intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học: Phần 1

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:74

Thêm vào BST
Báo xấu
419
lượt xem 71
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học của Dương Hữu Biên gồm nội dung 6 chương đầu tài liệu. Nội dung phần này trình bày bản chất xã hội của ngôn ngữ; nguồn gốc hình thành và sự tiến hóa của ngôn ngữ; bản chất, chức năng và thuộc tính của ngôn ngữ; ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu, cơ sở ngữ âm học và âm vị học, cơ sở từ vựng - ngữ nghĩa học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học: Phần 1

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F7G GIAÙO TRÌNH CÔ SÔÛ NGOÂN NGÖÕ HOÏC DÖÔNG HÖÕU BIEÂN KHOA NGÖÕ VAÊN
  2. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -2– MUÏC LUÏC PHAÀN I : BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ ........................................................................................... 7 CHÖÔNG I : NGOÂN NGÖÕ VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC ............................................................................................ 7 I. NGOÂN NGÖ.Õ ............................................................................................................................................... 7 1. Giôùi thieäu................................................................................................................................................ 7 2. Ngoân ngöõ hoïc.......................................................................................................................................... 7 3. Caùc thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ. ................................................................................................................ 7 4. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 9 5. Hieän töôïng song ngöõ vaø ña ngöõ. ........................................................................................................... 10 6. Nhöõng söï ña daïng ngoân ngöõ. ................................................................................................................ 10 7. Caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi. ................................................................................................................... 12 8. Ngoân ngöõ phi lôøi noùi. ............................................................................................................................ 16 II. NGOÂN NGÖÕ HOÏC ................................................................................................................................... 17 1 Giôùi thieäu............................................................................................................................................... 17 2. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø so saùnh. ........................................................................................................ 17 3. Caùc lónh vöïc cuûa ngoân ngöõ hoïc. ............................................................................................................ 19 4. Lòch söû cuûa ngoân ngöõ hoïc. .................................................................................................................... 21 CHÖÔNG II : NGUOÀN GOÁC HÌNH THAØNH VAØ SÖÏ TIEÁN HOÙA CUÛA NGOÂN NGÖÕ ................................... 24 I. MÔÛ ÑAÀU................................................................................................................................................... 24 II. CAÙC QUAN NIEÄM TRÖÔÙC MARX VEÀ NGUOÀN GOÁC CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ......................................... 24 1. Nguoàn goác sieâu nhieân. .......................................................................................................................... 24 2. Nguoàn goác aâm thanh töï nhieân............................................................................................................... 25 3. Nguoàn goác keát hôïp mieäng - ñieäu boä...................................................................................................... 25 4. Söï thích nghi sinh-lyù hoïc. ..................................................................................................................... 26 5. Tieáng noùi vaø chöõ vieát............................................................................................................................ 27 III. QUAN ÑIEÅM MAÙC – XÍT VEÀ NGUOÀN GOÁC NGOÂN NGÖÕ. ................................................................ 27 IV. SÖÏ TIEÁN HOAÙ CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ........................................................................................................ 28 1. Caùc quy luaät cuûa söï tieán hoùa ngoân ngöõ. ................................................................................................ 28 2. Caùc ngoân ngöõ bieán ñoåi nhö theá naøo?..................................................................................................... 30 V. KEÁT LUAÄN.............................................................................................................................................. 32 CHÖÔNG III : BAÛN CHAÁT, CHÖÙC NAÊNG VAØ THUOÄC TÍNH CUÛA NGOÂN NGÖÕ ...................................... 32 I. BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ.................................................................................................. 32 1. Ngoân ngöõ laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, cuûa xaõ hoäi................................................................................. 32 2. Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng xaõ hoäi...................................................................................................... 33 II. NGOÂN NGÖÕ VAØ TÖ DUY....................................................................................................................... 33 IV. NGOÂN NGÖÕ VAØ LÔØI NOÙI. .................................................................................................................... 35 V. CAÙC CHÖÙC NAÊNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ................................................................................................. 37 1 Chöùc naêng giao tieáp............................................................................................................................... 37 2. Chöùc naêng phaûn aùnh. ............................................................................................................................ 37 3. Chöùc naêng bieåu caûm. ............................................................................................................................ 38 VI. CAÙC THUOÄC TÍNH CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ............................................................................................... 39 1. Tính giao tieáp ñoái vôùi tính thoâng tin. .................................................................................................... 39 2. Thuoäc tính duy nhaát. ............................................................................................................................. 39 3. Nhöõng thuoäc tính khaùc. ......................................................................................................................... 42 CHƯƠNG IV : NGOÂN NGÖÕ LAØ HEÄ THOÁNG TÍN HIEÄU ................................................................................ 43 I. MỞ ĐẦU................................................................................................................................................... 43 II. TÍN HIEÄU VAØ TÍN HIEÄU NGOÂN NGÖÕ. ................................................................................................. 