Cơ hội đột phá của kinh tế Việt Nam
Với những bế tắc của lối kinh doanh thời thượng nhưng "chấp gấu vá
vai" của nền kinh tế, đây là lúc mình phải quay về với căn bản để tạo lợi
thế cạnh tranh - TS Alan Phan tư vấn.
Trong các phân tích về cơ hội đầu tư hay tài trợ của Quỹ Viasa, ban tín dụng
luôn lưu ý đến hai yếu tố then chốt: lợi thế cạnh tranh của dự án và kỹ năng,
kinh nghiệm của đội ngũ quản lý. Ở một bình diện lớn, nền kinh tế nửa thị
trường nửa xã hội của Việt Nam đang đối đầu với cả hai vấn nạn này.
Cạnh tranh trên bình diện vĩ mô
Trong chính sách phát triển kinh tế, chúng ta đã cố gắng rập khuôn theo mô
hình Trung Quốc lấy công nghiệp hóa, đô thị hóa và xuất khẩu hàng rẻ làm
ba phương tiện mũi nhọn. Theo báo cáo mới nhất, ba công nghệ ngốn nhiều
ngoại hối và tạo nhập siêu khủng là ô tô, điện tử và thép. Điều tôi chắc chắn
là việc đầu tư tiền bạc, công sức và ưu đãi hỗ trợ vào ba công nghệ này hoàn
toàn không hiệu quả và không đem lại cho Việt Nam một lợi thế cạnh tranh
gì trên thương trường quốc tế.
Đây là hậu quả của việc bắt chước thiếu suy nghĩ và hành động theo lý
thuyết lỗi thời. Trung Quốc có 1.3 tỷ dân, chuỗi công nghệ cung ứng linh
kiện hiện đại, hệ thống hạ tầng phát triển và "đổi mới" của họ đi trước chúng
ta 10 năm. Đó là lý do họ thành công trong công nghiệp hóa. Thêm vào đó,
ngành nông nghiệp của họ rất cổ hủ và tạo đói kém thường trực cho dân quê.
Đô thị hóa để đẩy dân nghèo lên thành phố, làm nhân công rẻ cho các xưởng
máy xuất khẩu hàng rẻ là giải pháp hợp lý.
Bài toán của Việt Nam
Các yếu tố này khác hẳn ở Việt Nam. Công nghệ cổ điển chúng ta không có
lợi thế cạnh tranh, nhưng nông nghiệp chúng ta không yếu kém đến độ phải
đẩy dân về thành phố làm nhân công và sinh sống trong các khu ổ chuột.
Trên hết, bài toán gia công sản xuất hàng rẻ để xuất khẩu cần suy tính lại vì
hiệu quả đầu tư, vấn đề nhập siêu nguyên liệu và ô nhiễm môi trường.
Thêm vào đó, đội ngũ quản lý kinh tế vĩ mô hay doanh nghiệp nhà nước đều
kém kỹ năng vì nền giáo dục từ chương tụt hậu; cũng như không đủ kinh
nghiệm để sáng tạo hay đột phá. Hai yếu tố căn bản cho sự thành công trong
kinh doanh đều hụt hẫng trong bối cảnh này.
Trong khi đó, ở khu vực tư nhân, các doanh nhân chạy theo mô hình phát
triển của Âu Mỹ, lấy bất động sản, đòn bẫy nợ và dịch vụ tài chính làm trọng
tâm để phát triển kinh doanh. Nếu Âu Mỹ với một nền kinh tế mạnh mẽ và
lâu đời còn bị long đong với các bong bóng tài sản, thổi giá từ nợ nần và thủ
thuật tài chính, thì việc doanh nghiệp Việt Nam bị sập bẫy là chuyện ai cũng
đoán được. Đó là cái giá của học phí.
Tuy nhiên, tôi vẫn cho rằng cơ hội đột phá của nền kinh tế Việt Nam và các
doanh nghiệp tư nhân vẫn tiềm tàng và chứa nhiều hứa hẹn.
Mô hình Do Thái
Tôi thường lấy thí dụ về xứ Israel năm 1948 khi vừa lập quốc. Một triệu
người dân cô đơn trên vùng sa mạc khô cằn đối diện với một thế lực thù địch
của hơn 100 triệu người Ả rập. Chính quyền ưu tiên cho chương trình hiện
đại hóa nông nghiệp để bảo đảm nhu cầu thực phẩm trong chiến tranh. Các
nhà khoa học, chuyên gia đổ công sức vào việc nghiên cứu công nghệ và
quy trình phát triển để hữu hiệu hóa mọi giai đoạn sản xuất. Kết quả là sau
10 năm, Israel đã trở thành một quốc gia xuất khẩu nông sản cho thị trường
châu Âu và cả cho vùng đất mầu mỡ châu Phi.
