47
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010
LUÏC VIEÄN VAØ CUNG PHI MYÕ NÖÕ TRIEÀU NGUYEÃN
Lê Thị Toán*
Luïc Vieän bao goàm caùc vieän ñöôïc caùc vua nhaø Nguyeãn cho laàn löôït xaây
döïng laøm nôi aên ôû cho caùc baø phi taàn trong Töû Caám Thaønh. Töø tröôùc ñeán
nay, moät soá taùc giaû nhö Thaùi Vaên Kieåm, Nguyeãn Ñaéc Xuaân, Toân Thaát Bình
ñeàu cho raèng, Luïc Vieän laø bao goàm 6 vieän neân môùi coù teân goïi naøy. Tra cöùu
trong söû nhaø Nguyeãn thì Luïc Vieän khoâng phaûi chæ coù 6 vieän daønh cho cung
taàn myõ nöõ maø tuøy theo töøng thôøi kyø, soá löôïng caùc vieän khoâng gioáng nhau,
nhieàu nhaát laø döôùi thôøi Thieäu Trò coù ñeán 11 vieän vaø 1 ñieän.
Thöïc ra Luïc Vieän 六 院 cuõng goïi laø Luïc Uyeån 六 苑 ñeàu chæ chung cung
vieän maø haäu phi ôû, cuõng laø töø goïi chung caùc haäu phi. Khaùi nieäm veà Luïc Cung
(Luïc Vieän) naøy ñöôïc duøng phoå bieán ôû Trung Quoác, ñeán ñôøi Ñöôøng khoâng
phaûi duøng chæ moät mình hoaøng haäu maø goïi toång quaùt cho haäu phi. Töø ñôøi
nhaø Minh veà sau goïi chung haäu phi laø Tam Cung Luïc Vieän. Tam Cung Luïc
Vieän ñeàu xuaát phaùt töø kieán truùc cuûa Coá cung maø hình thaønh neân. Töø thôøi
Minh, Thanh cuïm kieán truùc ñöôïc goïi laø Luïc Vieän treân thöïc teá khoâng phaûi ñeå
chæ soá löôïng cuûa 6 cung (vieän) maø coù Ñoâng Taây luïc cung goàm 12 cung.(1) Vì
caùc cung ñeàu coù kieåu kieán truùc ñình vieän (saân-vöôøn) neân goïi laø “Luïc Vieän”.
Do kieán truùc cuûa Hoaøng cung Hueá coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi Coá cung
Trung Quoác, neân kieán truùc Luïc Vieän trong Töû Caám Thaønh cuõng coù phaàn gioáng
vôùi Luïc Vieän cuûa Coá cung Baéc Kinh. Luïc Vieän laø khu vöïc ñeå cho caùc cung phi
myõ nöõ ôû nhöng khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù 6 vieän. Döôùi thôøi Gia Long Luïc
Vieän chæ coù vieän Thuaän Huy vaø ñieän Trinh Minh (xaây naêm 1810 daønh cho
caùc baø nhaát, nhò giai phi), thôøi Minh Maïng coù 6 vieän, ñeán ñaàu thôøi Thieäu Trò
sau khi xaây theâm hai vieän Ñoan Thuaän, Ñoan Hoøa (1843) thôøi ñieåm naøy Luïc
Vieän ñaõ leân ñeán 11 vieän vaø ñieän Trinh Minh. Bao goàm caùc vieän: Thuaän Huy,
Taàn Trang, Lyù Thuaän, Ñoan Huy, Ñoan Trang, Ñoan Töôøng, Ñoan Chính,
Ñoan Thuaän, Ñoan Hoøa, Ñoâng Toøng, Taây Toøng.
Neáu tính caû ñieän Trinh Minh - choã ôû daønh cho caùc baø nhaát, nhò giai phi
- thì Luïc Vieän cuõng coù soá löôïng laø 12 cung, vieän töông töï nhö Luïc Vieän cuûa
coá cung Baéc Kinh. Ñieàu naøy cuõng phuø hôïp vôùi kieán truùc trong Hoaøng cung
thöôøng laáy con soá 9 laøm quy cheá xaây döïng, ôû Luïc Vieän laïi duøng soá 6 phuø hôïp
vôùi caùch noùi “haäu laäp luïc cung”.