43 Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  3. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -3– 1.Tín hieäu. ................................................................................................................................................ 43 2. Tín hieäu ngoân ngöõ. ................................................................................................................................ 43 III. BAÛN CHAÁT CUÛA TÍN HIEÄU NGOÂN NGÖÕ............................................................................................ 44 1. Ngoân ngöõ phaûi coù moät daïng vaät chaát nhaát ñònh..................................................................................... 44 2. Tính voõ ñoaùn (arbitrary). ...................................................................................................................... 44 3. Tín hieäu ngoân ngöõ laø aâm thanh ............................................................................................................. 44 IV. VEÀ KHAÙI NIEÄM HEÄ THOÁNG VAØ CAÁU TRUÙC..................................................................................... 45 V. NGOÂN NGÖÕ LAØ MOÄT HEÄ THOÁNG CAÁU TRUÙC – CHÖÙC NAÊNG. ....................................................... 45 1. Caùc ñôn vò cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ. ......................................................................................... 45 2. Caùc quan heä cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ. ...................................................................................... 46 VI. KEÁT LUAÄN. ........................................................................................................................................... 47 PHAÀN II : CÔ SÔÛ NGOÂN NGÖÕ HOÏC .............................................................................................................. 48 CHÖÔNG V : CÔ SÔÛ NGÖÕ AÂM HOÏC VAØ AÂM VÒ HOÏC ................................................................................. 48 I. NGÖÕ AÂM HOÏC VAØ AÂM VÒ HOÏC.............................................................................................................. 48 1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 48 2. Ngöõ aâm hoïc thöïc nghieäm...................................................................................................................... 48 3. Ngöõ aâm hoïc caáu aâm. ............................................................................................................................. 48 4. AÂm vò hoïc. ............................................................................................................................................ 49 5. Ngöõ aâm hoïc thanh hoïc. ......................................................................................................................... 49 6. Lòch söû. ................................................................................................................................................. 50 II. CAÙCH SAÛN SINH AÂM TOÁ LÔØI NOÙI....................................................................................................... 50 1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 50 2. Caùch saûn sinh aâm toá. ............................................................................................................................. 50 3. Caùc phuï aâm vaø caùc nguyeân aâm. ............................................................................................................ 50 4. Vò trí caáu aâm vaø phöông thöùc caáu aâm. .................................................................................................. 51 5. Tieáng thanh........................................................................................................................................... 51 6. Tính chaát muõi (nasality)........................................................................................................................ 52 7. Baûng chöõ caùi ngöõ aâm hoïc quoác teá (The International Phonetic Alphabet). .......................................... 52 III. MIEÂU TAÛ CAÙC AÂM TOÁ LÔØI NOÙI .......................................................................................................... 52 IV. MOÄT SOÁ HIEÄN TÖÔÏNG NGÖÕ AÂM........................................................................................................ 52 1 Caùc xu höôùng phaùt aâm (caáu aâm). ........................................................................................................... 52 2. Caùc quy luaät ngöõ aâm. ............................................................................................................................ 53 3. Phieân aâm vaø chuyeån töï. ........................................................................................................................ 54 4. Caùc yeáu toá ñieäu vò................................................................................................................................. 55 V. AÂM TIEÁT VAØ CAÙC LOAÏI HÌNH AÂM TIEÁT. ........................................................................................... 56 1. Khaùi nieäm aâm tieát. ................................................................................................................................ 56 2. Caùc loaïi hình aâm tieát............................................................................................................................. 57 VI. AÂM VÒ VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM COÙ LIEÂN QUAN................................................................................... 57 1. Khaùi nieäm aâm vò.................................................................................................................................... 57 2. AÂm vò, aâm toá vaø bieán theå cuûa aâm vò. ...................................................................................................... 58 3. Theá ñoái laäp aâm vò hoïc. .......................................................................................................................... 58 4. Phöông phaùp phaân xuaát aâm vò vaø caùc bieán theå cuûa aâm vò. .................................................................... 58 CHÖÔNG VI : CÔ SÔÛ TÖØ VÖÏNG - NGÖÕ NGHÓA HOÏC ................................................................................. 61 I. TÖØ VÖÏNG VAØ TÖØ VÖÏNG HOÏC. .............................................................................................................. 61 1. Töø vöïng vaø caùc ñôn vò töø vöïng.............................................................................................................. 61 2. Töø vöïng hoïc. ......................................................................................................................................... 63 II. NGÖÕ NGHÓA HOÏC. ................................................................................................................................. 63 Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  4. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -4– 1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 63 2. Nhöõng caùch tieáp caän trieát hoïc. .............................................................................................................. 64 3. Nhöõng caùch tieáp caän ngoân ngöõ hoïc. ...................................................................................................... 65 4. Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông. ..................................................................................................................... 