Không lý do gì bài học Israel lại không thể ứng dụng rộng rãi ở Việt Nam
nơi 67% dân số vẫn mưu sinh bằng nông nghiệp, nơi môi trường thiên nhiên
khá phù hợp và người dân đã có kinh nghiệm ngàn năm về canh tác. Những
tiến bộ trong 15 năm qua đã đem về cho Việt Nam các thành quả lớn về
nông nghiệp như số lượng gạo, cà phê, cao su, hải sản xuất khẩu luôn là "top
ten" của thế giới.
Người nông dân đã đạt các đỉnh cao này với sự trợ giúp rất tượng trưng của
chính phủ. Trong khi đó, các quan làng xã đã đẻ ra bao nhiêu luật lệ "hành là
chính", bao nhiêu phí chính thức và phong bì, bao nhiêu thủ thuật "cướp" đất
xây sân golf và khu công nghiệp? Nếu chính phủ có một chính sách thực tiễn
để tạo mũi nhọn cho nông nghiệp như Israel đã làm, thì kinh tế chúng ta đã
phát triển sạch và bền vững như thế nào trong 20 năm qua?
Cơ hội đột phá
Với những bế tắc của lối kinh doanh thời thượng nhưng "chấp gấu vá vai"
của nền kinh tế, đây là lúc mình phải quay về với căn bản để tạo lợi thế cạnh
tranh. Tôi phải thú nhận là cá nhân mình không phải là một nông dân, cũng
không là một chuyên gia về kinh tế nông nghiệp. Đây hoàn toàn là một chia
sẻ phiến diện của kẻ đứng ngoài dựa trên những cảm nhận chủ quan. Nhưng
theo tôi, chánh phủ có thể làm ba việc đơn giản và không tốn kém gì cho
ngân sách:
1. Để cho người dân làng xã thực sự bầu lên các "quan điều hành" như ở
Trung Quốc. Đại diện do dân chọn sẽ tránh được những áp đặt phi lý từ bộ
máy quan liêu cồng kềnh.
2. Khuyến khích và tạo môi trường tốt để hiện đại hóa nền nông nghiệp
bắt đầu từ các chuyên gia, nhà nghiên cứu kỹ nghệ từ các định chế giáo dục
và sử dụng rộng rãi mạng lưới truyền thông để tạo phong trào.
3. Gia tăng giá trị các nông phẩm bằng quy trình sản xuất cũng như tạo ra
các sản phẩm đặc thù qua những nghiên cứu mới về nhu cầu tiêu dùng trên
thế giới.
Dĩ nhiên, ai cũng đoán biết là nhiều thử thách và khó khăn sẽ phải giải quyết
vì nông dân là một thành phần bảo thủ nhất của xã hội. Những thói hư tật
xấu của nông dân nhiều không kém gì các cư dân thành phố. Vấn đề biến đổi
khí hậu là một tác nhân bất ổn khác. Nhưng với luật cung cầu của thị trường,
những sai lầm và tiến bộ sẽ được điều chỉnh theo thời gian. Nông nghiệp và
nông dân Việt Nam có thể vực dậy một nền kinh tế đang nhiều trắc trở.
Tôi cũng xin minh xác là khi quay về với một nền kinh tế nông nghiệp, tôi
không cổ súy những nếp sống quê mùa với các ông Lý Trưởng, quan chức
làng xã, dân xâu thuế và cường hào ác bá của hơn 100 năm trước như
chuyện kể của Ngô Tất Tố hay Sơn Nam. Theo mô hình Israel, nông nghiệp
hiện đại dựa trên công nghiệp chất xám mới, dùng phần mềm chỉ huy các
quy trình sản xuất và tiếp liệu, biến nông dân thành những chuyên viên hàng
đầu trong kỹ thuật canh tác; cũng như thành những doanh nhân tiếp cận với
các thông tin thị trường trực tuyến.
Tôi sẽ rất hãnh diện khi đến năm 2020, Việt Nam sẽ trở thành một quốc gia
nông nghiệp hàng đầu của thế giới.
T/S Alan Phan là Chủ Tịch Quỹ Đầu Tư Viasa tại Hong Kong và Shanghai.
Du học Mỹ từ năm 1963, ông đã làm việc tại nhiều công ty đa quốc gia ở
Wall Street và phát triển công ty Hartcourt của mình thành một tập đoàn
niêm yết trên sàn Mỹ với thị giá hơn 700 triệu dollars. Ông sống và làm việc
tại Trung Quốc từ 1999. T/S Phan đã xuất bản 7 cuốn sách bằng Anh và Việt
ngữ về kinh tế tài chánh của các quốc gia mới nổi. Ông tốt nghiệp BS tại
Penn State (Mỹ), MBA tại American Intercontinental (Mỹ), Ph.D tại Sussex
(Anh) và DBA tại Southern Cross (Úc). Email của ông là