CHUYÊN Đ B I D NG H C SINH GI I SINH H C L P 9 PH N SINH V T VÀ MÔI TR NGỀ Ồ ƯỠ Ọ Ỏ Ọ Ớ Ầ Ậ ƯỜ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
S GIAO DUC VA ĐAO TÂY NINH Ơ
PHÒNG GIAO DUC VA ĐAO TAO TÂN CHÂU
TR NG THCS & LÊ L IƯƠ Ợ
CHUYÊN Đ B I D NG H C SINH GI IỀ Ồ ƯỠ Ọ Ỏ
PH N SINH V T VÀ MÔI TR NGẦ Ậ ƯỜ
MÔN SINH H C L P 9Ọ Ớ
D ki n s ti t b i d ngự ế ố ế ồ ưỡ : 60 ti tế
Đi t ng b i d ngố ượ ồ ưỡ : H c sinh gi i l p 9ọ ỏ ớ
Ng i th c hi nườ ự ệ : Hu nh Th C m Nhungỳ ị ẩ
Ch c vứ ụ: Giáo viên
Đn v công tácơ ị :
Năm hoc: 2017 - 2018
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giáo viên: Hu nh Th C m Nhung ỳ ị ẩ 1
CHUYÊN Đ B I D NG H C SINH GI I SINH H C L P 9 PH N SINH V T VÀ MÔI TR NGỀ Ồ ƯỠ Ọ Ỏ Ọ Ớ Ầ Ậ ƯỜ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
A. PH N M ĐUẦ Ở Ầ
I. Lý do chọn chuyên đề:
Đ th c hi n nhi m v nâng cao ch t l ng đi tuy n h c sinh gi i, ngoài vi cể ự ệ ệ ụ ấ ượ ộ ể ọ ỏ ệ
trang b cho các em h th ng hóa nh ng ki n th c c b n, bên c nh đó c n h ng d nị ệ ố ữ ế ứ ơ ả ạ ầ ướ ẫ
các em ti p xúc v i các ki n th c nâng cao, v n d ng linh ho t trong gi i thích các hi nế ớ ế ứ ậ ụ ạ ả ệ
t ng th c t , giúp các em hi u sâu s c b n ch t, đc thù c a b môn.ượ ự ế ể ắ ả ấ ặ ủ ộ
Đã có m t s tài li u vi t v ph n sinh v t và môi tr ng tuy nhiên không nhi u,ộ ố ệ ế ề ầ ậ ườ ề
qua m t s năm tham gia b i d ng đi tuy n HSG sinh h c 9 tôi nh n th y đây là ph nộ ố ồ ưỡ ộ ể ọ ậ ấ ầ
ki n th c nhi u năm có trong các đ thi HSG t nh, đ thi GVG t nh, đ thi vào l p 10ế ứ ề ề ỉ ề ỉ ề ớ
kh i chuyên sinh. ố
Vi c h th ng hóa ki n th c và đa ra h th ng các d ng câu h i lí thuy t và bàiệ ệ ố ế ứ ư ệ ố ạ ỏ ế
t p v n d ng v sinh v t và môi tr ng m t cách khoa h c là vi c làm c n thi t trongậ ậ ụ ề ậ ườ ộ ọ ệ ầ ế
công tác b i d ng h c sinh gi i môn Sinh h c 9. Trên tinh th n đó, tôi xin m nh d nồ ưỡ ọ ỏ ọ ầ ạ ạ
trình bày chuyên đ: “B i d ng HSG Sinh h c l p 9 ph n sinh v t và môi tr ng” ề ồ ưỡ ọ ớ ầ ậ ườ để
phục vụ giảng dạy của bản thân, đặc biệt là công tác bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi
các c p vấà bồi dưỡng học sinh thi vào các trường chuyên…Trong chuyên đề này do th iờ
gian có h n tạôi chỉ mới đề cập đến m t s câu h i lí thuy t và m t s bài t p th ngộ ố ỏ ế ộ ố ậ ườ
g p trong các đ thi c p t nh, đ thi vào l p 10 các tr ng kh i chuyên ch ch a đi sâuặ ề ấ ỉ ề ớ ườ ố ứ ư
đc nhi u d ng r t mong mu n đc s góp ý c a các b n đng nghi p đ chuyên đượ ề ạ ấ ố ượ ự ủ ạ ồ ệ ể ề
đc hoàn thi n h n.ượ ệ ơ
II. Phạm vi và mục đích của chuyên đề:
1. Phạm vi của chuyên đề:
- H th ng hóa ki n th c lí thuy t và h th ng câu h i, bài t p v n d ng v sinh v t và môiệ ố ế ứ ế ệ ố ỏ ậ ậ ụ ề ậ
tr ng trong ch ng trình sinh h c 9ườ ươ ọ .