67 III. NGHÓA CUÛA TÖØ. ................................................................................................................................... 67 1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 67 2. Caáu truùc nghóa cuûa töø. ........................................................................................................................... 68 3. Phaân loaïi caùc töø veà maët nghóa............................................................................................................... 69 4. Cô caáu nghóa cuûa töø. ............................................................................................................................. 69 5. Caùc quan heä trong heä thoáng töø vöïng. .................................................................................................... 71 CHÖÔNG VII : CÔ SÔÛ NGÖÕ PHAÙP HOÏC ....................................................................................................... 75 I. NGÖÕ PHAÙP VAØ NGÖÕ PHAÙP HOÏC. .......................................................................................................... 75 1. Khaùi nieäm ngöõ phaùp.............................................................................................................................. 75 2. Ñaëc ñieåm cuûa cô caáu ngöõ phaùp. ............................................................................................................ 75 3. Ngöõ phaùp hoïc........................................................................................................................................ 76 II. YÙ NGHÓA VAØ PHÖÔNG THÖÙC NGÖÕ PHAÙP ......................................................................................... 79 1.YÙ nghóa ngöõ phaùp................................................................................................................................... 79 2. Phöông thöùc ngöõ phaùp........................................................................................................................... 80 III. PHAÏM TRUØ NGÖÕ PHAÙP........................................................................................................................ 82 1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 82 2. Phaïm truø soá. .......................................................................................................................................... 83 3. Phaïm truø gioáng. .................................................................................................................................... 83 4. Phaïm truø caùch. ...................................................................................................................................... 83 5. Phaïm truø ngoâi. ...................................................................................................................................... 84 6. Phaïm truø thôøi. ....................................................................................................................................... 84 7. Phaïm truø theå. ........................................................................................................................................ 84 8. Phaïm truø thöùc........................................................................................................................................ 84 9. Phaïm truø daïng....................................................................................................................................... 84 IV. HÌNH THAÙI HOÏC .................................................................................................................................. 85 1. Caáu truùc töø. ........................................................................................................................................... 85 2. Caùch taïo töø. ........................................................................................................................................... 87 3. Hieän töôïng bieán toá. ............................................................................................................................... 91 4. Töø loaïi. ................................................................................................................................................. 91 5. Heä thoáng töø loaïi. ................................................................................................................................... 94 V. CUÙ PHAÙP HOÏC. ...................................................................................................................................... 97 1. Quan heä cuù phaùp................................................................................................................................... 97 2. Cuïm töø. ................................................................................................................................................. 99 3. Caâu. .................................................................................................................................................... 100 PHAÀN III : CAÙC NGOÂN NGÖÕ CUÛA THEÁ GIÔÙI ............................................................................................. 103 CHÖÔNG VIII : VEÀ VIEÄC PHAÂN LOAÏI CAÙC NGOÂN NGÖÕ........................................................................ 103 I. GIÔÙI THIEÄU. .......................................................................................................................................... 103 II. CAÙC NGUYEÂN TAÉC PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ. ................................................................................. 103 1. Khaùi nieäm. .......................................................................................................................................... 103 2. Caùc nguyeân taéc phaân loaïi ngoân ngöõ. ................................................................................................... 104 III. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ............................................................................... 104 1. Phöông phaùp so saùnh - lòch söû. ............................................................................................................ 104 2. Phöông phaùp so saùnh - loaïi hình. ........................................................................................................ 105 Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  5. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -5– 3. Phöông phaùp so saùnh khu vöïc............................................................................................................. 105 4. Phöông phaùp so saùnh-ñoái chieáu. ......................................................................................................... 105 IV. PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ THEO NGUOÀN GOÁC................................................................................ 105 1. Vieäc xaùc laäp nhöõng moái quan heä hoï haøng giöõa caùc ngoân ngöõ. ............................................................ 106 2. Ñònh luaät Grimm vaø vieäc phuïc nguyeân ngoân ngöõ. .............................................................................. 107 V. PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ VEÀ MAËT LOAÏI HÌNH................................................................................ 109 1. Loaïi hình vaø loaïi hình hoïc ngoân ngöõ. ................................................................................................. 109 2. Phöông phaùp phaân loaïi. ...................................................................................................................... 