BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
NGÔ THANH DUNG
BIỂU TƯỢNG NGHỆ THUẬT
TRONG THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 9.22.01.21
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Lã Nhâm Thìn
HÀ NỘI - 2025
CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH
TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. LÃ NHÂM THÌN
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Phản biện 1: GS.TS. Trần Nho Thìn
Đơn vị công tác: Trường Đại học KHXH&NV – ĐHQG Hà Nội
Phản biện 2: PGS.TS. Nguyễn Hữu Sơn
Đơn vị công tác: Viện KHXH, Viện hàn lâm KHXH Việt Nam
Phản biện 3: PGS.TS. Nguyễn Thị Thanh Chung
Đơn vị công tác: Trường ĐHSP Hà Nội
Luận án sẽ được bảo vệ tại Hội đồng đánh giá luận án cấp Trường
họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Vào hồi ..... giờ....., ngày ..... tháng .... năm 2025.
Có thể tìm đọc luận án tai: Thư viện Thư viện Quốc Gia, Hà Nội
và Thư viện trường ĐHSP Hà Nội
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Lí do khoa học
Thơ Nôm Đường luật (TNĐL) là một thể loại có vị trí quan trọng trong nền
văn học trung đại Việt Nam, một hiện tượng vừa tiêu biểu vừa độc đáo, phản ánh
bản chất, quy luật của quá trình giao lưu, tiếp nhận văn học.TNĐL tuy mô phỏng
thể thơ ngoại lai (Đường luật Hán) nhưng trong quá trình phát triển lại trở thành
thể loại văn học dân tộc, mang đậm bản sắc dân tộc Việt Nam. Dòng TNĐL đạt
thành tựu rực rỡ cả về số lượng, chất lượng nghệ thuật, với những đỉnh cao như
Quốc âm thi tập (QÂTT) của Nguyễn Trãi, Hồng Đức Quốc âm thi tập (
HĐQÂTT ) của Lê Thánh Tông và các văn thần thời Hồng Đức, Bạch Vân Quốc
ngữ thi tập (BVQNTT ) của Nguyễn Bỉnh Khiêm, Thơ Nôm Trịnh phủ, trường
hợp Khâm định thăng bình bách vịnh của Trịnh Căn và thơ Nôm của các tác giả
Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương. Với sự ra đời của TNĐL,
văn học Việt Nam chính thức xuất hiện dòng văn học Quốc âm, tồn tại, song hành
phát triển cùng dòng văn học chữ Hán. Do có vị trí và vai trò to lớn như vậy, nên
TNĐL đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, trở
thành đối tượng khoa học của nhiều lĩnh vực như văn học, sử học, ngôn ngữ học,
văn hoá học.
Tác phẩm nghệ thuật là thế giới của hình tượng. Hình tượng ấy có thể là một
bức tranh thiên nhiên, một bức tranh sinh hoạt, hoặc là nhân vật, loài vật nhưng
tập trung nhất chính là con người.Trong thế giới hình tượng ấy, có một nhân tố
quan trọng, ngày càng trở thành đối tượng trung tâm của người thưởng thức và
nghiên cứu đó là biểu tượng (BT). Giải mã BT chính là con đường tư duy nghệ
thuật, là phương thức để hiểu tác phẩm.Vì vậy chúng ta không thể bỏ qua biểu
tượng nghệ thuật khi tìm hiểu một tác phẩm nghệ thuật, một tác giả hoặc một thời
đại văn học. Biểu tượng nghệ thuật (BTNT) là một vấn đề trung tâm của sáng tạo
nghệ thuật, đặc biệt có ý nghĩa quan trọng trong TNĐL nói riêng, trong văn học
trung đại Việt Nam nói chung. Nghiên cứu BTNT giúp chúng ta có thể hiểu sâu
hơn tư tưởng, quan niệm thẩm mĩ thời trung đại; những quy luật vận động của
văn học trung đại về quan điểm văn học, thể loại, ngôn ngữ và phong cách nghệ
thuật.
Vấn đề BTNT trong TNĐL đã được nghiên cứu ở mức độ tác giả cụ thể.
BTNT trong thơ TNĐL của mỗi tác giả được phân tích, đánh giá làm nổi bật những
đóng góp riêng của từng nhà thơ trong thế giới nghệ thuật TNĐL nói chung. Tuy
nhiên vấn đề này vẫn chưa được nghiên cứu một cách thấu đáo.Với đề tài Biểu
tượng nghệ thuật trong thơ Nôm Đường luật, luận án nghiên cứu hệ thống BTNT
trong TNĐL thời trung đại, từ đó góp phần vào việc đánh giá, tiếp nhận TNĐL nói
chung, từ góc nhìn BTNT nói riêng.
