Câu chuyển tác bị động từ góc nhìn của tính chuyển tác và sự tri nhận

T P CHÍ KHOA H<br /> <br /> IH<br /> <br /> T T p 6, S 1, 2016 3–23<br /> <br /> CÂU CHUY<br /> ÌN C<br /> <br /> T<br /> <br /> 3<br /> <br /> B<br /> ÀS<br /> u Biêna*1<br /> <br /> a<br /> <br /> Khoa Ng<br /> <br /> ih<br /> <br /> t, Lâm<br /> <br /> Nh n ngày 20 tháng<br /> Ch nh s a ngày 03 tháng 0<br /> m 2016 | Ch p nh n<br /> <br /> ng, Vi t Nam<br /> <br /> 16 tháng 03<br /> <br /> 6<br /> <br /> Tóm t<br /> Bài báo này bàn v câu chuy n tác b<br /> ng - m t ch<br /> mà các h c gi<br /> ã bàn m t góc nhìn khác bi t. C th , chúng tôi s th o lu n câu chuy n tác b<br /> ng<br /> trong cách nhìn c u trúc tham t , c u trúc vai ngh<br /> a câu chuy n tác g n v i s n i b t<br /> tri nh n c a nh ng vai này v<br /> n nh n th<br /> cho th y “vi c nêu lên ti n c nh”<br /> vai này hay vai kia trong c u trúc tham t , c u trúc vai ngh<br /> n tác b<br /> ng luôn<br /> m t tri nh<br /> t nét ph quát c<br /> i.<br /> T khóa: C u trúc tham t ; C u trúc vai ngh<br /> tác b ng; S n i b t tri nh n; Tính chuy n tác; Tính b<br /> <br /> 1.<br /> <br /> D N NH P<br /> u bi t, câu b<br /> <br /> ng h c hi n<br /> ho c<br /> <br /> ng; Câu chuy n tác; Câu chuy n<br /> ng hóa.<br /> <br /> góc<br /> <br /> i. V i ti ng Vi t, ch<br /> <br /> ng là ch<br /> này<br /> <br /> khá ph bi n trong tài li u ngôn<br /> c gi i Vi t ng bàn lu n khá nhi u,<br /> <br /> cú pháp (ví d : Hoàng Tr ng Phi n 1980, Di p Quang Ban 1992, Lê<br /> <br /> Xuân Th i 1994), ho c<br /> <br /> góc<br /> <br /> ng ngh a (ví d : Di p Quang Ban & Nguy n Th<br /> <br /> Thu n 2002, Nguy n Minh Thuy t 1986), ho c<br /> <br /> s k t h p c hai góc<br /> <br /> y (ví d :<br /> <br /> Nguy n Minh Thuy t & Nguy n V n Hi p 1998, Nguy n H ng C n & Bùi Th Diên<br /> 2004).<br /> Bài báo này ti p t c ch<br /> <br /> mà các h c gi<br /> <br /> nhìn khác bi t. C th , chúng tôi s th o lu n câu b<br /> <br /> i tr<br /> <br /> c ã bàn, nh ng<br /> <br /> m t góc<br /> <br /> ng trong cách nhìn c a c u trúc<br /> <br /> tham t , c u trúc vai ngh a g n v i s n i b t tri nh n c a nh ng vai này v ph<br /> di n nh n th c,<br /> <br /> *<br /> <br /> ng<br /> <br /> cho th y “vi c nêu lên ti n c nh” vai này hay vai kia trong c u trúc<br /> <br /> Tác gi liên h : Email: biendh@dlu.edu.vn<br /> <br /> 4<br /> <br /> T P CHÍ KHOA H<br /> <br /> tham t câu b<br /> con ng<br /> <br /> IH<br /> <br /> ng là có<br /> <br /> T [CHUYÊN SAN KHOA H C XÃ H<br /> <br /> ng c v m t tri nh n, và<br /> <br /> là m t nét ph quát c a t duy<br /> <br /> i.<br /> n, câu b<br /> <br /> ng<br /> <br /> c a thao tác chuy n các câu ch<br /> <br /> c chúng tôi quan ni m<br /> <br /> k t qu<br /> phép c i bi n b<br /> <br /> ng<br /> <br /> ng:<br /> (1)<br /> <br /> a. Nam d ch chuy n cái bàn.<br /> b. Cái bàn b Nam d ch chuy n.