24 NGHIÊN c ú - TRAO Đ l
Đ CHƠ I DÔM QlflN
VƠ I VI C GIÁO D C
TR EM
VŨ H NG NHI
1. K hái quát v đ chơ i và đ chơ i
dân gian
"M i dân t c, t ng th i đ i l ch s
đ u có đ chơ i ph n ánh hi n th c xã h i.
Kh o cô h c đã tìm th y đ chơ i t th i
nguyên th y (mô hình nhà, thú v t đ t
nung, tư ng ngư i...)(1>. Đ i v i m i
ngư i chúng ta, ai l n lên mà không đi
qua th i thơ u, kí c v tu i thơ thư ng
g n li n v i nh ng đ chơ i nói chung và
đ chơ i dân gian nói riêng. Dù đó là
nh ng đ chơ i r t đơ n gi n như chiế c m t
n gi y b i hay con búp bê b ng rơ m m
b n cho... thì nh ng đ chơ i đó v n là s
kh i ngu n cho nh ng mơ ư c cùng s
vư ơ n lên c a m i con ngư i.
Hi n nay, tuy chư a có m t đ nh
nghĩa, phân lo i chính th c nào v các
lo i hình đ chơ i, như ng căn c vào cách
làm và ch t li u, ngư i ta thư ng phân đ
chơ i thành hai lo i là đ chơ i dân gian và
đ chơ i hi n đ i. Đ chơ i dân gian hay
còn g i là đ chơ i truy n th ng là lo i
đư c làm th công, t nh ng ch t li u
s n có trong thiên nhiên như tre, n a,
gi y, da, g ... ho c là s n ph m vôh có
c a t nhiên. Đ chơ i hi n đ i là nh ng
đ chơ i đư c s n xu t công nghi p, t các
ch t li u t ng h p hay các nguyên v t
li u đã đư c x lí b ng công ngh , kĩ
th u t cao.
Bên c nh đó, tu thu c vào ch t li u
và ch c năng s d ng c a m i lo i hình
trên mà đ chơ i l i đư c phân làm nh ng
th lo i khác như đ chơ i b ng nh a, đ
chơ i b ng g , đ chơ i b ng gi y... hay đ
chơ i g p gi y, đ chơ i chuy n đ ng, đ
chơ i phát sáng...
Không như đ chơ i hi n đ i s n xu t
b ng máy hàng lo t, theo nh ng khuôn
m u đã thiế t kế , đ chơ i dân gian đư c
t o b i kĩ thu t, kinh nghi m và bàn tay
khéo léo cùng s sáng t o c a ngư i th
th công. Chính đi u này đã t o nên đ c
đi m đ c trư ng riêng c a đ chơ i dân
gian, c a t ng vùng, th m chí t ng gia
đình và ngư i th . Cùng là chiế c đèn ông
sao như ng Vân Canh, Hoài Đ c, Hà N i
khác v i Song H , Thu n Thành, B c
Ninh... Ngoài ra, còn ph i k đế n lo i đ
chơ i dân gian do tr em nghĩ ra. V i trí
tư ng tư ng phong phú c a mình, t các
đ v t trong nhà, quanh xóm làng, các
cây c m c trong thiên nhiên đế n các hi n
tư ng mư a n ng, gió th i, trăng lên... v i
các em đ u có th tr thàn h b n bè,
thành đ chơ i. M t tàu cau rơ i, m t b u
Đ chơ i dân gian r t ít c a hàng, bán
và chúng thư ng bày góc khu t. Anh: TG
c a, m t khúc tre đã tr thành con ng a
c a Thánh Gióng. M t b tư ng, m t g c
cây cũng có th đư c phong làm nư c ta,
T P CHÍ VHDG S 5/2010 25
nư c đ ch. Nh ng m nh sành, viên s i
đư c g i là nh ng quân, nh ng lính và
ngay c tr i sao l p lánh cũng th àn h đ
chơ i cho tr chơ i (trò đế m sao)®.