1.2. Lí do thực tiễn
Việc nghiên cứu bộ phận TNĐL càng trở nên quan trọng trong bối cảnh hiện
nay, có ý nghĩa to lớn, góp phần bảo tồn, chấn hưng, phát huy bản sắc văn hóa dân
tộc. Sự nghiệp trước tác của Nguyễn Trãi, của các tác giả thời Hồng Đức, Nguyễn
Bỉnh Khiêm, Trịnh Căn và các nhà thơ Trịnh phủ, Hồ Xuân Hương, Nguyễn
Khuyến, Trần Tế Xương cũng như bản thân con người của họ có một tầm ảnh
hưởng không chỉ đối với đương thời mà còn vang vọng đến mai hậu.
Đề tài của luận án có ý nghĩa thiết thực đối với việc giảng dạy văn học nói
chung, văn học trung đại nói riêng trong nhà trường các cấp từ phổ thông đến đại
học, nhất là trong giai đoạn hiện nay khi việc dạy học theo Chương trình giáo dục
phổ thông môn Ngữ văn 2018 đang diễn ra trên tinh thần dạy học với trục chính là
2
thể loại và kiểu văn bản. Thơ Nôm Đường luật được đưa vào chương trình nhà
trường hiện nay tương đối nhiều, hầu hết các tác giả, tác phẩm đều có thể nghiên
cứu, đọc hiểu từ lý thuyết biểu tượng, Vì vậy, đề tài thực sự hữu ích với tác giả
luận án và góp phần vào nguồn tư liệu tham khảo, giúp giảng dạy tốt hơn môn Ngữ
văn nói chung, văn học trung đại Việt Nam nói riêng.
Về mặt xã hội, việc tìm hiểu biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm Đường
luật thời trung đại còn có ý nghĩa tích cực trong việc giữ gìn và phát huy bản sắc
văn hóa dân tộc.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Luận án đi sâu nghiên cứu hệ thống biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm
Đường luật, từ đó góp phần tiếp tục khẳng định vai trò, vị trí của thơ Nôm Đường
luật trong tiến trình phát triển chung của văn học trung đại Việt Nam.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện mục đích nghiên cứu, luận án tiến hành những nhiệm vụ cụ thể
sau: - Khảo sát, thống kê, hệ thống hóa BTNT trong TNĐL.
- Phân tích cơ sở tư tưởng, văn hóa, văn học của BTNT trong TNĐL.
- Xác định hệ thống BTNT tiêu biểu trong TNĐL.
- Chỉ ra diễn tiến của hệ thống BTNT trong TNĐL
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là những biểu tượng nghệ thuật trong sáng
tác thơ Nôm Đường luật thời trung đại Việt Nam. Do khuôn khổ của luận án, chúng
tôi lựa chọn một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu cho quá trình phát triển của thơ Nôm
Đường luật..
3.2. Phạm vi nghiên cứu
3.2.1. Phạm vi nội dung
Luận án tập trung vào ba vấn đề lớn: 1) Nghiên cứu tiền đề tư tưởng, văn
hóa, văn học của BTNT trong TNĐL. 2) Hệ thống BT với BTNT có nguồn gốc
thiên tạo, từ đời sống tự nhiên và hệ thống BT có nguồn gốc nhân tạo, từ đời sống
xã hội. 3) Diễn tiến của hệ thống BT trong TNĐL. Từ đó rút ra những vấn đề có
ý nghĩa lí luận về tiến trình TNĐL nói riêng, văn học trung đại Việt Nam nói
chung.
3.2.2. Phạm vi tư liệu
Để khảo sát, luận án sử dụng các tài liệu sau:
- Tổng tập văn học Nôm Việt Nam ( tập 1 và tập 2) của Viện nghiên cứu
Hán Nôm, Viện khoa học xã hội Việt Nam do PGS.TS Nguyễn Tá Nhí chủ biên,
Nxb KHXH, 2028.
- Các tập thơ Nôm Đường luật: Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi, Bạch Vân
quốc ngữ thi của Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồng Đức quốc âm thi tập của các tác giả
thời Hồng Đức, Khâm định thăng bình bách vịnh của Trịnh Căn, Hồ Xuân Hương
- thơ chữ Nôm, Nguyễn Khuyến tác phẩm, Trần Tế Xương toàn tập.