<br /> <br /> Ta th y:<br /> <br /> i ch ng b<br /> <br /> ng c a (1a), và v m t logic có cùng ngh<br /> <br /> (1a). Tuy nhiên, hai câu này l i khác nhau v nh<br /> m nhìn là trung hòa; ng<br /> <br /> i nói miêu t bi n c t<br /> <br /> m nhìn c a B th (cái bàn) ho<br /> Tron<br /> <br /> ,<br /> <br /> i nói miêu t bi n c ch t<br /> <br /> c miêu t t<br /> <br /> c di<br /> <br /> (1a),<br /> <br /> m nhìn c a Tác th (Nam) ho c<br /> <br /> m nhìn trung hòa<br /> <br /> không ph i m i bi n c (hay tr ng thái)<br /> th<br /> <br /> m nhìn riêng c a chúng.<br /> <br /> i v i Tác th và B th .<br /> <br /> m nhìn c a B th . Tuy nhiên,<br /> t trong các câu chuy<br /> <br /> u có<br /> <br /> m nhìn c a B th . Quan sát:<br /> <br /> (2)<br /> <br /> ã<br /> ãb<br /> <br /> (3)<br /> <br /> a. M<br /> m<br /> <br /> (4)<br /> <br /> a. B<br /> b. *Ch<br /> <br /> V<br /> <br /> ã ch t.<br /> ã b b i b nh nhân2<br /> <br /> t ra là s khác nhau v tính có th ch p nh<br /> t hi<br /> <br /> 2<br /> <br /> Trong bài báo này, chúng tôi s d ng d<br /> không th ch p nh<br /> c.<br /> <br /> c c a các câu b<br /> <br /> ng<br /> <br /> nào? Trong bài báo này, chúng tôi s l p lu n r ng tính<br /> <br /> cm<br /> <br /> cho th y r ng câu y r<br /> <br /> , còn d u * cho th y câu y<br /> <br /> T P CHÍ KHOA H<br /> <br /> không th ch p nh<br /> <br /> IH<br /> <br /> T [CHUYÊN SAN KHOA H C XÃ H<br /> <br /> c c a (2b) và (4b) không th<br /> <br /> c gi<br /> <br /> cú pháp<br /> <br /> nh n th c. B ng vi c l y các câu chuy n tác b<br /> li u, bài báo này s th o lu n và quan sát ngh<br /> v i tính b<br /> 2.<br /> <br /> ng c a chúng ra sao t<br /> <br /> B<br /> <br /> NG HÓA T<br /> <br /> 5<br /> <br /> ng ti ng Vi t làm c<br /> <br /> a các câu ch<br /> <br /> i m nhìn c a tính chuy n tác và s tri nh n.<br /> <br /> GÓC NHÌN C A TÍNH CHUY N TÁC VÀ S<br /> <br /> TRI<br /> <br /> NH N<br /> 2.1.<br /> <br /> B<br /> <br /> ng hóa trong Ng pháp S n sinh và Ng pháp Tri nh n<br /> <br /> Cách ti p c n câu b<br /> nh n ngôn ng . Do v<br /> <br /> n cách ti p c n tri<br /> c h t c n ph i hi u s khác nhau gi a Ng pháp S n sinh<br /> u bi t, Ng pháp S n sinh cung c p cách ti p<br /> <br /> và Ng pháp Tri nh<br /> c n mô-<br /> <br /> n ngôn ng . T c theo mô hình này, trong não b<br /> <br /> s mô-<br /> <br /> n”, ch ng h<br /> <br /> ti p c n mô-<br /> <br /> n gi<br /> <br /> T<br /> <br /> i l p tính mô-<br /> <br /> c a Ng pháp S<br /> th<br /> <br /> i có t n t i m t<br /> và nh n th c. Cách<br /> <br /> nh r ng mô-<br /> <br /> c l p v i các mô-<br /> <br /> a ngôn ng , Langacker (1988:4) ã t ng k t giáo lý<br /> “H th ng ngôn ng là h th ng t ch a, và do v y có<br /> <br /> c miêu t không c n s tham chi u v m t b n ch<br /> <br /> r ng l<br /> <br /> n nh ng liên quan tri nh n<br /> <br /> có th bi u hi n m t “môNgôn ng v i tính cách là m t “mô-<br /> <br /> tham chi<br /> <br /> t c a c u trúc tâm lý.”