DƯỢC HỌC
MỘC HƯƠNG
Xuất xứ:
Bản Kinh.
Tên khác:
Ngũ Mộc hương (Đồ Kinh), Nam mộc hương (Bản Thảo Cương
Mục), Tây mộc hương, Bắc mộc hương, Thổ mộc hương, Thanh mộc
hương, Ngũ hương, Nhất căn thảo, Đại thông lục, Mộc hương thần (Hòa
Hán Dược Khảo), Quảng Mộc hương, Vân mộc hương, Xuyên mộc hương,
Ổi mộc hương (Đông Dược Học Thiết Yếu).
Tên khoa học:
Saussurea lappa Clarke.
Họ khoa học:
Họ Cúc (Compositae).
Mô Tả:
Cây sống lâu năm, rễ to, đường kính có thể đến 5cm, vỏ ngoài mầu
nâu nhạt. Phía gốc có lá hình 3 cạnh tròn, dài 12 – 30cm, rộng 6 – 15cm,
cuống dài 20 – 30cm, có rìa. Mép lá nguyên và hơi lượn sóng, 2 mặt đều có
lông, mặt dưới nhiều hơn. Trên thân cũng có lá hình 3 cạnh, nhưng càng lên
trên lá càng nhỏ dần. Mép có răng cưa, cuống lá càng lên cao càng ngắn lại,
phía trên cùng lá gần như không cuống hoặc có khi như ôm lấy thân cây.
Hoa hình đầu, mầu lam tím. Quả bế, hơi dẹt và cong, mầu nâu nhạt, có
những đốm mầu tím.
Mùa hoa vào các tháng 7-9. Mùa quả tháng 8 – 10.
Địa lý:
Đa số trồng ở Vân Nam (Trung Quốc – Vì vậy mới gọi là Vân Mộc
hương).
Thu hái, Sơ chế:
Về mùa đông, sau khi đào lên, rửa sạch đất, rễ tơ và thân lá, cắt thành
những khúc ngắn 6,6 – 13,3cm. Loại thô to, rỗng ruột thì chẻ dọc thành 2-4
miếng, phơi khô, bỏ vỏ ngoài là được.
Bộ phận dùng:
Rễ khô. Loại cứng chắc, mùi thơm nồng, nhiều dầu là tốt. Loại hơi
xốp, ít mùi thơm, ít dầu là loại vừa.
Mô tả dược liệu:
Mộc hương hình trụ tròn, hình giống xương khô, dài 5 – 11cm, đường
kính 1,6 – 3,3cm. Mặt ngoài mầu vàng nâu, nâu tro, có vằn nhẵn và rãnh dọc
rõ rệt, đồng thời có vết của rễ cạnh. Chất chắc, khó bẻ gẫy, vết bẻ không
phẳng. Chung quanh méo. Ở giữa mầu trắng tro hoặc mầu vàng. Còn phần
khác mầu nâu tro, nâu tối, có tâm hình hoa cúc. Cả thân rễ có thể nhìn thấy
điểm dầu mầu nâu phân tán. Có mùi thơm đặc biệt, vị đắng.
Có nhiều loại Mộc Hương:
1- Vân Mộc Hương hoặc Quảng Mộc Hương: tên khoa học: Saussurea
lappa Clarke. Thuộc họ Cúc (Asteraceae). Cây thảo, lá phía gốc hình 3 cạnh
tròn, mép nguyên hoặc hơi lượn sóng, 2 mặt đều có lông, mặt dưới nhiều
hơn. Lá phía thân cũng hình 3 cạnh, càng lên cao lá càng nhỏ, mép có răng
cưa. Cụm hoa hình đầu, màu lam tím. Quả bế.
2- Thổ Mộc Hương hoặc Hoàng Hoa Thái, tên khoa học: Inula
helenium L. thuộc họ Cúc (Asteraceae). Cây thảo. Lá phía gốc to, lá phía
thân nhỏ hơn, mọc so le. Mép lá có răng cưa không đều. Cụm hoa hình đầu,
màu vàng. Quả bế.
3- Xuyên Mộc Hương hoặc Thiết Bản Mộc Hương, tên khoa học
Jurinea aff souliei Franch. Thuộc họ Cúc (Asteraceae). Cây thảo. Mép lá
chia thùy. Mặt trên có lông thưa, mặt dưới có lông nhung trắng. Cụm hoa
hình đầu. Quả dẹt.
Ngoài ra, trong nhân dân còn dùng với tên Mộc hương nam cây
Aristolochia balansae Franch. Thuộc họ Mộc hương (Aristolochiaceae). Cây
bụi, cành đen. Lá nhẵn hình trái xoan dài. Hoa màu đỏ. Quả nang.
Có nơi còn gọi vỏ cây Tai Nghé (Hymenodictyon excelsum (Roxb)
Wall var. veluttinum Pierre, họ Cà phê (Rubiaceae) là vỏ Rụt, cần chú ý
tránh nhầm lẫn. Loại cây này cao 7-8m, lá rộng 8-13cm, 2 mặt lá đều có
lông. Hoaậppp trung thành bông dài, quả nang.
Bào chế:
+ Dùng để điều khí thì dùng sống. Nếu muốn cho ruột sáp lại thì bọc
bột, nướng chín dùng (Bản Thảo Cương Mục).
+ Lấy rễ ngâm nước, vớt ra, trên ủ vải ướt. Khi nước ngấm vào mềm
đều, thái phiến, phơi khô, dùng sống hoặc trộn với bột mì bọc lại, đem
nướng lên dùng (Đông Dược Học Thiết Yếu).