- Áp dụng với đối tượng h c sinh gi i môn sinh l p 9.ọ ỏ ớ
- S ti t th c hi n: ố ế ự ệ T ng s ti t: 16 ti tổ ố ế ế
+ H th ng lí thuy t, câu h i, bài t p v n d ng v sinh v t và môi tr ng: 4 ti t ệ ố ế ỏ ậ ậ ụ ề ậ ườ ế
+ H th ng lí thuy t, câu h i, bài t p v n d ng v h sinh thái: 4 ti tệ ố ế ỏ ậ ậ ụ ề ệ ế
+ H th ng lí thuy t, câu h i v n d ng v con ng i và môi tr ng: 4 ti t ệ ố ế ỏ ậ ụ ề ườ ườ ế
+ Các câu h i, bài t p t ng h p trong các đ thi v sinh v t và môi tr ng: 4 ti tỏ ậ ổ ợ ề ề ậ ườ ế
2. Mục đích chuyên đề:
- Trao đổi với đồng nghiệp v h th ng hóa ki n th c c b n,ề ệ ố ế ứ ơ ả câu h i và mỏ ột số d ngạ
bài t p nâng cao ph n sinh v t và môi tr ng trong chậ ở ầ ậ ườ ương trình bồi dưỡng học sinh
giỏi lớp 9.
- Giúp HS tránh nh m l n trong m t s d ng bài t p nâng cao v ầ ẫ ộ ố ạ ậ ề sinh v t và môi tr ngậ ườ
nh gi i h n sinh thái, m i quan h gi a sinh v t và môi tr ng, chu i th c ăn và l iư ớ ạ ố ệ ữ ậ ườ ỗ ứ ướ
th c ăn trong h sinh thái.ứ ệ
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giáo viên: Hu nh Th C m Nhung ỳ ị ẩ 2
CHUYÊN Đ B I D NG H C SINH GI I SINH H C L P 9 PH N SINH V T VÀ MÔI TR NGỀ Ồ ƯỠ Ọ Ỏ Ọ Ớ Ầ Ậ ƯỜ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
B. N I DUNG CHUYÊN ĐỘ Ề
PH N I. ẦH TH NG KI N TH C C B NỆ Ố Ế Ứ Ơ Ả
Ch ng 1 : SINH V T VÀ MÔI TR NGươ Ậ ƯỜ
1.1 Môi tr ng và các nhân t sinh tháiườ ố
1.1.1 Môi tr ng s ng c a sinh v tườ ố ủ ậ
Môi tr ng là n i sinh s ng c a sinh v t, bao g m t t c nh ng gì bao quanh sinh v t.ườ ơ ố ủ ậ ồ ấ ả ữ ậ
- Có 4 lo i môi tr ng s ng ch y u:+ Môi tr ng n c.ạ ườ ố ủ ế ườ ướ
+ Môi tr ng trên m t đt, không khí.ườ ặ ấ
+ Môi tr ng trong đt.ườ ấ
+ Môi tr ng sinh v tườ ậ .