<br /> t c ac<br /> <br /> c<br /> <br /> n t tr c a cú pháp - t c cú pháp là t tr so v i ng ngh a. Ông<br /> <br /> vi t ti p: “Lý thuy t chính th ng x lý ng pháp (và c th<br /> chi u ho c c<br /> <br /> t kích<br /> <br /> c l p c a c u trúc ngôn ng . Ng<br /> <br /> c<br /> <br /> coi là khu bi t v i c t v ng l n ng ngh<br /> <br /> à có th<br /> <br /> t tr . S<br /> <br /> c bi n h b ng vi c th a nh n r ng các<br /> <br /> c l p c a c u trúc ng<br /> <br /> ph m trù ng<br /> ngh<br /> <br /> c d a trên các thu c tính hình th<br /> i nói có kh<br /> <br /> riêng bi<br /> <br /> c miêu t<br /> <br /> t l ngh<br /> <br /> t h th ng<br /> <br /> c tính ng<br /> ng phán quy t ng pháp tính<br /> <br /> c d a trên m t mình c u trúc ng pháp.” (Langacker 1988: 5)<br /> <br /> Trái l i, Ng pháp Tri nh n cung c p m t mô hình tích h p v ngôn ng . Nó<br /> ti n gi<br /> <br /> nh r ng mô-<br /> <br /> ph thu c vào các mô-<br /> <br /> y, cách ti p<br /> <br /> 6<br /> <br /> T P CHÍ KHOA H<br /> <br /> IH<br /> <br /> T [CHUYÊN SAN KHOA H C XÃ H<br /> <br /> c g i là cách nhìn bách khoa v ngh : trong vi c hi u ngh<br /> <br /> c<br /> <br /> chúng ta t o ra không ph i s khu bi t gi a ngh<br /> ngôn ng , ch ng h<br /> <br /> ý ngh<br /> <br /> n c a dog<br /> <br /> ng<br /> ngh<br /> <br /> n v i ngh<br /> <br /> nh ngh<br /> <br /> ng v<br /> <br /> ng v t có b n chân/m<br /> <br /> hi u - t c là s c p<br /> <br /> i ta bi t v loài chó, ch ng<br /> <br /> n a.” Ng pháp Tri nh n còn<br /> <br /> ng pháp: m<br /> ình th c-ngh<br /> <br /> v th c ch t là bi<br /> <br /> ngôn ng<br /> <br /> c<br /> t tín<br /> <br /> “Ng pháp Tri nh n th a nh n r ng ng pháp<br /> t nt<br /> <br /> và c u trúc âm v h c. Ng<br /> hi<br /> <br /> nh<br /> <br /> /lông thú/có mõm và s a, ho c không kêu<br /> <br /> meo meo và không có s ng/cánh, và nhi<br /> g i là cách nhìn bi<br /> <br /> nh ngh<br /> nh ngh<br /> <br /> ài ngôn ng c a nó là b t c cái gì khác mà ng<br /> <br /> h<br /> <br /> ài<br /> <br /> à s hi u bi t v th gi i. Ví d , trong khi<br /> <br /> a t dog, Leech (1981) nói r<br /> <br /> quan sát ngh<br /> <br /> a m t câu,<br /> <br /> c l p tách r i kh i c u trúc ng ngh<br /> <br /> c miêu t b<br /> <br /> n c a nh<br /> <br /> tín<br /> <br /> c, v i t v ng, hình thái, và cú pháp thành l p nên m t ph c a các c u trúc<br /> <br /> tín hi u.” (Langacker 1988).<br /> Ýt<br /> <br /> ng này b t ngu n t giáo lý c a Saussure (2005) v ngôn ng<br /> <br /> th<br /> <br /> th ng c a các tín hi u ngôn ng . Các tín hi u ngôn ng , t c các t , là ph c th c a “cái<br /> u” (d ng th c ngôn ng ) và “cái s bi u” (ngh<br /> u” và “cái s bi<br /> <br /> c minh h a b ng c p c a m t hình nh<br /> <br /> thính giác [tebl] và m t khái ni<br /> ,c<br /> rõ nh<br /> <br /> t<br /> <br /> c có các chân và m t m t ph ng n m<br /> c ti n gi<br /> <br /> nh r ng các ph m trù ng<br /> <br /> lo i, ch ng h<br /> <br /> Langacker (1988) kh<br /> t ) có th<br /> <br /> nh ngh<br /> <br /> ng t<br /> <br /> ng mô t<br /> <br /> u có ngh<br /> <br /> nh: “các ph m trù ng<br /> <br /> ng ngh<br /> có th<br /> <br /> êng c a chúng.<br /> <br /> n (ví d : danh t<br /> <br /> c m t “v t”, trong khi m<br /> <br /> nh ngh<br /> ng t<br /> <br /> nh ngh<br /> <br /> c m t “quá trình” hay m t “quan h th i gian.”