Söû trieàu Nguyeãn cho bieát, naêm Gia Long thöù 9 (1810) döïng vieän Thuaän
Huy(2) ôû phía taây cuûa saân sau ñieän Caøn Thaønh, daønh cho caùc baø taàn (tam vaø
töù giai taàn) ôû. Hôn 10 naêm sau, vaøo naêm Minh Maïng thöù 2 (1821) môùi tieáp
tuïc cho döïng vieän Ñoan Trang, höôùng taây, vieän coù 5 cöûa laø: Ñoan Gia, Ngöng
Thuïy, Thöøa AÂn, Phoàn Chæ, Dieãn Phuùc. Naêm Minh Maïng thöù 3 (1822) laïi
döïng tieáp vieän Ñoan Töôøng, höôùng ñoâng, vieän coù 5 cöûa laø: Töôøng Giai, Taêng
* Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá.
48 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010
Thuïy, Ñaøm AÂn, Gia Chæ, Tích Phuùc. Naêm Minh Maïng thöù 8 (1827) cho döïng
vieän Ñoan Huy theo höôùng nam, naèm ôû phía baéc hieân taây,(3) ngay phía taây
ñieän Cao Minh Trung Chính.
Naêm Minh Maïng thöù 10 (1829) cuøng vôùi vieäc cho söûa chöõa ñieän Trinh
Minh, vua Minh Maïng cho söûa laïi vieän Thuaän Huy, lôïp laïi maùi, do Giaùm tu
Traàn Vaên Cöôøng, Nguyeãn Vaên Troïng, Nguyeãn Vaên Baûng, Chuyeân bieän laø Veä
uùy Vuõ Vaên Töø, Hoaøng Vaên Traïm, Phoù veä uùy Leâ Vaên Thaûo, Buøi Coâng Huyeân,
thöï Phoù veä uùy Quaùch Ñaïo Laâm phuï traùch, laøm xong ñeàu ñöôïc thöôûng.(4) Naêm
Thieäu Trò thöù 3 (1843) vieän Thuaän Huy laïi ñöôïc tu boå vaø cho laøm theâm cöûa
kính.(5) Naêm Minh Maïng thöù 11 (1830) cho döïng laïi vieän Ñoan Trang vaø söûa
chöõa hai vieän Ñoan Chính, Ñoan Töôøng.(6)
Naêm Minh Maïng thöù 18 (1837) cho laøm vieän Lyù Thuaän trong Ñaïi Noäi.
(7) Ñeán naêm Minh Maïng thöù 22 (1841, Thieäu Trò nguyeân nieân, chöa ñoåi nieân
hieäu), dôõ boû hai vieän Lyù Thuaän vaø Ñoan Trang dôøi vaøo laøm ôû vöôøn Vónh
Traïch sau cung, goïi laø Taû Höõu Toøng Vieän; nhaø haäu ñöôøng goïi laø Ñoâng Taây
Toøng Vieän ñeå laøm choã ôû cho caùc cung nhaân cuûa trieàu tröôùc.(8)
Naêm Thieäu Trò thöù 3 (1843), döïng vieän Ñoan Thuaän naèm ôû beân trong
cöûa Gia Töôøng, phía baéc cuûa haønh lang daøi. Vieän Ñoan Thuaän xaây höôùng
nam, coù 7 cöûa laø: Hanh Caùt, Ñoan Trinh, Phuùc Khaùnh, Gia Trinh, An Hoøa,
Tích Phuùc, Ñaøm Traïch. Ñeán naêm Thieäu Trò thöù 6 (1846) döïng vieän Ñoan Hoøa
treân neàn cuõ cuûa vieän Lyù Thuaän beân trong cöûa Gia Töôøng, phía nam haønh
lang daøi. Vieän Ñoan Hoøa xaây höôùng baéc, coù 7 cöûa laø: Tuy Hoøa, Lyù Hoøa, Tuùc