1.1.2 Các nhân t sinh thái c a môi tr ngố ủ ườ
Nhân t sinh thái ốlà các y u t c a môi tr ng tác đng t i sinh v t.ế ố ủ ườ ộ ớ ậ
Có 2 nhóm nhân t sinh tháiố
- Nhân t vô sinh:ố + Khí h u g m : nhi t đ, ánh sáng, gió…ậ ồ ệ ộ
+ N c : N c ng t, m n, l …ướ ướ ọ ặ ợ
+ Đa hình : Th nh ng, đ cao, lo i đt…ị ổ ưỡ ộ ạ ấ
- Nhân t h u sinh :ố ữ
+ Nhân t sinh v t : Các vi sinh v t, n m, th c v t, đng v tố ậ ậ ấ ự ậ ộ ậ
+ Nhân t con ng i :Tác đng tích c c : c i t o, nuôi d ng, laiố ườ ộ ự ả ạ ưỡ
ghép…
Tác đng tiêu c c : Săn b n, đt phá…ộ ự ắ ố
M r ngở ộ : nh h ng c a các nhân t sinh thái tác đng t i sinh v t tùy thu c vào m cẢ ưở ủ ố ộ ớ ậ ộ ứ
đ và thay đi theo t ng môi tr ng và th iộ ổ ừ ườ ờ
gian. Ví d : Ánh sáng m nh hay y u thay đi trong ngày t sáng t i t i. Nhi t đ thayụ ạ ế ổ ừ ớ ố ệ ộ
đi trong m t năm…ổ ộ
1.1.3 Gi i h n sinh tháiớ ạ
Gi i h n sinh tháiớ ạ là gi i h n ch u đng c a c th sinh v t đi v i 1 nhân t sinh tháiớ ạ ị ự ủ ơ ể ậ ố ớ ố
nh t đnh.ấ ị VD: Gi i h n nhi t đ c a cá rô phi Vi t Namớ ạ ệ ộ ủ ở ệ
+ Cá rô phi VN s ng và phát tri n nhi t đ ở ố ể ở ệ ộ t 5ừo C 420 C. Ngoài kho ng nhi t đả ệ ộ
này thì cá rô phi s ch t vì quá gi i h n ch u đng.ẽ ế ớ ạ ị ự
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giáo viên: Hu nh Th C m Nhung ỳ ị ẩ 3
CHUYÊN Đ B I D NG H C SINH GI I SINH H C L P 9 PH N SINH V T VÀ MÔI TR NGỀ Ồ ƯỠ Ọ Ỏ Ọ Ớ Ầ Ậ ƯỜ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
+ Nhi t đ t 20ệ ộ ừ 0 C350 C cá rô phi sinh tr ng và phát tri n thu n l i( kho ng c cưở ể ậ ợ ả ự
thu n )ậ
M r ng :ở ộ Các sinh v t có gi i h n sinh thái r ng đi v i t t c các nhân t sinh thái thìậ ớ ạ ộ ố ớ ấ ả ố
kh năng phân b r ng, d thích nghi.ả ố ộ ễ
* Liên h ệ: nh h ng c a các nhân t sinh thái và gi i h n sinh thái có ý nghĩa đi v iẢ ưở ủ ố ớ ạ ố ớ
s n xu t nông nghi p: Gieo tr ng đúng th i v , t o đi u ki n s ng t t cho v t nuôi vàả ấ ệ ồ ờ ụ ạ ề ệ ố ố ậ
cây tr ng.ồ
1.2 nh h ng c a ánh sáng lên đi s ng sinh v tẢ ưở ủ ờ ố ậ
1.2.1 nh h ng c a ánh sáng lên đi s ng th c v tẢ ưở ủ ờ ố ự ậ
Nh ng đc đi m c a câyữ ặ ể ủ Khi cây s ng n i quangố ơ
đãng
Khi cây s ng trong bóng râm,ố
d i tán cây khác, trong nhà…ướ
Đc đi m hình tháiặ ể
- Lá
- S l ng cành câyố ượ
- Thân
- Tán lá r ngộ- Tán lá r ng v a ph iộ ừ ả
- Phân cành nhi uề- Ít
- Th pấ- Cao ho c cao trung bìnhặ
Đc đi m sinh lýặ ể
- Quang h pợ
- Hô h pấ
- Thoát h i n cơ ướ
- Cao h nơ- Y u h nế ơ
- Cao h nơ- Y u h nế ơ
- Cao h nơ- Y u h nế ơ