110 3. Caùc ngoân ngöõ theo loaïi hình hoïc veà hình thaùi..................................................................................... 111 4. Caùc ngoân ngöõ theo loaïi hình hoïc veà cuù phaùp. ..................................................................................... 113 CHÖÔNG IX : CAÙC NGOÂN NGÖÕ CUÛA THEÁ GIÔÙI....................................................................................... 117 I. CAÙC NGOÂN NGÖÕ AÁN – AÂU................................................................................................................... 117 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 117 2. Vieäc xaùc laäp veà ngöõ heä naøy. ............................................................................................................... 117 3. Söï tieán hoùa.......................................................................................................................................... 118 4. Neàn vaên hoùa coå xöa. ........................................................................................................................... 118 II. CAÙC NGOÂN NGÖÕ CHAÂU PHI. ............................................................................................................. 118 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 118 2. Phaân loaïi caùc ngoân ngöõ African.......................................................................................................... 118 2. Heä thoáng chöõ vieát chaâu Phi................................................................................................................. 122 3. Ngheä thuaät cuûa giao tieáp khaåu ngöõ. .................................................................................................... 123 III. CAÙC NGOÂN NGÖÕ AUSTRONESIAN.................................................................................................. 123 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 123 2. Phaân loaïi............................................................................................................................................. 123 3. Caùc ñaëc tröng...................................................................................................................................... 123 IV. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ASTRO-ASIATIC.................................................................................................. 124 V. CAÙC NGOÂN NGÖÕ HAÙN-TAÏNG ............................................................................................................ 124 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 124 2. Tieåu ngöõ heä Trung Quoác..................................................................................................................... 125 3. Tieåu ngöõ heä Taïng-Mieán...................................................................................................................... 125 4. Caùc nguoàn goác. ................................................................................................................................... 125 5. Nhöõng ñaëc ñieåm ngoân ngöõ. ................................................................................................................. 125 6. Caùc heä thoáng chöõ vieát vaø vaên hoïc....................................................................................................... 125 7. Phaân loaïi............................................................................................................................................. 126 VI. CAÙC NGOÂN NGÖÕ CAUCASIAN......................................................................................................... 126 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 126 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 127 VII. CAÙC NGOÂN NGÖÕ FINO-UGRIC ....................................................................................................... 127 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 127 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 127 VIII. CAÙC NGOÂN NGÖÕ SEMITIC............................................................................................................. 128 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 128 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 128 3. Caùc ñaëc ñieåm. ..................................................................................................................................... 128 4. Chöõ vieát. ............................................................................................................................................. 129 IX. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ALTAIC................................................................................................................. 129 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 129 Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  6. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -6– 2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 129 X. CAÙC NGOÂN NGÖÕ URALIC. ................................................................................................................. 130 XI. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ANH-ÑIEÂNG MYÕ. ................................................................................................. 131 1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 131 2. Caùc ngoân ngöõ chính. ........................................................................................................................... 131 3. Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. ............................................................................ 131 4. Caùc heä thoáng chöõ vieát cuûa ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. ......................................................................... 132 5. Nhöõng söï theâm caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng vaøo tieáng Anh. ................................................................... 132 6. Caùc ngoân ngöõ Pidgins Anh-ñieâng Myõ vaø nhöõng bieät ngöõ thöôïng maïi. ............................................... 133 7. Ngoân ngöõ kí hieäu cuûa ngöôøi Anh-ñieâng Myõ. ...................................................................................... 134 8. Phaân loaïi............................................................................................................................................. 134 9. Caùc ngöõ heä ôû Hoa Kyø vaø Canada........................................................................................................ 135 LIEÄU THAM KHAÛO ...................................................................................................................................... 136 Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  7. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -7– PHAÀN I : BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ CHÖÔNG I : NGOÂN NGÖÕ VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC I. NGOÂN NGÖ.