<br /> <br /> pháp Tri nh n khác v i Ng pháp S n sinh là ng pháp ti n gi<br /> ch ng h<br /> <br /> c bi t<br /> <br /> ng<br /> <br /> c v m t ng ngh<br /> <br /> Theo Langacker (1987), m t danh t<br /> mô t<br /> <br /> ). M i quan h gi a<br /> <br /> ng t không th<br /> <br /> nh ngh<br /> <br /> ngôn ng<br /> ngôn<br /> khía c nh này, Ng<br /> nh r ng các t lo i<br /> ng nh ng thu t ng<br /> <br /> y, ch ng và tân ng mà chúng là nh ng thành t c a m t câu c<br /> c a ngh<br /> <br /> T P CHÍ KHOA H<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> B<br /> <br /> IH<br /> <br /> T [CHUYÊN SAN KHOA H C XÃ H<br /> <br /> 7<br /> <br /> ng hóa và câu chuy n tác<br /> <br /> 2.2.1 B<br /> Tính b<br /> <br /> ng hóa và các câu chuy<br /> ng hóa th<br /> <br /> nm u<br /> <br /> c th o lu n trong quan h v i tính chuy n tác<br /> <br /> ng<br /> <br /> (Wierzbicka 1988, Givón 1995, Rice 1987, D<br /> m<br /> <br /> ng H u Biên 2003). Tính chuy n tác là<br /> <br /> n B th b<br /> <br /> ng c a nó (Cao<br /> <br /> Xuân H o 1991). C (5a) l n (5b) là nh ng minh ch ng tiêu bi u c a k t c u chuy n<br /> tác, và theo Slobin (1982: 415), là ki u câu s n sinh nh<br /> <br /> n nh t trong nhi u<br /> <br /> ngôn ng :<br /> (5)<br /> <br /> a. Th<br /> <br /> bóng.<br /> i nông dân gi t con v t.<br /> <br /> Trong k t c u chuy<br /> NP1 (Tác th<br /> <br /> c bi u hi n b ng công th c [NP1-VTRANS-NP2],<br /> <br /> c mã hóa b ng danh ng NP1 làm ch ng ) gây ra m t s bi<br /> <br /> m t v trí/tr ng thái m i<br /> <br /> NP2 (B th<br /> <br /> n<br /> <br /> c mã hóa b ng danh ng NP2 làm tân ng<br /> <br /> tr c ti p) nh<br /> <br /> ng c a Tác th , mà VTRANS<br /> <br /> th<br /> <br /> c a m t câu chuy n tác (ho c m t câu vô tác) ph<br /> <br /> thu c vào cái gì<br /> <br /> c nêu lên ti n c nh (foregrounded) trong mô hình c a m ng tri<br /> <br /> nh n, nó là mô hình c<br /> “s bi<br /> <br /> n c a s tri nh n v các bi n c ch ng h<br /> <br /> 3<br /> <br /> t<br /> <br /> ng thái”,<br /> <br /> i” và “s gây khi n.” Lakoff (1977: 244) cung c p quan h xác<br /> <br /> chuy n tác, y là m t b s u nh ng thu c tính ng ngh<br /> bi u<br /> <br /> ng t chuy n tác) bi u<br /> <br /> nh tính<br /> <br /> à các câu chuy n tác tiêu<br /> <br /> u có nói chung3:<br /> <br /> Ungerer & Schmid (1996) cho r ng ý t<br /> xu t “các nguyên lý gestalt” sau<br /> <br /> a. Nguyên lý t<br /> b. Nguyên lý t<br /> chung.<br /> <br /> ng này gi ng v i khái ni m g<br /> <br /> c các nhà tâm lý h c gestalt bi<br /> <br /> n (principle of proximity): các y u t riêng l v i m t kho ng g n nhau gi a chúng s<br /> n nhau b ng cách này hay cách khác.<br /> ng (principle of similarity): các y u t riêng l<br /> <br /> i<br /> <br /> cl<br /> <br /> cl<br /> <br /> c. Nguyên lý khép kín (principle of closure): cách t ch c tri nh<br /> d. Nguyên lý liên t c (principle of continuation): các y u t s<br /> chúng.<br /> <br /> ãi, nh<br /> <br /> t chi<br /> <br /> n<br /> <br /> ng b neo gi trong các hình b<br /> cl<br /> <br /> nh th n u ch có vài s<br /> <br /> n gi a<br /> <br />