Bản tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: So sánh đối chiếu phương thức danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN<br /> <br /> ----------------------<br /> <br /> NGUYỄN THỊ BÍCH NGOAN<br /> <br /> SO SÁNH ĐỐI CHIẾU PHƯƠNG THỨC DANH<br /> HÓA TRONG TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT<br /> <br /> Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh – đối chiếu<br /> Mã số: 62 22 01 10<br /> BẢN TÓM TẮT<br /> LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN<br /> Tập thể hướng dẫn khoa học:<br /> 1. PGS.TS LÊ TRUNG HOA<br /> 2. TS. NGUYỄN THỊ KIỀU THU<br /> <br /> THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2016<br /> <br /> 1<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> 0.1 Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, lí do chọn đề tài<br /> Theo Langacker“Danh hóa là một hiện tượng không chỉ phổ biến mà còn rất quan trọng về<br /> mặt lý thuyết...”. Tiếng Anh và tiếng Việt là hai ngôn ngữ khác nhau về loại hình nên phương<br /> thức danh hóa cũng khác nhau, chính vì thế, với mong muốn tìm hiểu, khảo cứu, phát hiện ra<br /> những nét tương đồng và dị biệt về phương thức biểu hiện cũng như về ngữ nghĩa của hiện tượng<br /> danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt, từ đó đưa ra những nhận xét, nhận định về những đặc<br /> trưng có tính loại hình của hiện tượng này trong hai ngôn ngữ nói trên. Vì vậy, chúng tôi đã chọn<br /> đề tài của luận án này là: “So sánh đối chiếu phương thức danh hóa trong tiếng Anh và tiếng<br /> Việt”. Phạm vi nghiên cứu là các ngữ liệu thể hiện danh hóa được trích từ các văn bản văn học<br /> Anh và Việt.<br /> 0.2. Mục đích, nhiệm vụ của luận án<br /> 0.2.1. Mục đích của luận án: tìm hiểu các phương thức danh hóa trong tiếng Anh và<br /> tiếng Việt để tìm ra những nét tương đồng và dị biệt của hai ngôn ngữ Anh – Việt; làm rõ hơn cơ<br /> chế vận hành của cấu trúc ngôn ngữ cũng như những khác biệt về loại hình ở hiện tượng danh<br /> hóa này của hai ngôn ngữ; giúp cho người học tiếng Anh và tiếng Việt ứng dụng ngôn ngữ tốt<br /> hơn; giúp cho việc chuyển dịch văn bản một cách chính xác và tinh tế hơn.<br /> 0.2.2. Nhiệm vụ của luận án: Nhận diện các phương thức danh hóa xuất hiện trong các<br /> văn bản văn học tiếng Anh và tiếng Việt; Mô tả, phân tích những kết quả của quá trình danh hóa<br /> trong hoạt động giao tiếp và phản ánh, từ đó tổng kết, hệ thống các phương thức danh hóa, rút ra<br /> các mô hình danh hóa trong hai ngôn ngữ;<br /> 0.3 Lịch sử vấn đề<br /> 0.3.1 Tình hình nghiên cứu hiện tượng danh hóa trong tiếng Anh<br /> Trong tiếng Anh, hiện tượng danh hóa được các nhà ngữ học quan tâm và nghiên cứu khá<br /> nhiều. Chẳng hạn như: N.Chomsky, F.Newmeyer, Spencer, Vendler, Abney ngoài ra còn có<br /> Grimshaw, Ravelli và Banks, Lees, V.Adams, J.yoon, R.Quirk, Heyvaert đặc biệt là Haliday, nhìn<br /> của ngữ pháp chức năng, đã nêu ra khái niệm ẩn dụ ngữ pháp như là kết quả của hiện tượng danh<br /> hóa.