Õ 1. Giôùi thieäu. Ngoân ngöõ (language) laø phöông tieän troïng yeáu nhaát ñöôïc loaøi ngöôøi söû duïng ñeå giao tieáp vôùi nhau. Ngoân ngöõ veà cô baûn laø ñöôïc noùi, maëc daàu noù coù theå ñöôïc chuyeån taûi sang nhöõng phöông tieän giao tieáp khaùc, chaúng haïn nhö vieát. Neáu phöông tieän cuûa vieäc giao tieáp noùi khoâng coù saün ñeå duøng, nhö coù theå laø tröôøng hôïp giöõa nhöõng ngöôøi ñieác, thì phöông tieän tröïc quan chaúng haïn nhö ngoân ngöõ kí hieäu (sign language) coù theå ñöôïc söû duïng. Moät ñaëc tröng noåi baät cuûa ngoân ngöõ laø ôû choã moái quan heä giöõa moät kí hieäu ngoân ngöõ vôùi yù nghóa cuûa noù luoân mang tính voû ñoaùn (arbitrary), hoaëc tính tuøy tieän: khoâng coù lyù do naøo khaùc hôn laø söï quy öôùc giöõa nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh raèng moät con choù caàn phaûi ñöôïc goïi laø dog, vaø quaû thöïc nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau ñeàu coù nhöõng teân goïi khaùc nhau (ví duï, tieáng Taây Ban Nha: perro, tieáng Nga: , tieáng Nhaät: inu, tieáng Vieät: choù). Ngoân ngöõ coù theå ñöôïc söû duïng ñeå baøn luaän veà moät phaïm vi roäng lôùn cuûa nhieàu chuû ñeà, vaø ñaây laø moät ñaëc tröng phaân bieät noù vôùi giao tieáp ñoäng vaät. Caùc ñieäu nhaûy cuûa nhöõng con ong maät, ví duï, coù theå ñöôïc söû duïng chæ ñeå thoâng baùo söï ñònh vò cuûa nhöõng nguoàn thöùc aên. Trong khi nhöõng khaû naêng hoïc-ngoân ngöõ veà nhöõng söï baét chöôùc nhieàu ñeán ngaïc nhieân - vaø ñieàu naøy vaãn coøn laø söï baøn caõi vöôït quaù nhöõng giôùi haïn chính xaùc cuûa nhöõng khaû naêng naøy, caùc nhaø khoa hoïc vaø caùc hoïc giaû noùi chung ñeàu ñoàng yù raèng nhöõng söï baét chöôùc ñoù khoâng tieán trieån vöôït quaù nhöõng khaû naêng ngoân ngöõ cuûa moät em beù hai tuoåi. 2. Ngoân ngöõ hoïc. Ngoân ngöõ hoïc (linguistics) laø söï nghieân cöùu khoa hoïc veà ngoân ngöõ. Moät soá boä moân cuûa ngoân ngöõ hoïc seõ ñöôïc baøn luaän döôùi ñaây coù lieân quan ñeán nhöõng thaønh toá cô baûn cuûa ngoân ngöõ: ngöõ aâm hoïc (phonetics) coù lieân quan ñeán nhöõng aâm thanh cuûa caùc ngoân ngöõ, aâm vò hoïc (phonology) dính daùng ñeán caùch thöùc caùc aâm thanh ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngoân ngöõ rieâng leû, hình thaùi hoïc (morphology) ñeà caäp ñeán caáu truùc cuûa caùc töø, cuù phaùp hoïc (syntax) coù lieân quan ñeán caáu truùc cuûa nhöõng meänh ñeà vaø caâu, vaø ngöõ nghóa hoïc (semantics) coù quan heä vôùi söï nghieân cöùu veà yù nghóa. Boä moân cô baûn khaùc cuûa ngoân ngöõ hoïc, ngöõ duïng hoïc (pragmatics), nghieân cöùu söï töông taùc giöõa ngoân ngöõ vaø caùc ngöõ caûnh trong ñoù noù ñöôïc söû duïng. Ngoân ngöõ hoïc ñoàng ñaïi (synchronic linguistics) nghieân cöùu hình thaùi cuûa moät ngoân ngöõ taïi moät thôøi gian coá ñònh trong lòch söû, ñaõ qua hoaëc hieän höõu. Trong khi ñoù, ngoân ngöõ hoïc lòch ñaïi (diachronic linguistics), hoaëc ngoân ngöõ hoïc lòch söû, laïi khaûo cöùu caùch thöùc vaø con ñöôøng maø moät ngoân ngöõ thay ñoåi qua thôøi gian. Moät soá lónh vöïc cuûa ngoân ngöõ hoïc nghieân cöùu caùc moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vôùi söï kieän chuû ñeà cuûa caùc boä moân khoa hoïc coù lieân quan, chaúng haïn nhö ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi (sociolinguistics) (xaõ hoäi hoïc vaø ngoân ngöõ) vaø ngoân ngöõ hoïc taâm lyù (psycholinguistics) (taâm lyù hoïc vaø ngoân ngöõ). Veà maët nguyeân lyù, ngoân ngöõ hoïc öùng duïng (applied linguistics) laø vieäc öùng duïng baát kyø veà caùc phöông phaùp vaø nhöõng keát quaû ngoân ngöõ hoïc ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà coù dính daùng ñeán ngoân ngöõ, coøn trong thöïc teá noù coù xu höôùng bò haïn ñònh ñoái vôùi söï chæ daãn ngoân ngöõ-thöù hai. 3. Caùc thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ con ngöôøi ñöôïc noùi ra laø phöùc theå cuûa nhöõng aâm thanh maø töï chuùng khoâng coù nghóa, nhöng nhöõng aâm thanh naøy coù theå ñöôïc keát hôïp vôùi nhöõng aâm thanh khaùc ñeå taïo ra nhöõng thöïc theå coù yù nghóa. Chaúng haïn, trong tieáng Anh, caùc aâm p, e, vaø n töï chuùng chaúng coù yù nghóa gì, nhöng söï keát pen laïi coù yù nghóa. Ngoân ngöõ cuõng ñöôïc neâu ñaëc ñieåm bôûi cuù phaùp phöùc taïp vôùi nhöõng yeáu toá, thöôøng laø caùc töø, ñöôïc keát hôïp vaøo trong nhöõng keát caáu phöùc taïp hôn, ñöôïc goïi laø nhöõng meänh ñeà, vaø nhöõng keát caáu naøy chuyeån sang ñaûm nhaän moät vai troø chính trong nhöõng caáu truùc cuûa caâu ra laøm sao. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  8. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -8– a. Caùc aâm thanh cuûa ngoân ngöõ. Vì haàu heát caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi laø chuû yeáu, neân moät phaàn quan troïng ñeå hieåu bieát ñaày ñuû veà ngoân ngöõ lieân quan ñeán vieäc nghieân cöùu veà caùc aâm thanh cuûa ngoân ngöõ. Haàu heát aâm thanh trong caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi - vaø toaøn boä caùc aâm thanh trong moät soá ngoân ngöõ, chaúng haïn nhö tieáng Anh - ñöôïc saûn sinh ra baèng vieäc ñaåy khoâng khí töø phoåi vaø thay ñoåi khoaûng roäng phaùt aâm giöõa thanh quaûn vaø ñoâi moâi. Ví duï, aâm p yeâu caàu söï ñoùng chaët hoaøn toaøn cuûa ñoâi moâi, ñeå khoâng khí töø phoåi ñi ra bò bòt laïi ôû mieäng, ñöa laïi vieäc hình thaønh neân ñaëc tröng aâm noå khi vieäc ñoùng kín moâi ñöôïc giaûi thoaùt. Ñoái vôùi aâm s, khoâng khí töø phoåi ñi moät caùch lieân tuïc qua mieäng, nhöng löôõi laïi naâng leân gaàn nhö hoaøn toaøn tôùi nöôùu lôïi (alveolar ridge) (khu vöïc cuûa haøm treân chöùa ñöïng caùc chaân raêng) ñeå gaây ra ma saùt nhö laø noù ñoùng khoái töøng phaàn luoàng khoâng ñi qua ñoù. Caùc aâm thanh cuõng coù theå ñöôïc saûn sinh baèng nhöõng phöông thöùc khaùc hôn laø vieäc toáng khoâng khí töø phoåi ra, vaø moät soá ngoân ngöõ söû duïng nhöõng aâm thanh naøy trong lôøi noùi bình thöôøng. AÂm thanh ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh ñeå bieåu thò söï quaáy raày, thöôøng ñöôïc ñaùnh vaàn tsk hoaëc tut, söû duïng khoâng khí bò chaën laïi trong khoaûng khoâng gian giöõa maët löôõi, löng löôõi vaø voøm mieäng. Nhöõng aâm nhö vaäy, ñöôïc goïi laø caùc aâm muùt (clicks), hoaït ñoäng nhö nhöõng aâm toá bình thöôøng trong caùc ngoân ngöõ Khoisan cuûa mieàn Taây Nam chaâu Phi vaø trong caùc ngoân ngöõ Bantu cuûa nhöõng ngöôøi chaâu Phi laân caän. Ngöõ aâm hoïc laø lónh vöïc söï nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc quan taâm tôùi nhöõng thuoäc tính vaät lyù cuûa aâm thanh, vaø noù coù ba lónh vöïc: ngöõ aâm hoïc caáu aâm (articulatory) khaûo saùt thieát bò phaùt aâm con ngöôøi saûn sinh ra caùc aâm thanh nhö theá naøo; ngöõ aâm hoïc thanh hoïc (acoustic phonetics) nghieân cöùu caùc soùng aâm ñöôïc saûn sinh ra bôûi caùc thieát bò phaùt aâm con ngöôûi; vaø ngöõ aâm hoïc thính aâm (auditory phonetics) xem xeùt caùc aâm thanh lôøi noùi ñöôïc lónh hoäi bôûi tai con ngöôøi ra laøm sao. AÂm vò hoïc (phonology), traùi laïi, khoâng quan taâm tôùi nhöõng thuoäc tính vaät lyù cuûa caùc aâm thanh, maø ñuùng hôn laø quan taâm chuùng hoaït ñoäng trong moät ngoân ngöõ cuï theå nhö theá naøo. Ví duï sau ñaây minh hoïa söï khaùc nhau giöõa ngöõ aâm hoïc vaø aâm vò hoïc. Trong tieáng Anh, khi aâm toá k (thoâng thöôøng ñaùnh vaàn laø c) xuaát hieän ôû ñaàu moät töø, nhö ôû trong töø cut, noù ñöôïc phaùt aâm vôùi söï baät hôi (aspiration). Tuy nhieân, khi aâm naøy xuaát hieän ôû cuoái moät töø, nhö trong tuck, thì khoâng coù söï baät hôi. Veà phöông dieän ngöõ aâm hoïc, aâm k baät hôi vaø aâm k khoâng baät hôi laø nhöõng aâm toá khaùc nhau, nhöng trong tieáng Anh, caùc aâm toá khaùc nhau naøy chöa bao giôø khu bieät moät töø naøy vôùi moät töø khaùc, vaø nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh thöôøng khoâng yù thöùc veà söï khaùc nhau ngöõ aâm naøy cho ñeán khi noù ñöôïc chæ ra vôùi hoï. Nhö vaäy, tieáng Anh khoâng taïo ra söï khu bieät mang tính aâm vò hoïc giöõa aâm coù baät hôi vaø aâm khoâng baät hôi k. Tieáng Hindi, traùi laïi, söû duïng söï khaùc nhau ngöõ aâm naøy ñeå khu bieät nhöõng töø chaúng haïn nhö kal (thôøi gian), coù moät k khoâng baät hôi, vaø khal (da), trong ñoù kh bieåu hieän k baät hôi. Bôûi vaäy, trong tieáng Hindi, söï khu bieät giöõa k baät hôi vaø khoâng baät hôi laø söï khu bieät caû veà maët ngöõ aâm hoïc laãn aâm vò hoïc. b. Caùc ñôn vò cuûa yù nghóa. Trong khi nhieàu ngöôøi, do bò