- Chẩn đoán lâm sàng: nhận định mang tính kết luận của thầy thuốc về bệnh.
Chẩn đoán có nhiều loại: chẩn đoán triệu chứng; chẩn đoán hội chứng; chẩn đoán bệnh;
chẩn đoán sơ bộ; chẩn đoán xác định, chẩn đoán phân biệt...
- Loạn thần. Nghĩa rộng: nhóm các triệu chứng thể hiện ở hầu hết các rối loạn tâm
thần nặng, dạng như tâm thần phân liệt hoặc hưng cảm, bao gồm trong đó những rối
loạn/ mất/giảm khả năng thích ứng, không phân biệt được các hiện tượng thực và không
thực. Nghĩa hẹp: có hoang tưởng, ảo giác, căng trương lực, cảm xúc không phù hợp.
- Rối loạn tâm thần có loạn thần và rối loạn tâm thần không loạn thần
- Rối loạn tâm thần thực tổn: rối loạn tâm thần do tổn thương não
- (Rối loạn) tâm căn; nhiễu tâm; rối nhiễu tâm lí.
Mối liên quan giữa Tâm bệnh học và Tâm lí học lâm sàng
Tâm bệnh học, như đã đề cấp ở trên, là một bộ môn khoa học được xây dựng từ
Tâm thần học, nghiên cứu các rối loạn tâm thần từ góc độ Y học. Những khái niệm công
cụ của các nhà tâm bệnh học là: triệu chứng, hội chứng, rối loạn, bệnh, chẩn đoán và
điều trị…
Tâm lí lâm sàng là một bộ môn/chuyên ngành của Tâm lí học. Tâm lí lâm sàng
cũng quan tâm đến những rối loạn tâm thần nhưng các nhà tâm lí lâm sàng sử dụng hệ
thống khái niệm của tâm lí học: nhận thức, hành vi, nhân cách…tùy theo cơ sở lí thuyết
mà nhà tâm lí lựa chọn.
Đích cuối mà cả tâm thần học và tâm lí lâm sàng đều hướng tới là điều trị. Trong
khi các thầy thuốc/các nhà tâm thần học sử dụng chủ yếu là thuốc thì các nhà tâm lí lại
sử dụng liệu pháp tâm lí. Trong thực tế, sự phối hợp giữa các nhà tâm thần và tâm lí lâm
sàng là điều cần thiết.