<br /> 0.3.2. Tình hình nghiên cứu hiện tượng danh hóa trong tiếng Việt<br /> Hiện tượng danh hoá được các nhà Việt ngữ học chú ý khi nghiên cứu ngôn ngữ trên các<br /> bình diện cú pháp, ngữ nghĩa, chức năng và đặc biệt là trong việc nghiên cứu mối quan hệ giữa<br /> ngôn ngữ và tư duy.<br /> Trong tiếng Việt, hầu như các nhà Việt ngữ học đều nhận thấy sự tồn tại của hiện tượng danh<br /> hoá chẳng hạn như: Nguyễn Đức Dân, Phan Khôi, Nguyễn Văn Tu, Hồ Lê, Đái Xuân Ninh, Đỗ<br /> Hữu Châu, Bùi Đức Tịnh, Nguyễn Tài Cẩn, Diệp Quang Ban, Đinh Văn Đức. Trong các công<br /> trình nghiên cứu về từ, cấu tạo từ, từ loại tiếng Việt của Nguyễn Thiện Giáp, Hoàng Văn Hành,<br /> Nguyễn Phú Phong, Nguyễn Kim Thản,.. cũng như các nghiên cứu về loại từ tiếng Việt của Lý<br /> Toàn Thắng, Hà Quang Năng, Lưu Vân Lăng, Cao Xuân Hạo…một số cấu trúc - ngữ nghĩa kết<br /> quả của hiện tượng danh hóa cũng được đưa ra nhưng chưa được đi sâu mô tả.<br /> 0.4 Phương pháp nghiên cứu, nguồn ngữ liệu<br /> Luận án đã sử dụng phương pháp miêu tả, phân tích; phương pháp thống kê; phương pháp so<br /> sánh đối chiếu. Luận án chủ yếu khảo sát ngữ liệu trong các tác phẩm văn học tiếng Anh và Tiếng<br /> Việt.<br /> <br /> 2<br /> <br /> 0.5. Ý nghĩa của luận án<br /> 0.5.1. Ý nghĩa khoa học<br /> Đề tài nghiên cứu này góp phần bổ sung, hoàn thiện, hệ thống hóa phương thức và ngữ<br /> nghĩa của hiện tượng danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt, qua đó đưa ra một bức tranh có tính<br /> so sánh đối chiếu những nét tương đồng và khác biệt có tính loại hình của hiện tượng này trong<br /> hai ngôn ngữ nói trên.<br /> 0.5.2. Ý nghĩa thực tiễn<br /> Các kết quả nghiên cứu của công trình là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà nghiên<br /> cứu, các nhà sư phạm, các học viên khi gặp hiện tượng danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt,<br /> đồng thời có thể vận dụng các tri thức, các tài liệu từ công trình này trong việc dịch thuật, soạn<br /> thảo văn bản có chứa hiện tượng danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt<br /> 0.6 Bố cục của luận án<br /> Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận án bao gồm bốn chương, như sau:<br /> - Chương I: Cơ sở lí luận.<br /> - Chương II: So sánh đối chiếu phương thức danh hoá động từ trong tiếng Anh và tiếng<br /> Việt<br /> - Chương III: So sánh đối chiếu phương thức danh hoá tính từ trong tiếng Anh và tiếng<br /> Việt<br /> - Chương IV: So sánh đối chiếu phương thức danh hoá mệnh đề trong tiếng Anh và tiếng<br /> Việt<br /> CHƯƠNG I<br /> CÁC VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT CƠ SỞ<br /> 1.1 Khái quát về danh từ, động từ, tính từ, danh ngữ, mệnh đề trong tiếng Anh và tiếng<br /> Việt<br /> 1.1.1 Khái quát về danh từ trong tiếng Anh và tiếng Việt<br /> 1.1.2 Khái quát về động từ trong tiếng Anh và tiếng Việt<br /> 1.1.3 Khái quát về tính từ trong tiếng Anh và tiếng Việt<br /> 1.1.4 Khái quát về mệnh đề trong tiếng Anh và tiếng Việt<br /> 1.2. Hiện tượng chuyển loại trong tiếng Anh và tiếng Việt<br /> Hiện tượng chuyển loại theo quan điểm ngôn ngữ học hình thức:<br /> Đối với quan điểm này thì hậu tố có thể dùng để phái sinh cấu tạo từ hoặc phương thức biến<br /> hình cũng là một hình thức khác của chuyển loại theo ngôn ngữ học hình thức. Kết quả của quá<br /> trình phái sinh là một từ mới còn kết quả của quá trình biến hình lại là hình thức khác của một từ.