Hoøa, Ñöùc Hoøa, Ñoân Hoøa, Trinh Hoøa, Thuaàn Hoøa.(9)
Trong sô ñoà veà Hoaøng Thaønh Hueá cuûa A. Laborde veõ, ñaêng treân taïp chí
BAVH naêm 1928 coù chuù thích danh saùch cuûa caùc cung ñieän trong Ñaïi Noäi, vò
trí 32b laø Taàn Trang Vieän - nôi ôû cuûa caùc baø taàn. Tuy nhieân, chuùng toâi chöa
tìm ra trong söû nhaø Nguyeãn cho bieát vieän naøy ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi ñieåm
naøo. Sau bieán coá thaùng 2/1947, Taàn Trang Vieän ñaõ bò chaùy hoaøn toaøn vaø ñöôïc
oâng Nguyeãn Baù Chí, chuyeân vieân cuûa Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå (EFEO) baùo
Khu vöïc Luïc Vieän nay chæ coøn laø nhöõng baõi ñaát troáng naèm doïc theo Tröôøng lang (HL-04)
môùi ñöôïc truøng tu. AÛnh LTT.
49
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010
caùo trong baûn töôøng trình veà tình traïng Hoaøng cung ôû Hueá.(10)
Luïc Vieän laø choã ôû cuûa caùc baø baäc Taàn, Tieáp dö (Tieäp dö), Taøi nhaân,
Myõ nhaân, Quyù nhaân cuøng Taøi nhaân vò nhaäp giai. Ñaây ñöôïc xem laø moät
theá giôùi rieâng bieät daønh cho cuoäc soáng cuûa caùc cung phi trong cung caám,
ngaên caùch hoï vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Bôûi töø khi ñöôïc tieán cung, caùc phi
taàn khoâng ñöôïc pheùp gaëp gôõ ngöôøi thaân, duø laø cha meï. Ngoaïi tröø tröôøng
hôïp vua cho pheùp môùi ñöôïc gaëp meï, noùi chuyeän qua böùc maøn saùo che. Cuoäc
soáng cuûa hoï laø ôû trong cung, haøng ngaøy coù 30 cung nöõ haàu vua, chia nhau
canh gaùc, chæ coù 5 ngöôøi luoân ôû caïnh vua ñeå trang ñieåm, thay quaàn aùo, chaûi
toùc, vaán khaên... Khi vua nguû 5 ngöôøi naøy haàu quaït, teâm traàu, vaán thuoác...
Theo Ch. Gosselin trong L’Empire d’Annam cho bieát, luùc vua Töï Ñöùc coøn
taïi vò, haøng ngaøy coù 43 baø phuïc dòch trong noäi dinh, 30 baø giöõ vieäc canh
gaùc cho vua, 13 baø lo vieäc chaûi toùc, maëc aùo, trau chuoát moùng tay, vaán vaø
thaép thuoác, maøi son, thaám buùt cho vua chaâu pheâ caùc taáu sôù. Caùc cung phi
chæ ñöôïc ra khoûi cung sau khi vua baêng haø, nhöng chæ ñöôïc leân laêng cuûa
vò vua ñoù hay ñi tu maø thoâi, khoâng ñöôïc taùi giaù vôùi baát kyø ngöôøi ñaøn oâng
naøo, cho duø khi vua baêng haø moät soá cung phi vaãn coøn trong ñoä tuoåi thanh
xuaân. Sau khi vua Töï Ñöùc baêng haø (1883) coù ñeán 103 baø leân ôû taïi Khieâm
Laêng ñeå höông khoùi cho vua.