aûnh höôûng bôûi vieäc vieát, ñeàu höôùng suy nghó veà caùc töø nhö laø nhöõng ñôn vò cô baûn cuûa caáu truùc ngöõ phaùp, thì caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc laïi tri nhaän moät ñôn vò nhoû hôn, hình vò (morpheme). Ví duï, trong tieáng Anh, töø cats (nhöõng con meøo), goàm coù hai yeáu toá, hoaëc hai hình vò, cat, nghóa cuûa noù coù theå ñöôïc neâu ñaëc tröng moät caùch thoâ thieån nhö laø “ñoäng vaät nhö meøo”, vaø -s, nghóa cuûa noù coù theå ñöôïc neâu ñaëc tröng moät caùch thoâ thieån nhö laø “nhieàu hôn moät”. Antimicrobial (coù tính khaùng sinh), coù nghóa laø “coù naêng löïc veà vieäc trieät phaù caùc vi khuaån” coù theå ñöôïc chia thaønh caùc hình vò anti- (choáng laïi), microbe (vi khuaån), vaø -ial, moät haäu toá caáu taïo töø naøy laø moät tính töø. Vieäc nghieân cöùu veà nhöõng ñôn vò ngöõ phaùp nhoû nhaát naøy vaø caùc caùch thöùc trong ñoù chuùng keát hôïp thaønh töø, ñöôïc goïi laø hình thaùi hoïc (morphology). c. Traät töø töø vaø caáu truùc caâu. Cuù phaùp hoïc (syntax) laø söï nghieân cöùu veà caùch thöùc caùc töø keát hôïp vôùi nhau nhö theá naøo ñeå taïo thaønh caâu. Traät töï cuûa caùc töø trong caùc caâu thay ñoåi töø ngoân ngöõ naøy ñeán ngoân ngöõ khaùc. Ví duï, cuù phaùp ngoân ngöõ Anh noùi chung tuaân theo traät töï chuû ngöõ-ñoäng töø-boå ngöõ, nhö ôû trong caâu The dog (chuû ngöõ) bit (ñoäng töø) the man (boå ngöõ). Caâu The dog the man bit khoâng phaûi laø moät keát caáu ñuùng trong tieáng Anh, vaø caâu The man bit Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  9. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -9– the dog coù moät moät yù nghóa raát khaùc bieät. Traùi laïi, tieáng Nhaät coù traät töï töø cô baûn laø chuû ngöõ-boå ngöõ-ñoäng töø, nhö ôû trong watakushi-wa hon-o kau, maø dòch töøng chöõ laø “Toâi quyeån saùch mua”. Tieáng Hixkaryana, ñöôïc noùi bôûi khoaûng 400 ngöôøi taïi moät nhaùnh cuûa doøng soâng Amazon ôû Brazil, coù traät töï töø cô baûn laø boå ngöõ-ñoäng töø- chuû ngöõ. Caâu Toto yahosuøye kamara, dòch töøng chöõ laø “Ngöôøi ñaøn oâng bò voà con baùo ñoám”, nghóa thöïc teá laø con baùo ñoám voà ngöôøi ñaøn oâng, chöù khoâng phaûi laø ngöôøi ñaøn oâng naøy voà con baùo ñoám. Moät ñaëc tröng chung cuûa ngoân ngöõ laø ôû choã caùc töø khoâng ñöôïc keát hôïp moät caùch tröïc tieáp thaønh caâu, maø laø thaønh nhöõng ñôn vò trung gian, ñöôïc goïi laø caùc ngöõ, vaø roài caùc ngöõ ñöôïc keát hôïp thaønh caâu. Caâu The shepherd found the lost sheep (Shepherd tìm thaáy con cöøu bò maát) chöùa ñöïng ít nhaát ba ngöõ: the shepherd, found vaø the lost sheep. Caáu truùc toân ty naøy nhoùm hoïp caùc töø thaønh caùc ngöõ, vaø caùc ngöõ thaønh caùc caâu, ñaûm nhieäm moät vai troø quan troïng trong vieäc thieát laäp nhöõng moái quan heä vôùi caùc caâu naøy. Ví duï, caùc ngöõ the shepherd vaø the lost sheep xöû söï nhö nhöõng ñôn vò, do vaäy khi caâu naøy ñöôïc taùi phaân boá thaønh daïng bò ñoäng, caùc ñôn vò naøy vaãn khoâng thay ñoåi: The lost sheep was found by the shepherd. d. Nghóa trong ngoân ngöõ. Trong khi caùc boä moân veà ngoân ngöõ nghieân cöùu hình thaùi cuûa caùc yeáu toá coù lieân quan ñaõ ñöôïc ñeà caäp cô baûn treân ñaây, thì ngöõ nghóa hoïc (semantics) laø boä moân cuûa vieäc nghieân cöùu coù dính daùng ñeán nghóa cuûa nhöõng hình vò rieâng bieät. Ngöõ nghóa hoïc cuõng coøn lieân quan ñeán vieäc nghieân cöùu yù nghóa cuûa nhöõng keát caáu noái keát caùc hình vò ñeå caáu taïo neân caùc ngöõ vaø caâu. Ví duï, caùc caâu The dog bit the man vaø The man bit the dog chöùa ñöïng chính xaùc cuøng caùc hình vò nhö nhau, nhöng chuùng coù nhöõng yù nghóa khaùc nhau. Ñieàu naøy laø do caùc hình vò naøy tham gia vaøo nhöõng keát caáu khaùc nhau trong moãi caâu, ñöôïc phaûn aùnh trong nhöõng traät töï töø khaùc nhau cuûa hai caâu ñoù. 4. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ (language acquisition) coøn ñöôïc goïi laø söï thu nhaän ngoân ngöõ, quaù trình maø nhôø ñoù treû con vaø ngöôøi lôùn hoïc moät ngoân ngöõ hoaëc nhieàu ngoân ngöõ, laø moät lónh vöïc cô baûn cuûa vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ. a. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù nhaát. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù nhaát (first-language acquisition) laø moät quaù trình phöùc taïp maø caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc chæ hieåu moät caùch cuïc boä. Treû con coù nhöõng ñaëc tröng baåm sinh nhaát ñònh daãn daét chuùng hoïc ngoân ngöõ. Nhöõng ñaëc tröng ñoù bao goàm caáu truùc cuûa vuøng phaùt aâm, noù cho pheùp treû con taïo ra nhöõng aâm thanh ñöôïc söû duïng trong ngoân ngöõ, vaø khaû naêng ñeå hieåu moät soá löôïng cuûa caùc nguyeân lyù ngöõ phaùp chung, chaúng haïn nhö baûn chaát toân ty veà cuù phaùp. Tuy nhieân, nhöõng ñaëc tröng naøy khoâng phaûi daãn daét treû con hoïc chæ moät ngoân ngöõ cuï theå. Treû con thu nhaän baát cöù ngoân ngöõ naøo ñöôïc noùi xung quanh chuùng, thaäm chí neáu cha meï cuûa chuùng noùi moät ngoân ngöõ rieâng bieät. Moät ñaëc tính thuù vò cuûa vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ sôùm laø ôû choã treû con hình nhö tin caäy nhieàu veà ngöõ nghóa hôn laø veà cuù phaùp khi noùi naêng. Caùi ñieåm maø taïi ñoù chuùng thay ñoåi ñoái vôùi vieäc söû duïng cuù phaùp coù veû laø moät ñieåm khaån yeáu maø ôû ñoù treû con coù veû baét chöôùc vöôït troäi hôn veà khaû naêng ngoân ngöõ. b. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai. Maëc duø vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai (second-language acquisition) quy chieáu veà phöông dieän nghóa caâu chöõ tôùi vieäc hoïc moät ngoân ngöõ sau khi ñaõ thu nhaän ñöôïc moät ngoân ngöõ thöù nhaát, thì thuaät ngöõ naøy vaãn ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân ñeå quy chieáu ñeán vieäc thuï ñaéc veà moät ngoân ngöõ thöù hai sau khi moät ngöôøi ñaõ ñaït ñeán tuoåi daäy thì. Trong khi treû con traûi qua ñoâi chuùt khoù khaên trong vieäc thu nhaän nhieàu hôn moät ngoân ngöõ, sau tuoåi daäy thì ngöôøi ta noùi chung phaûi tieâu toán coâng söùc lôùn hôn ñeå hoïc moät ngoân ngöõ thöù hai vaø hoï thöôøng ñaït ñöôïc nhöõng möùc ñoä thaáp hôn veà ngöõ naêng (compentence) trong ngoân ngöõ ñoù. Nhieàu ngöôøi hoïc caùc ngoân ngöõ thöù hai thaønh coâng nhieàu hôn khi hoï trôû neân ñaém mình vaøo nhöõng neàn vaên hoùa cuûa nhöõng coäng ñoàng noùi caùc ngoân ngöõ ñoù. Nhieàu ngöôøi cuõng hoïc caùc ngoân ngöõ thöù hai thaønh coâng nhieàu trong nhöõng neàn vaên hoùa maø Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  10. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 10 – trong ñoù vieäc thu nhaän moät ngoân ngöõ thöù hai ñöôïc mong ñôïi, nhö ôû ña soá caùc nöôùc chaâu Phi, hôn laø hoï hoïc caùc ngoân ngöõ thöù hai trong nhöõng neàn vaên hoùa maø ôû ñoù vieäc thaønh thaïo ngoân ngöõ thöù hai (second-language proficiency) ñöôïc coi laø khaùc thöôøng, nhö trong ña soá caùc nöôùc noùi tieáng Anh. 5. Hieän töôïng song ngöõ vaø ña ngöõ. Hieän töôïng song ngöõ (bilingualism) laø khaû naêng laøm chuû vieäc söû duïng hai ngoân ngöõ, coøn hieän töôïng ña ngöõ (multilingualism) laø khaû naêng laøm chuû vieäc söû duïng hai hoaëc nhieàu hôn hai ngoân ngöõ. Maëc duø hieän töôïng song ngöõ töông ñoái hieám giöõa nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ cuûa tieáng Anh, nhöng trong nhieàu boä phaän cuûa theá giôùi, noù laø caùi tieâu chuaån hôn laø caùi ngoaïi leä. Ví duï, hôn moät nöûa daân soá cuûa Papua New Guinea am hieåu theo phöông dieän chöùc naêng veà caû moät ngoân ngöõ baûn xöù laãn tieáng Tok Pisin. Nhieàu ngöôøi trong nhieàu boä phaän cuûa nöôùc naøy ñaõ laøm chuû hai hoaëc nhieàu ngoân ngöõ baûn xöù. Hieän töôïng song ngöõ vaø hieän töôïng ña ngöõ lieân quan ñeán nhöõng möùc ñoä khaùc nhau veà ngöõ naêng trong caùc ngoân ngöõ coù lieân quan. Moät ngöôøi coù theå ñieàu khieån ngoân ngöõ naøy toát hôn ngoân ngöõ khaùc, hoaëc moät ngöôøi coù theå laøm chuû caùc ngoân ngöõ khaùc nhau toát hôn cho nhöõng muïc ñích khaùc nhau, ví duï, trong vieäc söû duïng moät ngoân ngöõ naøy cho vieäc noùi, coøn ngoân ngöõ khaùc cho vieäc vieát. 