<br /> Trong quá trình chuyển loại từ tiếng Anh có hiện tượng chuyển loại khác có nghĩa liên quan đến<br /> từ gốc hoặc có một ý nghĩa nữa mà không cần hậu tố hữu hình. Điều này cho thấy mối quan hệ<br /> giữa hình thức và chức năng không phải lúc nào cũng rõ ràng. Chẳng hạn như love (v) – love (n))<br /> đây được gọi là hình thức phái sinh zero.<br /> - Hiện tượng chuyển loại hoán dụ theo quan điểm ngôn ngữ học tri nhận<br /> Hoán dụ dùng để chỉ một hình ảnh tu từ mà ở đó tên gọi của một thực thể được sử dụng, là<br /> vật chứa thay cho chất được chứa đựng bên trong. Ngoài ra còn có một loại khá khác biệt của<br /> phép hoán dụ, đó là một vật có thể dùng để chỉ hành động chẳng hạn như danh từ có thể sử dụng<br /> để chỉ hành động; hoặc tính từ có thể được dùng chỉ hành động; và động từ chỉ hành động có thể<br /> dùng để chỉ kết quả.<br /> Chuyển loại là một trong những xu hướng vận động, biến đổi của từ. Sự vận động, biến đổi<br /> này có thể xảy ra trong sự phát triển nghĩa của một từ cũng như trong sự chuyển hóa của từ từ loại<br /> này sang từ loại khác. Xét một cách sâu xa, hiện tượng chuyển di từ loại là biểu hiện giữa mối<br /> <br /> 3<br /> <br /> quan hệ giữa tư duy và ngôn ngữ. Các nhà Đông phương học Xô-viết đã khẳng định rằng việc<br /> chuyển di "các từ từ loại này sang từ loại khác mà không thay đổi vỏ âm thanh của chúng (tức là<br /> hiện tượng chuyển loại) là một trong những đặc điểm quan trọng nhất của các ngôn ngữ này<br /> (ngôn ngữ đơn lập)” dẫn theo Hà Quang Năng, “Đặc trưng ngữ nghĩa của hiện tượng chuyển<br /> loại các đơn vị từ vựng tiếng Việt” [43, tr.141-144].<br /> Chuyển loại cũng là một phương thức cấu tạo từ và việc chuyển loại cực kỳ hiệu quả để tăng<br /> vốn từ vựng tiếng Anh vì nó cung cấp một phương pháp dễ dàng để tạo ra những từ mới từ những<br /> từ hiện có. Hiện tượng chuyển di từ loại là một các phương thức cấu tạo từ có khả năng sản sinh<br /> rất cao, và cũng là một trong những phương thức danh hóa động từ được đề cập trong luận án.<br /> 1.3. Hiện tượng / phương thức danh hóa<br /> 1.3.1. Định nghĩa danh hóa<br /> Danh hóa là một qui trình ngữ pháp để tạo lập danh từ từ những từ loại khác, thường là<br /> động từ hoặc tính từ. [121, tr. 395]<br /> Crystal [96] cũng định nghĩa danh hóa là:<br /> 1. Là quá trình thành lập một danh từ từ một từ loại khác ví dụ như: redness hay refusal.<br /> 2. Là sự phái sinh một mệnh đề thành một danh ngữ ví dụ như:<br /> Her answering of the letter was expected được phái sinh từ mệnh đề: She answered the<br /> letter (Cô ấy trả lời bức thư).