4. Phương pháp nghiên cứu
- Thực hiện đề tài, chúng tôi lựa chọn phối hợp sử dụng các phương pháp cơ
bản:Phương pháp hệ thống cấu trúc: đặt đối tượng nghiên cứu trong chỉnh thể
cấu trúc để tìm ra những quy luật phát triển cơ bản. Phương pháp này đặt các đối
tượng trong chỉnh thể, trong cấu trúc tổng thể để tìm ra cấu trúc bên trong của
từng yếu tố và mối quan hệ giữa các yếu tố trong hệ thống. Phương pháp tiếp cận
liên ngành: Sử dụng các kiến thức ngành liên quan như văn hóa, lịch sử, tư tưởng,
3
ngôn ngữ, lí luận văn học, triết học…để hình thành cơ sở lí thuyết, giải quyết một
số nội dung, đặc biệt là lí giải cơ sở hình thành biểu tượng cũng như những vấn
đề liên quan đến thơ Nôm Đường luật thời trung đại Việt Nam. Phương pháp so
sánh: đặt đối tượng nghiên cứu bên cạnh các đối tượng khác để làm nổi rõ những
điểm giống và khác giữa chúng. Ở đây, chúng tôi triển khai đề tài trong thế đối sánh
giữa biểu tượng trong những bài thơ Nôm giai đoạn thế kỉ X- XVII với giai đoạn từ
thế kỉ XVIII - XIX. Khi cần thiết sẽ so sánh mở rộng giữa thơ Nôm Đường luật với
thơ chữ Hán Đường luật trong văn học Việt Nam và văn học Trung Quốc. Phương
pháp nghiên cứu loại hình: Nghiên cứu những đối tượng có sự đồng dạng do mối
quan hệ với nhau hoặc do những bối cảnh tương đồng về lịch sử, về thời đại…Phương
pháp loại hình có thể được nghiên cứu từ nhiều cấp độ. Luận án này nghiên cứu loại
hình thể loại, loại hình tác giả. Phương pháp nghiên cứu văn học sử: phân tích, lí giải
biểu tượng dựa vào những ngữ cảnh lịch sử nhất định. Từ đó thấy được sự vận động
của biểu tượng qua từng thời kì.
5. Đóng góp của luận án
Thứ nhất, luận án khảo sát, thống kê, hệ thống hóa các BTNT trong TNĐL.
Đây là đóng góp mang tính hệ thống. Bởi lẽ cho đến nay, các nghiên cứu về
biểu tượng trong TNĐL mới đề cập đến một số nhà thơ hoặc một vài biểu tượng
nhất định. Việc khảo sát, thống kê, hệ thống hóa các biểu tượng nhằm tạo nên một
cái nhìn hệ thống về biểu tượng nghệ thuật trong TNĐL qua đó, góp phần vào việc
phát hiện các mối liên hệ, quy luật vận động của các biểu tượng
Thứ hai, luận án đưa ra những phân tích lí giải các tiền đề có tính chất nền
tảng cho sự hình thành biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm Đường luật.
Thứ ba, giải mã các biểu tượng nghệ thuật tiêu biểu trong thơ Nôm Đường
luật với hai hệ thống biểu tượng: Hệ thống biểu tượng có nguồn gốc thiên tạo, từ
đời sống tự nhiên và Hệ thống biểu tượng có nguồn gốc nhân tạo, từ đời sống xã
hội. Chỉ ra những điểm tương đồng, khác biệt trong tư tưởng của các tác giả tiêu
biểu qua việc xây dựng các biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm Đường luật. Từ
đó thấy được chiều hướng vận động của hệ thống biểu tượng nghệ thuật trong
thơ Nôm Đường luật.
Đối chiếu phân tích cách các nhà thơ sử dụng biểu tượng để thể hiện tư tưởng
tình cảm sẽ làm bật lên nét riêng độc đáo của từng nhà thơ. Việc chỉ ra chiều hướng
vận động của hệ thống biểu tượng theo thời gian góp phần làm rõ sự phát triển của
nghệ thuật thơ Quốc âm, làm sáng tỏ quá trình phát triển của TNĐL; cung cấp thêm
cơ sở để đánh giá vị trí, vai trò của từng nhà thơ trong diễn tiến TNĐL. Về mặt văn
hóa, nghiên cứu này còn cho thấy những thay đổi trong quan niệm thẩm mỹ, tư
tưởng xã hội qua sự thay đổi của hệ thống biểu tượng.
Thứ tư, từ những kết quả thu được luận án có thể góp phần bổ sung chuyên
đề giảng dạy những tác giả, tác phẩm thơ Nôm Đường luật trong văn học trung đại
ở bậc Đại học, là tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy ở các cấp THCS, THPT
6. Bố cục luận án
Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung
chính của luận án được trình bày trong 4 chương:
Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu và các lí thuyết liên quan
Chương 2: Những vấn đề chung về biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm
Đường luật .
Chương 3: Biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm Đường luật nhìn từ hệ
thống cấu trúc.
Chương 4: Biểu tượng nghệ thuật trong thơ Nôm Đường luật nhìn từ lịch đại.