Trong thôøi gian trò vì cuûa caùc ñôøi vua Nguyeãn, caùc cung phi ñöôïc hai laàn cho
ra khoûi cung do hai söï kieän
khaù ñaëc bieät. Laàn thöù nhaát
laø vaøo naêm Minh Maïng thöù
6 (1825), muøa xuaân, thaùng
gieâng, trong kinh kyø ít möa,
nhaø vua thaáy haïn laøm lo,
chæ duï cho quan Thöôïng baûo
khanh laø oâng Hoaøng Quyùnh
raèng: “Hai ba naêm trôû laïi
ñaây, haïn haùn lieân tieáp, Traãm
nghó vì ñaâu maø ñeán theá,
nhöng chöa tìm ra nguyeân
nhaân; hoaëc laø trong thaâm
cung, cung nöõ nhieàu, neân
aâm khí uaát taéc maø neân vaäy
ö? Nay bôùt ñi, cho ra moät traêm ngöôøi ngoõ haàu coù theå giaûi tröø thieân tai vaäy”.
(11) Laàn thöù hai laø naêm 1885, khi ngöôøi Phaùp ñaùnh chieám kinh ñoâ Hueá, taát
caû caùc cung phi myõ nöõ ñeàu chaïy ra khoûi Hoaøng Thaønh, nhieàu ngöôøi trong soá
hoï ñaõ veà queâ trôû laïi cuoäc soáng thöôøng daân. Moät soá cung phi sau khi ñi laùnh
naïn ñaõ quay trôû laïi Hoaøng cung tieáp tuïc cuoäc soáng nôi cung caám.
Töø naêm Minh Maïng thöù 17 (1836), caùc phi taàn trong cung ñöôïc saép xeáp
theo Cöûu giai - 9 baäc ôû noäi cung: Nhaát giai phi, Nhò giai phi, Tam giai taàn,
Töù giai taàn, Nguõ giai tieáp dö, Luïc giai tieáp dö, Thaát giai quyù nhaân, Baùt giai
myõ nhaân, Cöûu giai taøi nhaân. Döôùi Taøi nhaân laø Taøi nhaân vò nhaäp giai (nhöõng
Caùc cung nöõ vaø quan Thaùi giaùm
50 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010
ngöôøi ñang chôø ñôïi ñöôïc tuyeån
vaøo laøm Taøi nhaân). Keá döôùi laø
cung nhaân, cung nga, theå nöõ.
Tuøy theo caáp baäc, caùc cung phi
ñöôïc saép xeáp choã ôû trong Luïc
Vieän. Ñieän Trinh Minh laø nôi ôû
cuûa caùc baø Nhaát, Nhò giai phi,
vieän Thuaän Huy daønh cho caùc
baø Taàn (tam, töù giai Taàn). Caùc
baø Tieáp dö (Nguõ giai, Luïc giai
tieáp dö) ôû vieän Ñoan Huy. Caùc
vieän coøn laïi nhö Ñoan Trang,
Ñoan Töôøng, Ñoan Chính,
Ñoan Hoøa, Ñoan Thuaän laø choã
ôû cuûa caùc baø Quyù nhaân, Myõ nhaân, Taøi nhaân, Taøi nhaân vò nhaäp giai vaø cung nöõ.
Cuoäc soáng cuûa phi taàn trong Töû Caám Thaønh raát nhaøn haï, Michel Ñöùc
Chaigneau töøng coù nhaän xeùt veà sinh hoaït cuûa caùc cung phi: “Vöøa döïa mình
vaøo nhöõng chieác goái xeáp choàng chaát treân chieáu hay treân caùc taám thaûm, hoï
vöøa chuyeän troø, chôi bôøi, ca haùt, huùt thuoác vaø uoáng traø”.(12) Ngoaøi ra, hoï cuõng
tieâu toán thì giôø vaøo vieäc giaûi trí, hoùng maùt, xem hoa ôû caùc vöôøn thöôïng uyeån,
caâu caù ôû Tröôøng Du Taï. Moät soá cung phi coù trình ñoä hoïc vaán coù theå laøm thô,
ñoïc truyeän Taøu. Tuy nhieân, möùc soáng cao hay thaáp, löông höôûng cuûa caùc phi
taàn tuøy theo caáp baäc vaø söï suûng aùi cuûa vua.