Ánh sáng có nh h ng đn đc đi m hình thái và ho t đng sinh lí c a th c v t.ả ưở ế ặ ể ạ ộ ủ ự ậ
Hình thành 2 nhóm th c v t:ự ậ
+ Nhóm cây a sáng: g m nh ng cây s ng n i quang đãng.ư ồ ữ ố ơ
+ Nhóm cây a bóng: g m nh ng cây s ng n i ánh sáng y u, d i tán cây khác.ư ồ ữ ố ơ ế ướ
* M r ng:ở ộ
- Cây lá l t lá x p ngang nh n nhi u ánh sáng, cây lúa lá x p nghiêng tránh tia n ng chi uố ế ậ ề ế ắ ế
th ng gócẳ Giúp th c v t thích nghi v i môi tr ngự ậ ớ ườ
- Hi n t ng t a cành t nhiên: ệ ượ ỉ ự
+ Các cây s ng trong r ng có thân cao, th ng, cành t p trung ng n, các cành d i s mố ừ ẳ ậ ở ọ ướ ớ
b r ng (vì thi u ánh sáng đ quang h p).ị ụ ế ể ợ
* Liên hệ: Trong nông nghi p ng i nông dân đã ng d ng đi u này vào s n xu t: Tr ngệ ườ ứ ụ ề ả ấ ồ
xen k cây tăng năng su t và ti t ki m đt. Ví d : tr ng đu d i cây ngô.ẽ ấ ế ệ ấ ụ ồ ậ ướ
- Tr ng cây l y g : m t đ dày. Th ng t a cành phía d i.ồ ấ ỗ ậ ộ ườ ỉ ướ
- Tr ng cây ăn qu : ng t ng n đ cây phát tri n nhi u cành, ch i n , ch i hoa.ồ ả ắ ọ ể ể ề ồ ụ ồ
1.2.2 nh h ng c a ánh sáng lên đi s ng đng v tẢ ưở ủ ờ ố ộ ậ
Ánh sáng nh h ng t i các ho t đng c a đng v t: nh n bi t, đnh h ng di chuy nả ưở ớ ạ ộ ủ ộ ậ ậ ế ị ướ ể
trong không gian, sinh tr ng, sinh s n…ưở ả
- Nhóm đng v t a sáng: nh ng đng v t ho t đng ban ngày:...ộ ậ ư ữ ộ ậ ạ ộ
- Nhóm đng v t a t i : nh ng đng v t ho t đng v ban đêm, s ng trong hang, h cộ ậ ư ố ữ ộ ậ ạ ộ ề ố ố
đt:...ấ
* M r ng:ở ộ
- Ánh sáng và nhi t đ thay đi có tính chu kì:ệ ộ ổ
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giáo viên: Hu nh Th C m Nhung ỳ ị ẩ 4
CHUYÊN Đ B I D NG H C SINH GI I SINH H C L P 9 PH N SINH V T VÀ MÔI TR NGỀ Ồ ƯỠ Ọ Ỏ Ọ Ớ Ầ Ậ ƯỜ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
+ Chu kì ngày, đêm => sinh v t ho t đng theo chu kì ngày, đêm: Ví d : Gà th ng đậ ạ ộ ụ ườ ẻ
tr ng vào ban ngày. V t đ tr ng ban đêmứ ị ẻ ứ
+ Chu kì mùa => sinh v t ho t đng theo chu kì mùa: Ví d : Cu i mùa xuân, đu mùa hèậ ạ ộ ụ ố ầ
ch, nhái sinh s n( sinh v t bi n nhi t ho t đng m nh). ế ả ậ ế ệ ạ ộ ạ
* Liên hệ: Trong chăn nuôi ng i ta có bi n pháp kĩ thu t đ tăng năng su t: Chi u sángườ ệ ậ ể ấ ế
đ cá đ, t o ngày nhân t o đ gà đ nhi u tr ng. ể ẻ ạ ạ ể ẻ ề ứ
1.3 nh h ng c a nhi t đ lên đi s ng sinh v tẢ ưở ủ ệ ộ ờ ố ậ
1.3.1 nh h ng c a nhi t đ lên hình thái và đc đi m sinh lí c a thẢ ưở ủ ệ ộ ặ ể ủ c v t:ự ậ
- Nhi t đ nh h ng t i hình thái thệ ộ ả ưở ớ cự v t:ậ
+ Th c vự ật vùng nhi t điệ ớ : b m t lề ặ á có t ng cuticun dày đ h n ch thoát h i n c khiầ ể ạ ế ơ ướ
nhi t đ caoệ ộ .