<br /> Theo R. Quirk và cộng sự, danh hóa là hiện tượng một danh ngữ có tính tương ứng một<br /> cách hệ thống với một cấu trúc tiểu cú (clause structure). Thường thì trung tâm của danh ngữ đó<br /> có mối liên hệ về hình thái học với một động từ hoặc tính từ, tức là cấu trúc của danh ngữ sẽ<br /> tương đương về nghĩa với cấu trúc có động từ hoặc tính từ tương ứng. Như vậy trong quá trình<br /> danh hóa có thể có danh từ chuyển loại (do quá trình chuyển loại) hoặc danh từ phái sinh (do quá<br /> trình phái sinh)<br /> Theo Quan điểm của A.Spencer thì xét trên bình diện hình thái học hay bình diện từ<br /> vựng, danh hóa được hiểu là danh từ hóa, tức là danh hóa ở cấp độ từ. Nói một cách cụ thể hơn,<br /> danh từ hóa là sự chuyển hóa từ một từ loại phi danh từ sang từ loại danh từ. Theo Spencer, có hai<br /> loại danh hóa chính: danh hóa tính chất (property nominalization), tức danh hóa phái sinh từ tính<br /> từ (deadjectiveal nominalization), và danh hóa hành động (action nominalization), tức danh hóa<br /> phái sinh từ động từ (deverbal nominalization).<br /> Huddleston & Pullum lại xem danh hóa là quá trình thành lập từ, trong đó: “Danh từ<br /> được thành lập từ các lớp từ khác, bằng cách thêm phụ tố, chuyển loại hoặc biến đổi âm vị”<br /> [115, tr. 1696]. Hai tác giả đặc biệt quan tâm đến các phụ tố để thành lập danh từ. Huddleston và<br /> Pullum đã phân chia các loại danh hóa vào những nhóm ngữ nghĩa - từ vựng tương ứng với các<br /> hậu tố sau:<br /> Danh hóa chỉ người hoặc dụng cụ (Person / instrument nominalizations): -ant /-ent; -ard; arian; -ee; -eer;-er / -or / -ar; -ist; -nik; -ster…<br /> Danh hóa chỉ hành động/ trạng thái/ quá trình (Action/state/process nominalizations): -age; –<br /> al; –ance/-ence; –ation/-ion/-ition/-sion/-tion/-ution; -dom ; –hood ; –ing; –ity/-ety/-ness; –ment<br /> …<br /> Khác với những nhà ngôn ngữ học theo khuynh hướng ngữ pháp hình thức, Halliday đã<br /> đề cập đến danh hóa theo một hướng khác đáng chú ý, ông cho rằng: “Danh hóa là một công cụ<br /> có sức mạnh nhất để tạo ra ẩn dụ ngữ pháp”.<br /> Trong tiếng Anh, một trong những ngôn ngữ biến hình, ý nghĩa ngữ pháp của từ được<br /> biểu thị bằng sự biến đổi hình thái của từ, việc danh hóa động từ, tính từ hay mệnh đề cũng được<br /> thực hiện bằng sự biến đổi hình thái động từ hay tính từ.<br /> Còn trong tiếng Việt, một ngôn ngữ phân tích tính, danh hóa được thực hiện chủ yếu bằng việc<br /> kết hợp động từ, tính từ hay mệnh đề với các yếu tố ngữ pháp chuyên dùng (Theo cách gọi của<br /> Đinh Văn Đức). Yếu tố ngữ pháp chuyên dùng được kết hợp với động từ, tính từ để tạo ra danh từ<br /> <br /> 4<br /> <br /> tương ứng, ví dụ như: sự, việc, cái, nỗi, niềm…. Những từ trên theo quan điểm một số nhà ngôn<br /> ngữ học, chính là những danh từ có nội hàm hẹp nhưng ngoại diên rộng. Trong luận án này chúng<br /> tôi sử dụng thuật ngữ của Đinh văn Đức, ngoài ra chúng tôi sẽ không xét về từ loại của các từ<br /> này, mà xem xét chúng như những “yếu tố danh hóa” dùng để kết hợp để chuyển di từ loại từ<br /> động từ, tính từ sang danh từ.