2. Đ chơ i v i vi c g âo d c tr em
Trong cu c s ng, con ngư òĩ chúng ta
không ch lo v m t v t ch t như ăn,
m c, ng ... mà còn quan tâm đế n nh ng
nhu c u v tìn h c m, văn hoá tin h th n
vui chơ i gi i trí. Xã h i càng phát tri n,
đdi s hg đư c nâng lên thì yêu c u vui
chơ i, gi i trí ngày càng cao, càng phong
phú. M i ngư i chúng ta sau nh ng gi
lao đ ng m t m i, căng th ng nế u đư c
thư giãn b ng các ho t đ ng vui chơ i gi i
trí theo kh năng và s thích c a m ình
như g p gõ b n bè, thư ng th c nh ng
b n nh c yêu thích, xem m t cuôh phim,
v k ch hay đ c nh ng m u chuy n thú
v ... s th y tâm h n tho i mái, yêu đ i,
cơ th m au h i ph c đ sau đó tiế p t c lao
đ ng đu c t t hơ n.
Đôĩ v i tr em, đi u đó càng c n thiế t
hơ n b i lúc nh nế u đư c hư ng d n vui
chơ i đ y đ , h p lí thì không nh ng giúp
tr p h át tri n v trí tu , tâm h n trong
sáng mà c v th l c, thân th tr cũng
n nang m au l n, tác đ ng t t t i cu c
s ng tư ơ ng lai c a tr sau này. Khi chơ i,
tr em thư ng dùng đ chơ i và như T
đi n bách khoa Vi t N a m viế t: Đ chơ i là
lo i đ v t đ c bi t dùng đ gi i trí và
giáo d c tr em, thư òng là nh ng đ v t
thu nh , đư c t o dáng đơ n gi n, có m àu
s c h p d n, nét v đ p. Đ chơ i có nh ng
nét tiêu bi u dư i d ng khái quát, b o
đ m tái t o các ho t đ ng tư ơ ng ng c a
đ v t, thú v t. Ví d : búp bê là hình
tư ng c a c n ngư òi (hay em bé), giúp tr
tái t o các hành đ ng như ng i, n m,
khóc, thay qu n áo... Đ chơ i là phư ơ ng
ti n giáo d c thích h p v i l a tu i tr
em, b o đ m v sinh, v.v. Đ chơ i r t đa
d ng v ch ng lo i, v t li u, kĩ th u t chế
t o, phư ơ ng th c s d ng, m c đ khái
quát, tư ng trư ng, v.v. Có lo i đ chơ i
hình tư ng (búp bê), đ chơ i kĩ thu t, đ
chơ i gi i trí, đ chơ i v n đ ng - th thao,
đ chơ i ph át âm, đ chơ i sân kh u, đ
chơ i h c t p, đ chơ i xây d ng, đ chơ i t
làm ,... Khoa h c giáo d c ngày nay coi đ
chơ i là m t phư ơ ng ti n quan tr ng trong
vi c giáo d c tr em®. M t nhà văn
Pháp cũng đ nói: Tr em mà không có
búp bê đ chơ i cũng ch ng khác gì ngư i
đàn bà không có con, th t là m t đi u vô
lí!(4).
Giáo d c tr thông qua đ chơ i giúp
tr phát tri n toàn di n c v th l c, c
v th ch t. Dù l a tu i nào và trong
hoàn c nh nào, tr em cũng không th
thiế u đ chơ i. N hìn th y các m àu xanh,
đ ... c a đ chơ i, hình con chim, cái h p,
chiế u đèn l ng, xúc x c... các em côz bò
nhoài, bư c ho c tiế n l i đ v i c m l y
nó. Khi c m đ chơ i trong tay, các em giơ
lên nhìn m t cách chăm chú, sò n n r i
l c và chú ý l ng nghe nh ng âm thanh
t nó p h át ra. Các em thích th ú v tay
khi nhìn th y chiế c chong chóng quay tít,
cái tà u thu s t ch y xinh x ch trên m t
nư c làm m t nư óc sóng sánh, hay các
hình thù kì l chuy n đ ng quanh vòng
ánh sáng c a chiế c đèn kéo quân... Các
em t biế t xế p chiế c h p nh lên chiế c
h p to, phân bi t các lo i hình thù, màu
s c, biế t s d ng, c t gi đ chơ i. Khi lón
lên m t chút, các em còn biế t t nói
chuy n v i đ chơ i, đ tu i c p I, các
em đã biế t xây d ng các lòi đôì tho i, trò
chơ i cho các đ chơ i c a mình. T đ tu i
26 NGHIÊN C U -T R A O Đ I
c p II tr lên, các em có th t làm ra
nh ng đ chơ i cho m ình và em bé, tìm
hi u h c t p đ chơ i. Trong nhi u đ
chơ i, các em đã t tư ng tư ng, khám phá
các tình hu ng như ngư di bán hàng ph i
bày hàng th ế nào? n u cơ m thì ph i làm
nh ng gì? bác sĩ s d ng d ng c khám
b nh ra sao?...