+ Th c vự ật vùng ôn điớ: r ng lá mùa đông gi m di n tích ti p xúc không khí l nh vàụ ả ệ ế ạ
gi m thoát h i n c. Ch i cây có v y m ng bao b c, thân và r có l p b n dày cáchả ơ ướ ồ ả ỏ ọ ễ ớ ầ
nhi t.ệ
- Nhi t đ nh h ng t i ho t đng sinh lí thệ ộ ả ưở ớ ạ ộ cự v t:ậ
+ Cây ch quang h p và hô h p t t nhi t đ 20 – 30ỉ ợ ấ ố ở ệ ộ 0C . Cây ng ng quang h p và hôừ ợ
h p nhi t đ quá th p (0ấ ở ệ ộ ấ 0C) ho c quá cao ( h n 40ặ ơ 0C)
L u ý: C ng đ quang h p, hô h p, thoát h i n c tăng khi nhi t đ tăng đn m c đư ườ ộ ợ ấ ơ ướ ệ ộ ế ứ ộ
nh t đnh. C ng đ quang h p, hô h p, thoát h i n c gi m khi nhi t đ gi m đnấ ị ườ ộ ợ ấ ơ ướ ả ệ ộ ả ế
m c đ nh t đnh. ứ ộ ấ ị
1.3.2 nh h ng c a nhi t đ lên hình thái và đc đi m sinh lí c a đngẢ ưở ủ ệ ộ ặ ể ủ ộ v t:ậ
- Nhi t đ môi tr ng nh h ng t i hình thái, ho t đng sinh lý c a đng v t:ệ ộ ườ ả ưở ớ ạ ộ ủ ộ ậ
+ Đng v t vùng l nhộ ậ ạ : lông dày, dài, kích th c l n, có t p tính ng đông.ướ ớ ậ ủ
+ Đng v t vùng nóngộ ậ : lông ng n, thắaư, kích th c nh h n, có t p tính ng hè.ướ ỏ ơ ậ ủ
* nh h ng c a nhi t đẢ ưở ủ ệ ộ t i sinhớ v tậ chia thành 2 nhóm:
+ Sinh v t bi n nhi t:ậ ế ệ Nhi t đ c th ph thu c vào nhi t đ môi tr ng : Vi sinhệ ộ ơ ể ụ ộ ệ ộ ườ
v t, n m, th c v t, đng v t không x ng s ng, cá, l ng c , bò sát.ậ ấ ự ậ ộ ậ ươ ố ưỡ ư
+ Sinh v t h ng nhi t :ậ ằ ệ Nhi t đ c th không ph thu c vào nhi t đ môi tr ng:ệ ộ ơ ể ụ ộ ệ ộ ườ
Chim, thú, ng iườ
- M r ng :ở ộ Nhi t đ môi tr ng thay đi sinh v t s phát sinh bi n d đ thích nghi vàệ ộ ườ ổ ậ ẽ ế ị ể
hình thành t p tính.ậ
+ Sinh v t h ng nhi t : Nhi t đ c th không ph thu c vào nhi t đ môi trậ ằ ệ ệ ộ ơ ể ụ ộ ệ ộ ng nườ ên có
khu phân b r ng hố ộ ơn sinh vật bi n nhi tế ệ
1.4 nh h ng c a đ m lên đi s ng sinh v tẢ ưở ủ ộ ẩ ờ ố ậ
1.4.1 Đ m nh h ng đn sinh tr ng và phát tri n c a th c v t:ộ ẩ ả ưở ế ưở ể ủ ự ậ
- Th c v t s ng n i m t: + N i thi u ánh sáng có phi n lá m ng, b n r ng, môự ậ ố ơ ẩ ướ ơ ế ế ỏ ả ộ
gi u kém phát tri n nh cây lá l t… + N i nhi u ánh sáng có phi n lá h p, mô gi u phátậ ể ư ố ơ ề ế ẹ ậ
tri n nh lúa, ngô…ể ư
- Th c v t s ng n i khô h n có c th m ng n c ho c lá và thân tiêu gi m, bi n thànhự ậ ố ơ ạ ơ ể ọ ướ ặ ả ế
gai. Ví d : cây b ng, x ng r ng, cây x ng cá…ụ ỏ ươ ồ ươ
1.4.2 Đ m nh h ng đn sinh tr ng và phát tri n c a đng v t:ộ ẩ ả ưở ế ưở ể ủ ộ ậ
Sinh v t thích nghi v i môi tr ng s ng có đ m khác nhau. ậ ớ ườ ố ộ ẩ
Hình thành các nhóm sinh v t :+ Th c v t : Nhóm a m, nhóm ch u h n.ậ ự ậ ư ẩ ị ạ
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giáo viên: Hu nh Th C m Nhung ỳ ị ẩ 5