Töø naêm Gia Long thöù nhaát (1802) ñaõ ñònh roõ löông höôûng cuûa caùc phi
taàn, baäc 1: löông naêm, 300 quan tieàn, 180 phöông gaïo (trong ñoù coù 12 phöông
gaïo traéng, 1 phöông töông ñöông 30 ñaáu, moãi ñaáu chöùa khoaûng 1 lít), thaáp
daàn ñeán baäc 7 chæ baèng 1/2 baäc 1. Ñeán naêm Minh Maïng thöù 17 (1836) soá
löông boång naøy taêng leân gaáp röôõi. Naêm Thaønh Thaùi thöù 2 (1890) ñöôïc chuaån:
“Phi taàn thuoäc caùc tieàn trieàu, hieän trieàu töø baäc treân nhaát giai cho ñeán
thò nöõ ñeàu chieáu theo leä cuõ (thôøi Minh Maïng, Töï Ñöùc) maø taêng gaáp ñoâi.
Baäc treân nhaát giai, boång caû naêm 6.200 quan tieàn; nhaát giai, boång caû
naêm 4.500 quan tieàn; nhò giai, boång caû naêm 3.700 quan tieàn; tam giai, boång
caû naêm 3.320 quan tieàn; töù giai, boång caû naêm 2.660 quan tieàn; nguõ giai,
boång caû naêm 2.320 quan; luïc giai, boång caû naêm 2.000 quan; thaát giai, boång
caû naêm 1.736 quan tieàn; baùt giai, boång caû naêm 1.320 quan tieàn; cöûu giai,
1.032 quan tieàn; vò nhaäp giai, boång caû naêm 912 quan tieàn; cung nhaân, boång
caû naêm 810 quan tieàn; cung nga, boång caû naêm 624 quan tieàn; thò nöõ, boång
caû naêm 432 quan tieàn”.(13)
Nhö vaäy, coù theå thaáy cuoäc soáng cuûa caùc phi taàn sung tuùc nhieàu hay ít
ñeàu do caáp baäc ñöôïc phong. Neáu so vôùi cung nöõ thì ñaõ thaáy söï caùch bieät raát
lôùn veà löông boång.
Cuoäc soáng cuûa caùc phi taàn ñeàu ñöôïc trieàu ñình lo lieäu chu ñaùo töø khi hoï
ñöôïc tieán cung cho ñeán khi veà theá giôùi beân kia. Thôøi Thaønh Thaùi khoâng chæ
Baø Tieân cung Döông Thò Thuïc (meï vua Khaûi Ñònh)
vaø caùc cung nöõ taïi cung Tröôøng Sanh.
51
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010
taêng löông boång cho cung phi maø coøn ñònh leä chu caáp cho caùc phi taàn ñeán
thò nöõ tieàn trieàu khi hoï maát. “Nguyeân caáp caùc thöù vaûi luïa, daàu ñeøn vaø tieàn
baïc, ñeán trieàu Ñoàng Khaùnh, Boä Leã nghò chuaån caáp tieàn khaù ít, khi coù vieäc
khoâng ñuû ñeå lo lieäu. Nay leänh cho caùc quan ôû Thò Veä Xöù tuøy theo caáp baäc
trong cung, caáp theâm tieàn cho thích hôïp”.(14) Sau ñoù, vieäc chi caáp lo lieäu cho
tang leã cuûa phi taàn hieän trieàu, tieàn trieàu ñeàu ñöôïc taêng leân gaáp röôõi.
Vieäc phaân bieät thöù baäc cuûa caùc phi taàn khoâng chæ theå hieän qua löông
boång maø caû saùch phong, trang phuïc cuõng ñöôïc quy ñònh raát roõ raøng. Ñoái vôùi
“saùch phong cuûa 6 phi thì neàn baïc maï vaøng, saùch cuûa Cung taàn vaø Tieáp dö,
Quyù nhaân, Myõ nhaân, Taøi nhaân thì laøm baèng baïc”.(15)
Naêm Gia Long thöù 6 (1807) ban muõ aùo cho:
Cung taàn baäc nhì, muõ 5 con phöôïng, caëp toùc baèng vaøng 1 chieác, traâm
hoa 10 chieác, aùo sa sôïi tô maøu ñoû deät ñoaøn loan nhaät bình 1 chieác. Xieâm
baèng tô ñaäu 8 sôïi, maøu traéng, deät ñoaøn loan 1 chieác.