Khi tr có đi u ki n vui chơ i, nh ng
đ chơ i phù h p v i l a tu i, giôi tính,
đư c hư ng d n cách chơ i s khiế n cho
các em b t đ u tham gia vào quá trìn h tư
duy, h c h i m t cách ch đ ng. Đi u này
không nh ng giúp cho các em tr nên
ho t bát, thông m inh hơ n mà còn góp
ph n hình thành nhân cách cho các em.
T t c nh ng vi c đó s giúp các em phát
tri n trí não, say mê tìm tòi, khám phá
nh ng hi n tư ng xung quanh mình, m t
khác, còn giúp các em phát tri n t t v
th l c, lanh l i, kh e m nh hơ n.
3. N h n g b t c p tr o n g đ ch ơ i
tr em h i n n a y
Đ chơ i gi m t v trí quan tr ng
trong đ i s ng, sinh ho t c a tr em, đ c
bi t là t l a tu i m âu giáo, như ng hi n
v n còn nhi u b t c p trong quan ni m
và cách s d ng đ chơ i cho tr em.
Nhi u ngư i nghĩ tr còn nh chư a biế t
thư ng th c, gi gìn và không c n có đ
chơ i nên hoàn toàn không chú ý t i vi c
t o ra hay mua đ chơ i cho tr v a kh i
m t th i gian, v a đ tôn ti n. R t nhi u
ngư i cho r ng đ a tr ngoan ph i là đ a
tr không chơ i b i ngh ch ng m, luôn
nghe theo ý mu n c a cha m , ngư òi l n.
L i có không ít tr em đư c cha m
mua cho nh ng đ chơ i hi n đ i, đ t ti n
như ng không thích h p v i l a tu i, kh
năng c a tr đ sau l i chê, trách con
mình có đ chơ i quý th ế mà không thích
chơ i, toàn cho b n mư n chơ i. Bên c nh
đó, nhi u b c ph huynh l i nh t con
nhà v i đ ng đ chơ i xa x như ng cũng r t
xa l v i tr b i quê hư ơ ng c a chúng
mãi t n Anh, Pháp, M ..., vì h cho r ng
đó là cách t t nh t đ h trông nom, d y
d tr .
Các đ chơ i hi n đ i, ngo i nh p
bày bán tràn lan. Ánh: TG
Đi kèm v i xu hư ng đó, m t b t c p
khác n i lên là đ chơ i dân gian b lãng
quên. Hi n nay, nhi u nơ i tr em r t ít
biế t đế n nh ng đ chơ i dân gian và h u
như không đư c ông bà, cha m hư ng
d n cách làm, cách chơ i nh ng đ chơ i
dân gian. Nguyên nhân chính c a tình
tr ng trên là do đ chơ i hi n đ i - ngo i
nh p tràn lan, trong khi nh ng đ chơ i
dân gian v i ch t li u t nhiên, không
gây đ c h i và có tính giáo d c cao như ng
màu s c, ki u dáng, tính năng s d ng
l i kém h p d n, không th c nh tranh
v i đ chơ i ngo i nh p. Ch ng h n, hãng
đ chơ i Lego (Đan M ch), ch sau năm
năm có m t t i Vi t Nam, đã có kho ng
40 đ i lí r i rác trên c nư c và theo
thông kê, có kho ng 30% tr em Vi t
Nam thích chơ i các đ chơ i c a hãng. Đ c
bi t, đ chơ i T rung Qu c, giá r (vì nh p
l u là ch yế u), m u mã đ p, hình th c
T P CHÍ VHDG S 5/2010 27
phong phú, đa d ng v i đ các kích cõ,
theo ư óc tính hi n đang chiế m đế n 80%
th ph n đ chơ i Vi t N am (5).
T i Hà N i, nh ng phô" chuyên bán
đ chơ i cho tr em như H àng Lư c, Hàng
Mã, Lư ơ ng Văn Can... luôn th y trà n
ng p đ chơ i Trung Qu c. đây, các lo i
đ chơ i luôn đư c b sung c p nh t theo
các phim kiế m hi p, băng đĩa video v các
siêu nhân, ngư i ngoài hành tinh,... m i
xu t hi n trên m àn nh, sách, truy n...