<br /> Dưới đây chúng tôi đưa ra một định nghĩa về hiện tượng danh hóa: Danh hóa là một phương thức<br /> ngữ pháp để biến đổi và chuyển di từ loại từ động từ, tính từ hoặc mệnh đề bằng cách thêm vào<br /> động từ, tính từ, hay mệnh đề đó một yếu tố danh hóa nhất định (có thể là yếu tố zero) để biến<br /> chúng thành danh từ hoặc danh danh ngữ.<br /> Danh hóa xảy ra ở hai cấp độ: Danh hóa ở cấp độ từ và danh hóa ở cấp độ trên từ (hay còn<br /> gọi là danh hóa ở cấp độ cú pháp)<br /> 1.3.2 Phân loại hiện tượng danh hóa<br /> Khi nghiên cứu hiện tượng danh hóa, cụ thể là danh hóa động từ, các nhà ngôn ngữ học<br /> tri nhận đã phân biệt hai loại danh hóa đó là danh hóa hành động (action nominalization) và danh<br /> hóa thực hữu (factive nominalization)<br /> Trong tiếng Anh, việc danh hóa động từ, tính từ, mệnh đề được thực hiện bằng sự biến<br /> đổi hình thái của động từ hay tính từ. Trong tiếng Việt thì việc danh hóa chủ yếu thực hiện bằng<br /> việc kết hợp động từ, tính từ hay mệnh đề bằng các “yếu tố danh hóa” chẳng hạn như: sự, việc,<br /> cái, cuộc, nỗi, niềm, những, mọi, vụ… Có nhiều cách gọi các từ trên, trong luận án này chúng tôi<br /> xem chúng là “ yếu tố danh hóa” để chuyển động từ, tính từ thành danh từ để có được hiện tượng<br /> danh hóa.<br /> CHƯƠNG II<br /> SO SÁNH ĐỐI CHIẾU PHƯƠNG THỨC DANH HOÁ ĐỘNG TỪ TRONG<br /> TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT<br /> Trong chương này, luận án đi vào khảo cứu, giải quyết nhiệm vụ thứ nhất của luận án, đó<br /> là đối chiếu phương thức danh hóa động từ trong tiếng Anh và tiếng Việt.<br /> 2.1 Danh hóa động từ trong tiếng Anh<br /> Trong tiếng Anh, việc nhận dạng hiện tượng danh hóa thường dễ dàng và rõ ràng hơn nhiều<br /> so với tiếng Việt. Để danh hóa động từ trong tiếng Anh, chỉ cần kết hợp động từ với phụ tố -ing, er và các phụ tố khác như –ment, -ion, - ance, -or, -ity, -al… hoặc phụ tố zero (tức là không cần<br /> kết hợp với bất kỳ phụ tố nào khác)<br /> Chúng tôi khảo sát điển cứu ba tác phẩm tiếng Anh Gulliver’s Travels (Jonathan Swift,<br /> 1726); Red sky in the morning (Elizabeth Laird, 2006) ; The professor (Charlotte Bronte, 2012)<br /> kết quả như sau:<br /> Bảng 1<br /> Stt<br /> 1<br /> <br /> Phương thức danh<br /> hóa động từ<br /> Kết hợp phụ tố -ing<br /> <br /> Gulliver’s<br /> Travels<br /> 258<br /> <br /> Red sky in<br /> the morning<br /> 79<br /> <br /> The<br /> professor<br /> 122<br /> <br /> 459<br /> <br /> 2<br /> <br /> Kết hợp phụ tố -ion<br /> <br /> 172<br /> <br /> 26<br /> <br /> 86<br /> <br /> 284<br /> <br /> 3<br /> <br /> Kết hợp phụ tố zero<br /> <br /> 32<br /> <br /> 54<br /> <br /> 66<br /> <br /> 152<br /> <br /> 4<br /> <br /> Kết hợp phụ tố -er<br /> <br /> 68<br /> <br /> 10<br /> <br /> 10<br /> <br /> 88<br /> <br /> 5<br /> <br /> Kết hợp phụ tố - 40<br /> ment<br /> Kết hợp phụ tố - 13<br /> <br /> 7<br /> <br /> 28<br /> <br /> 75<br /> <br /> 2<br /> <br /> 10<br /> <br /> 25<br /> <br /> 6<br /> <br /> Tổng cộng<br /> <br />