Cung taàn baäc ba: muõ con phöôïng, caëp toùc baèng vaøng 1 caùi, traâm hoa 8
caùi. AÙo sa sôïi saéc tía chính, deät ñoaøn loan nhaät bình 1 chieác. Xieâm baèng tô
ñaäu 8 sôïi, maøu traéng, deät ñoaøn loan.
Cung taàn baäc boán: muõ con phöôïng, caëp toùc baèng vaøng 1 chieác, traâm
hoa 8 chieác, aùo sa sôïi tô saéc tía nhaït, deät ñoaøn loan nhaät bình 1 chieác. Xieâm
baèng tô ñaäu 8 sôïi, maøu traéng, deät chim loan 1 chieác.
Naêm Thieäu Trò thöù 6 (1846) quy ñònh: Cung taàn baäc nhaát, baäc nhì: muõ
phöôïng baèng vaøng, ñeàu 3 baùc sôn. Duy baäc nhaát 8 con phöôïng, baäc nhì 7 con
phöôïng, baäc 3 treân buùi toùc coù traâm con phöôïng, baäc töù giai, nguõ giai treân buùi
toùc khoâng coù traâm nhö theá ñeå phaân bieät.(16)
Tuy coù ñöôïc ñieàu kieän vaät chaát sung tuùc, nhaøn haï, nhöng cuoäc soáng cuûa
cung phi chæ dieãn ra trong Töû Caám Thaønh, hoï cuõng khoâng ñöôïc can döï vaøo
coâng vieäc trieàu chính. Naêm Töï Ñöùc thöù 16 (1863) coù duï: “Töø xöa caùc ñeá vöông
ñoái vôùi thaân thích cuûa noäi cung taát nghó ñeán caùch kheùo xöû ñeå baûo toaøn, cuõng
ñeå toû chí coâng voâ tö, vôùi thaâm yù döï phoøng hoïa hoaïn... Veà sau phaøm thaân
thích choán noäi cung töø baäc phi taàn trôû leân, khoâng ñöôïc döï chính söï. Ñôøi sau
coù ngöôøi laøm traùi, caùc quan tuaân theo thaønh ñieån, ñem lôøi noùi naøy cuûa traãm
taâu leân ñeå khoâng laøm theá. Leänh mang duï naøy sao ra giao cho Söû Quaùn caát
giöõ, ñeå laïi cho ñôøi sau”.(17)
Ñeán cuoái trieàu Nguyeãn, soá löôïng cung phi myõ nöõ cuõng giaûm daàn (thôøi
Khaûi Ñònh 9 ngöôøi, Baûo Ñaïi khoâng coù) neân Luïc Vieän khoâng coøn laø choán thaâm
cung bí söû vôùi nhieàu cung taàn vaø theá giôùi rieâng nôi haäu cung nöõa.
Theo baø Leâ Thò Dinh, ngöôøi ñaõ töøng ôû trong cung töø naêm 1928-1954,
thì caùc phi taàn tieàn trieàu ñeàu ñöôïc vua Baûo Ñaïi cho ra khoûi cung töø tröôùc
ñoù (khoaûng naêm 1935-1936). Chæ coù hai baø phi taàn cuûa vua Khaûi Ñònh laø baø
Taân Ñieàm-Taân giai phi Nguyeãn Thò Baïch Lieân vaø baø Tieáp dö Traàn Thò Khueâ
tình nguyeän ôû laïi höông khoùi ôû ñieän Phuïng Tieân. Naêm 1954 baø Tieáp dö ñi
tu ôû chuøa Hoàng AÂn. Luïc Vieän nhöõng naêm cuoái cuûa trieàu Nguyeãn khoâng coù