đáp ng đ y đ và k p th i nhu c u
thích cái m i c a tr em. Th t khó khi
muôn tìm m ua cho con em m ình nh ng
đ chơ i dân gian, có chăng thì ch vào d p
tế t Trung thu, m t vài qu y hàng ph
Hàng Mã th p thoáng m t vài chiế c m t
n gi y b i, tr ng con, đèn sao..., thư òng
bày góc khu t vì giá r , l i chiế m nhi u
di n tích, lòi lãi kh ng đư c là bao nên
ch các qu y hàng không m n mà gì v i
vi c gi i thi u và gi i thích ý nghĩa c a
đ chơ i này. Trái l i, nh ng đ chơ i ngo i
hi n đ i, đ t ti n v i s gi i thi u nhi t
tình c a ngư i bán l i đư c bày nh ng
v trí d th y, cùng v i ánh sáng, tiế ng
đ ng phát ra r t thu h ú t khách hàng,
luôn t p n p ngư òi mua.
Đ chơ i công nghi p hi n đ i bây giò
r t s n, có ti n m ua lúc nào cũng đư c,
nên ít ngư di làm, các đ chơ i dân gian cho
con tr . Vào nh ng d p tế t Trung thu, tr
em không còn đư c ngư di l n d n cách
làm đèn sao, đèn l ng xế p, làm con giông
t hoa qu ...; không còn h ình nh nhũng
ông b , bà m như nhà thơ Nguy n Bính
(1918 -1966) mô t :
Chi u con c m c i đôi ngày phép
Ng i b đèn sao p h t gi y vàng...
Hi n nay, nhi u tr em thàn h phô
không biế t đế n ông tiế n sĩ gi y và h u
như không đư c chơ i r c đèn đêm Trung
th u vì không gian s ng th u h p; ch vui
chơ i c a tr em trong m i gia đình, khu
dân cư , c ng đ ng h u như không còn
n a. Nh ng nơ i vui chơ i dành cho tr em
và gia đình hi n nay là cung văn hoá
thiế u nhi, công viên... như ng đó không
ph i là ch đ các em t chơ i trong nh ng
lúc r i rãi, còn các ông b , bà m cũng
không d dàng và thư ng xuyên cho các
con, cháu m ình đế n đây chơ i; đ chơ i, trò
chơ i dân gian cũng v ng bóng nh ng
nơ i này.
Đ chơ dân gian tuy không tôn nhi u
ti n nguyên v t li u như ng làm th công,
t n nhi u thòi gian và công s c, m u mã
ch m thay đ i, hình th c không đ p, giá
th ành s n ph m cao, hàng không d bán.
Thư òng trong m t năm, đ chơ i dân gian
ch bán đư c vào d p tế t Trung thu, trong
kho ng 1 5 - 2 0 ngày, nên nh ng ngư òi
làm đ chơ i dân gian không th sông
b ng ngh này, h ch tran h th làm
thêm và ít chú ý đế n vi c đ u tư , sáng
t o, c i tiế n m âu mã, nâng cao ch t lư ng
cũng như năng su t lao đ ng đ đ chơ i
dân gian đ p, sinh đ ng, giá r và h p
d n tr em hơ n. Hi n nay, s ngư i làm
đ chơ i dân gian không nhi u, h u hế t
đ u là ngư òi có tu i, con cháu c a h ít
ngư i theo nên nhi u ngư i m t đi mà
không có ai k ế nghi p như trư ng h p
ông Nguy n Kh c Th , ngư òi làm ông
tiế n sĩ, ông đánh g y Vân Canh, Hoài
Đ c, H à N i...
G n đây đã th y xu t hi n các s n
ph m đ chơ i c a m t sô" công ti đ chơ i
tư nhân trông nư c như Phúc Hư ng, Đ i
Kim, Tuyế t N ga... như ng cũng trong tình
tr ng s n xu t m anh mún, t m th i và
m i ch nh m vào m t hư ng d sinh l i
28 NGHIÊN C U - TRAO Đ l
là Đ chơ i giáo khoa, ph c v công tác
gi ng d y. Hơ n n a đây ch s n xu t
nh ng đ chơ i m ang phong cách Tây Âu
trong khi nh ng đ chơ i g n v i môi
trư ng, văn hoá Vi t Nam đ đáp ng
nhu c u h c m à chơ i, chơ i m à h c c a các
em thì hoàn toàn thiế u v ng.
4. Ph át tri n đ chơ i dân gian -
Nh ng v n đ đ t ra h i n nay
Th c tế tr c n ph i ho t đ ng vui
chơ i, c n có đ chơ i như cu c sông con
ngư i c n có đ ánh sáng và không khí
trong lành. B t tr không đư c chơ i,
không cho tr chơ i đ chơ i ch ng khác gì
giam hãm, kìm hãm s p hát tri n năng
l c tìm tòi, hi u biế t c a đ a tr .
Tuy nhiên, đ chơ i cho tr em cũng
ph i có s l a ch n, đ m b o an toàn, phù
h p v i l a tu i, trình đ , gi i tính...; nế u
không s gây nguy hi m cho các em. Hi n
nay, b t g p nhi u nơ i, tr m chơ i
nh ng đ chơ i b o l c, ph n c m, hoàn
toàn không có tính giáo d c, th m chí gây
tai n n, thư ơ ng tích c cho b n thân mình,
c cho ngư òi khác như súng đ n nh a,
kiế m, đao... Theo thông kê c a Lê Vũ
Tr ng: Trong vòng 4 năm tr l i đây, đã
có 84.000 trư ng h p tr em b tai n n
thư ơ ng tích do đ chơ i gây ra, có nhi u
trư ng h p trong đó trí tu b trì tr , rôĩ
lo n tâm th n, h ng m t, b ng, ng đ c,
ngh n th hay th m chí t vong... (6).
Đã có r t nhi u bài báo, phóng s
truy n hình lên tiế ng báo đ ng v v n đ
này, như ng đa sô' cũng ch phê phán v
cách chăm sóc, qu n lí, giáo d c cũng như
ph biế n các trò chơ i mang tính b o l c...
đô'i v i tr em, còn vi c làm sao đ đ chơ i
dân gian có ch đ ng và p hát huy h ế t thê'
m nh trong vi c giáo d c n hân cách cùng
các ho t đ ng h c t p, vui chơ i c a các
em v n đang còn b ng .
Đ đ chơ i dân gian có ch đ ng trên
th trư ng đ chơ i Vi t Nam, trư c hế t
c n làm tô't công tác ki m soát v i chế tài
x ph t nghiêm minh nh ng đ chơ i
nh p lâu, đ chơ i đ c h i; t ch c tuyên
truy n, v n đ ng các ch c a hàng, qu y
hàng bán đ chơ i không ch y theo l i
nhu n, chú tr ng kinh doanh nh ng m t
hàng đ chơ i có tín h giáo d c cao, nh t là
nh ng đ chơ i dân gian.
Nhà nư c và các cơ quan ch c năng
c n có s quan tâm và đ u tư thích đáng
cho các làng ngh và ngư i th làm đ
chơ i dân gian. Ngoài vi c tuyên truy n,
qu ng bá trên các phư ơ ng ti n thông tin
đ i chúng, tăng cư ng vi c gi i thi u các
đ J chơ i dân gian t i các h i ch , tri n
lãm, các l h i, còn có các hình th c khen
thư ng c v t ch t và c tinh th n v i
nh ng ngư i t o ra đ chơ i đ p, h p d n,
mang đ c trư ng văn hoá dân t c.
Thông qua các cu c thi sáng t o đ
chơ i, th i làm đ chơ i, ch n l a nh ng đ
chơ i dân gian phù h p v i t ng c p h c,
b c h c đ đư a vào gi ng d y và hư ng
d n cách làm, cách chơ i cho các em. T
ch c chư ơ ng trìn h ngo i khoá cho các em
t i nh ng làng, gia đình làm đ chơ i dân
gian. Mòi ngh nhân làm đ chơ i dân
gian đế n trìn h di n, hư ng d n làm đ
chơ i ngay t i trư òng, l p.
V hư ng d n tr em làm đ chơ i dân
gian, cũng có quan ni m cho r ng vi c đó
không c n thiế t, vì tr em ph i đi h c
trư dng, r i h c thêm nhà, không còn
th i gian n a và nhi u ph huynh T i
nghĩ r ng con em m ình cũng không thích
đi u đó. N hư ng th c tế , các chư ơ ng trìn h
hư ng d n làm đ chơ i dân gian t i B o