6. Nhöõng söï ña daïng ngoân ngöõ. Caùc ngoân ngöõ traûi qua nhöõng söï thay ñoåi moät caùch trieàn mieân, ñeå laïi keát quaû trong söï phaùt trieån cuûa nhöõng bieán theå khaùc nhau veà caùc ngoân ngöõ. a. Caùc phöông ngöõ. Moät phöông ngöõ laø moät bieán theå cuûa moät ngoân ngöõ ñöôïc noùi bôûi moät tieåu nhoùm ngöôøi coù theå nhaän bieát ñöôïc. Veà phöông dieän truyeàn thoáng, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ aùp duïng thuaät ngöõ phöông ngöõ (dialect) ñoái vôùi nhöõng bieán theå ngoân ngöõ khu bieät veà maët ñòa lyù, nhöng trong caùch söû duïng hieän thôøi, thuaät ngöõ naøy coù theå bao goàm caû nhöõng bieán theå lôøi noùi ñaëc tröng cuûa nhöõng nhoùm coù theå xaùc ñònh veà phöông dieän xaõ hoäi khaùc. Vieäc xaùc ñònh lieäu hai bieán theå lôøi noùi laø nhöõng phöông ngöõ cuûa cuøng moät ngoân ngöõ, hoaëc lieäu chuùng ñaõ coù thay ñoåi ñuû ñeå coi laø nhöõng ngoân ngöõ khu bieät hay khoâng, töøng thöôøng ñöôïc chöùng minh laø moät quyeát ñònh khoù khaên vaø gaây baøn caõi. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thöôøng vieän daãn vieäc coù theå deã hieåu laãn nhau (mutual intelligibility) nhö laø tieâu chuaån chính trong vieäc thi haønh quyeát ñònh naøy. Neáu hai bieán theå lôøi noùi khoâng theå deã hieåu laãn nhau, thì nhöõng bieán theå lôøi noùi naøy laø nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau; neáu chuùng coù theå deã hieåu laãn nhau nhöng hôi khaùc veà phöông dieän heä thoáng vôùi nhau, thì chuùng laø nhöõng phöông ngöõ cuûa cuøng moät ngoân ngöõ. Tuy nhieân, coù nhöõng vaán ñeà vôùi ñònh nghóa naøy, bôûi vì nhieàu möùc ñoä cuûa vieäc coù theå deã hieåu laãn nhau toàn taïi, vaø caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc caàn phaûi quyeát ñònh taïi caáp ñoä naøo caùc bieán theå lôøi noùi coù theå khoâng coøn ñöôïc coi laø vieäc coù theå deã hieåu laãn nhau. Ñieàu naøy khoù xaùc laäp trong thöïc tieãn. Tính coù theå deã hieåu laãn nhau coù moät thaønh phaàn taâm lyù hoïc lôùn: neáu moät ngöôøi noùi cuûa moät bieán theå lôøi noùi naøy muoán hieåu moät ngöôøi noùi cuûa moät bieán theå lôøi noùi khaùc, thì söï hieåu bieát hình nhö coù veû nhieàu hôn neáu khoâng phaûi laø tröôøng hôïp naøy. Ngoaøi ra, caùc chuoãi cuûa nhöõng söï ña daïng lôøi noùi toàn taïi trong ñoù nhöõng söï ña daïng lôøi noùi keà beân coù theå deã hieåu laãn nhau, nhöng nhöõng ña daïng lôøi noùi xa hôn trong chuoãi naøy thì laïi khoâng. Hôn nöõa, caùc nhaân toá chính trò xaõ hoäi gaàn nhö taát yeáu xen vaøo trong quaù trình cuûa vieäc phaân bieät giöõa caùc phöông ngöõ vaø ngoân ngöõ. Nhöõng nhaân toá nhö vaäy, ví duï, daãn tôùi vieäc ñaëc tröng truyeàn hoùa thoáng cuûa tieáng Trung Quoác nhö moät ngoân ngöõ ñôn leû vôùi moät soá phöông ngöõ khoù coù theå deã hieåu laãn nhau. Caùc phöông ngöõ phaùt trieån chuû yeáu nhö moät keát quaû cuûa vieäc giao tieáp haïn cheá giöõa nhöõng boä phaän khaùc nhau cuûa moät coäng ñoàng chia phaàn moät ngoân ngöõ. Döôùi nhöõng hoaøn caûnh nhö vaäy, nhöõng söï thay ñoåi xaûy ra trong ngoân ngöõ cuûa moät boä phaän coäng ñoàng khoâng lan truyeàn sang nôi khaùc. Vôùi tö caùch laø moät keát quaû, caùc bieán theå lôøi noùi naøy trôû neân phaân bieät nhieàu hôn vôùi bieán theå lôùi noùi khaùc. Neáu söï tieáp xuùc tieáp tuïc bò haïn cheá ñoái vôùi moät thôøi kyø ñuû daøi, thì nhöõng thay ñoåi ñaày ñuû seõ tích luõy ñeå laøm cho nhöõng bieán theå lôøi noùi khoù coù theå deã hieåu laãn nhau. Khi ñieàu naøy xuaát hieän, vaø ñaëc bieät neáu noù ñöôïc phuï theâm bôûi söï chia taùch chính trò xaõ hoäi cuûa moät nhoùm ngöôøi noùi töø coäng ñoàng lôùn hôn, thì noù thöôøng daãn tôùi söï thöøa nhaän veà nhöõng ngoân ngöõ chia Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  11. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 11 – taùch. Nhöõng söï thay ñoåi khaùc nhau xaûy ra trong tieáng La-tinh ñöôïc noùi ôû nhöõng boä phaän khaùc nhau cuûa Ñeá quoác La Maõ, ví duï, daàn daàn ñöa ñeán söï naûy sinh caùc ngoân ngöõ Romance hieän ñaïi khaùc bieät, bao goàm tieáng Phaùp, tieáng Taây Ban Nha, tieáng Boà Ñaøo Nha, tieáng Italia vaø tieáng Rumani. Trong caùch duøng bình thöôøng, thuaät ngöõ phöông ngöõ coù theå cuõng bieåu hieän moät bieán theå cuûa moät ngoân ngöõ phaân bieät vôùi caùi gì ñöôïc xem xeùt hình thöùc chuaån cuûa ngoân ngöõ ñoù. Tuy nhieân, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coi ngoân ngöõ chuaån ñôn giaûn laø moät phöông ngöõ cuûa moät ngoân ngöõ. Ví duï, phöông ngöõ cuûa tieáng Phaùp ñöôïc noùi ôû Paris trôû thaønh ngoân ngöõ chuaån cuûa tieáng Phaùp khoâng phaûi vì moät soá ñaëc thuø ngoân ngöõ cuûa phöông ngöõ naøy, maø vì Paris laø trung taâm vaên hoùa vaø chính trò cuûa nöôùc Phaùp. b. Nhöõng bieán theå xaõ hoäi cuûa ngoân ngữ. Caùc phöông ngöõ xaõ hoäi (sociolects) laø nhöõng phöông ngöõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng nhaân toá xaõ hoäi hôn laø bôûi ñòa lyù. Caùc phöông ngöõ xaõ hoäi thöôøng phaùt trieån ñoàng thôøi vôùi nhöõng söï phaân chia xaõ hoäi trong moät xaõ hoäi, chaúng haïn nhö nhöõng söï phaân chia xaõ hoäi cuûa toân giaùo vaø thaønh phaàn kinh teá xaõ hoäi. Ví duï, ôû New York City, xaùc suaát maø ngöôøi naøo ñoù seõ phaùt aâm chöõ caùi r khi noù xuaát hieän ôû cuoái cuûa moät aâm tieát, nhö trong töø fourth, thay ñoåi vôùi thaønh phaàn kinh teá xaõ hoäi. Caùch phaùt aâm veà moät r cuoái nhìn chung ñöôïc lieân heä vôùi nhöõng thaønh vieân caùc thaønh phaàn kinh teá xaõ hoäi cao hôn. Tình traïng nhö theá cuõng ñuùng ôû nöôùc Anh veà caùch phaùt aâm cuûa h, nhö trong hat. Nhöõng thaønh vieân cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi nhaát ñònh thöôøng chaáp nhaän moät caùch phaùt aâm rieâng nhö moät caùch töï phaân bieät mình vôùi nhöõng nhoùm xaõ hoäi khaùc. Nhöõng ngöôøi cö truù cuûa Martha's Vineyard, Massachusetts, ví duï, ñaõ chaáp nhaän nhöõng caùch phaùt aâm nguyeân aâm rieâng ñeå töï phaân bieät mình vôùi nhöõng ngöôøi ñi nghæ treân hoøn ñaûo ñoù. Slang, argot, vaø jargon laø nhöõng thuaät ngöõ ñöôïc chuyeân moân hoùa hôn cho caùc bieán theå ngoân ngöõ xaõ hoäi nhaát ñònh thöôøng ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng voán töø vöïng ñaëc bieät cuûa chuùng. Slang tham chieáu tôùi voán töø vöïng khoâng chính thöùc, nhöõng caùch ñaët teân cheát yeåu, noù khoâng thuoäc veà töø vöïng chuaån cuûa ngoân ngöõ. Agort quy chieáu moät töø vöïng phi chuaån ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng nhoùm bí maät, nhöõng toå chöùc toäi phaïm ñaëc bieät, thöôøng coù chuû ñònh gaây neân nhöõng söï giao tieáp khoù hieåu cho nhöõng ngöôøi ngoaøi. Moät jargon goàm coù töø vöïng chuyeân duïng cuûa moät giao dòch hoaëc ngheà nghieäp rieâng, ñaëc bieät khi noù khoù hieåu vôùi nhöõng ngöôøi ngoaøi, nhö vôùi tieáng loùng hôïp phaùp. Ngoaøi nhöõng bieán theå ngoân ngöõ ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi, coù nhöõng bieán theå ngoân ngöõ ñöôïc goïi laø caùc registers (caùc ngoân ngöõ mang tính quy öôùc) ñöôïc xaùc ñònh bôûi tình huoáng xaõ hoäi. Ví duï, trong moät tình huoáng mang tính chính thöùc, moät ngöôøi coù theå noùi You are requested to leave, trong khi ôû moät tình huoáng khoâng mang tính chính thöùc, cuøng ngöôøi ñoù coù theå noùi Get out!. Nhöõng söï khaùc nhau register coù theå taùc ñoäng ñeán caùch phaùt aâm, ngöõ phaùp vaø töø vöïng. c. Ngoân ngöõ Pidgin vaø ngoân ngöõ Creole. Ngoân ngöõ pidgin laø moät ngoân ngöõ phuï trôï (auxiliary language) (moät ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng cho vieäc giao tieáp bôûi nhöõng nhoùm ngöôøi coù caùc tieáng baûn ngöõ khaùc nhau), noù phaùt trieån khi maø nhöõng ngöôøi noùi caùc ngoân ngöõ khaùc nhau buoäc phaûi phaùt trieån moät phöông tieän giao tieáp chung khi khoâng coù ñuû thôøi gian ñeå hoïc moät caùch hoaøn thieän caùc ngoân ngöõ baûn ngöõ cuûa nhau. Veà maët ñaëc tröng, moät ngoân ngöõ pidgin haàu heát voán töø vöïng cuûa noù baét nguoàn töø moät trong nhöõng ngoân ngöõ baûn ngöõ naøy. Tuy nhieân, caáu truùc ngöõ phaùp cuûa noù, seõ hoaëc laø bieán theå cao, phaûn aùnh nhöõng caáu truùc ngöõ phaùp cuûa moãi ngoân ngöõ baûn ngöõ cuûa ngöôøi noùi, hoaëc noù coù theå theo thôøi gian trôû neân ñöôïc oån ñònh theo moät phöông thöùc raát khaùc vôùi ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ ñaõ ñoùng goùp haàu heát töø vöïng cho noù. Veà phöông dieän lòch söû, nhöõng xaõ hoäi ñoàn ñieàn ôû Caribbean vaø phía Nam Thaùi Bình Döông töøng coù nhieàu ngoân ngöõ pidgin. Tieáng Tok Pisin laø ngoân ngöõ pidgin chính cuûa Papua New Guinea. Caû nhöõng neùt töông ñoàng laãn nhöõng neùt dò bieät cuûa noù vôùi tieáng Anh coù theå ñöôïc nhìn thaáy trong caâu Pik bilong dispela man i kam pinis, nghóa laø This man's pig has come, hoaëc, theo nghóa caâu chöõ hôn laø Pig belong this-fellow man he come finish. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  12. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 12 – Vì moãi ngoân ngöõ pidgin laø moät phuï ngoân ngöõ phuï trôï, neân noù khoâng coù nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ. Moät ngoân ngöõ creole, maët khaùc, naûy sinh trong moät tình huoáng tieáp xuùc töông töï vôùi tình huoáng saûn sinh ra caùc ngoân ngöõ pidgin vaø coù leõ ñi qua moät giai ñoaïn trong ñoù noù laø moät ngoân ngöõ pidgin, nhöng moät ngoân ngöõ creole trôû thaønh ngoân ngöõ baûn ngöõ cuûa coäng ñoàng cuûa noù. Gioáng nhö vôùi caùc ngoân ngöõ pidgin, caùc ngoân ngöõ creole thöôøng laáy haàu heát töø vöïng cuûa chuùng töø moät ngoân ngöõ ñôn giaûn. Cuõng gioáng nhö vôùi caùc ngoân ngöõ pidgin, caáu truùc ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ creole phaûn chieáu caùc caáu truùc cuûa nhöõng ngoân ngöõ, veà maët goác gaùc tröôùc ñaáy ñöôïc noùi trong coäng ñoàng ñoù. Moät ñaëc tröng cuûa caùc ngoân ngöõ creole laø hình thaùi hoïc ñôn giaûn cuûa chuùng. Trong caâu tieáng creole cuûa ngöôøi Jamaican A fain Jan fain di kluoz, nghóa laø John tìm thaáy quaàn aùo, töø vöïng laø goác cuûa tieáng Anh, trong khi caáu truùc ngöõ phaùp gaáp ñoâi ñoäng töø ñeå nhaán maïnh, phaûn aùnh nhöõng moâ hình ngoân ngöõ Taây Phi. Vì caùc voán töø cuûa tieáng Pisin vaø tieáng creole Jamaican phaàn lôùn töø goác cuûa tieáng Anh, neân chuùng ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ creole coù cô sôû tieáng Anh (English-based creple). 7. Caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi. Nhöõng ñaùnh giaù veà soá löôïng cuûa caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi treân theá giôùi ngaøy nay thay ñoåi phuï thuoäc vaøo ranh giôùi phaân chia (dividing line) giöõa ngoân ngöõ vaø caùc phöông ngöõ ñöôïc vaïch ra ôû ñaâu. Ví duï, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc baát ñoàng yù kieán lieäu tieáng Trung Quoác coù caàn phaûi ñöôïc coi laø moät ngoân ngöõ rieâng bieät vì truyeàn thoáng vaên hoïc vaø neàn vaên hoùa ñöôïc duøng chung cuûa nhöõng ngöôøi noùi noù, hoaëc lieäu noù coù caàn phaûi ñöôïc coi laø moät vaøi ngoân ngöõ khaùc nhau vì tính khoù coù theå deã hieåu laãn nhau, ví duï, veà tieáng Quan thoaïi (Mandarin) ñöôïc noùi ôû Baéc Kinh vôùi tieáng Quaûng Ñoâng ñöôïc noùi ôû Hoàng Koâng hay khoâng. Neáu tính coù theå deã hieåu laãn nhau laø tieâu chuaån cô baûn, thì nhöõng ñaùnh giaù hieän thôøi chæ ñònh raèng coù khoaûng 6000 ngoân ngöõ ñöôïc noùi treân theá giôùi ngaøy nay. Tuy nhieân, nhieàu ngoân ngöõ vôùi moät soá löôïng ngöôøi noùi nhoû hôn ñang coù nguy cô bò thay theá bôûi nhöõng ngoân ngöõ vôùi soá löôïng ngöôøi noùi lôùn hôn. Treân thöïc teá, moät soá hoïc giaû tin raèng coù leõ 90% cuûa nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc noùi vaøo nhöõng naêm 1990 seõ taét hoaëc bò cheát vôùi söï taøn luïi vaøo khoaûng cuoái theá kyû 21. 12 ngoân ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát, vôùi soá löôïng xaáp xæ veà nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ, laø nhö sau: Tieáng Trung Quoác Quan thoaïi, 836 trieäu; Tieáng AÁn Ñoä, 333 trieäu; Tieáng Taây Ban Nha, 332 trieäu; tieáng Anh, 322 trieäu; tieáng Bengali, 189 trieäu; tieáng AÛ Raäp, 186 trieäu; tieáng Nga, 170 trieäu; tieáng Boà Ñaøo Nha, 170 trieäu; tieáng Nhaät, 125 trieäu; tieáng Ñöùc, 98 trieäu; tieáng Phaùp, 72 trieäu; tieáng Malaysia, 50 trieäu. Neáu nhöõng ngöôøi noùi ngoân ngöõ-thöù hai ñöôïc goäp vaøo ñaây, thì tieáng Anh laø ngoân ngöõ thöù hai ñöôïc noùi roäng raõi nhaát, vôùi 418 trieäu ngöôøi noùi. a. Phaân loaïi caùc ngoân ngöõ. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc phaân loaïi caùc ngoân ngöõ trong khi söû duïng hai heä thoáng phaân loaïi chính: phaân loaïi loaïi hình vaø phaân loaïi coäi nguoàn. Heä thoáng phaân loaïi loaïi hình toå chöùc caùc ngoân ngöõ theo nhöõng neùt gioáng nhau laãn nhöõng neùt khaùc nhau veà caùc caáu truùc cuûa chuùng. Caùc ngoân ngöõ chia seû cuøng caáu truùc seõ thuoäc veà cuøng loaïi hình, trong khi nhöõng ngoân ngöõ vôùi nhöõng caáu truùc khaùc nhau seõ thuoäc veà nhöõng loaïi hình khaùc nhau. Ví duï, duø nhöõng neùt khaùc nhau lôùn giöõa hai ngoân ngöõ theo nhöõng phöông dieän khaùc, nhöng tieáng Trung Quoác Quan thoaïi vaø tieáng Anh thuoäc veà cuøng loaïi hình, ñöôïc nhoùm hoïp laïi theo loaïi hình hoïc traät töï töø (word- order typology). Caû hai ngoân ngöõ coù moät traät töï töø cô baûn veà chuû ngöõ-ñoäng töø-boå ngöõ. Söï phaân loaïi coäi nguoàn veà caùc ngoân ngöõ phaân chia chuùng thaønh nhöõng ngöõ heä (language family) treân cô sôû veà söï phaùt trieån lòch söû cuûa chuùng: moät nhoùm caùc ngoân ngöõ cuøng nguoàn goác (descend) veà phöông dieän lòch söû töø cuøng moät toå tieân chung caáu thaønh neân moät ngöõ heä. Ví duï, caùc ngoân ngöõ Romance caáu thaønh moät ngöõ heä bôûi vì chuùng hoaøn toaøn coù nguoàn goác töø ngoân ngöõ La-tinh. Tieáng La-tinh, ñeán löôït mình, laïi thuoäc veà ngöõ heä lôùn hôn, ngöõ heä AÁn-AÂu, maø ngoân ngöõ toå tieân cuûa noù ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu (Proto-Indo- European). Moät soá vieäc nhoùm hoïp coäi nguoàn ñöôïc chaáp nhaän moät caùch phoå quaùt. Tuy nhieân, vì nhöõng taøi lieäu laøm chöùng ñoái vôùi hình thaùi cuûa ña soá caùc ngoân ngöõ toå tieân, keå caû ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu, ñaõ khoâng soáng soùt, neân gaây nhieàu tranh baøn caõi xung quanh nhöõng caùch nhoùm hoïp coäi nguoàn phaïm vi roäng hôn. Moät söï khaûo saùt mang tính deø daët veà caùc ngöõ heä cuûa theá giôùi laø nhö ôû döôùi ñaây. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  13. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 13 – b. Ngöõ heä AÁn-AÂu. Caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu laø nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát ôû chaâu AÂu, vaø chuùng cuõng traûi daøi sang Nam vaø Taây chaâu AÙ. Ngöõ heä naøy bao goàm moät soá löôïng cuûa caùc tieåu ngöõ heä hoaëc caùc nhaùnh (nhöõng nhoùm ngoân ngöõ coù coäi nguoàn töø moät toå tieân chung, ñeán löôït mình noù laø moät thaønh vieân cuûa moät nhoùm ngoân ngöõ lôùn hôn (coù nguoàn goác töø moät toå tieân chung khaùc). Haàu heát nhöõng ngöôøi ôû vuøng Taây Baéc chaâu AÂu noùi caùc ngoân ngöõ Romance, bao goàm tieáng Anh, tieáng Ñöùc, vaø tieáng Haø Lan cuõng nhö caùc ngoân ngöõ Scandinavian, chaúng haïn nhö tieáng Ñan Maïch, tieáng Na Uy vaø tieáng Thuïy Ñieån. Caùc ngoân ngöõ Celtic, chaúng haïn nhö tieáng Welsh vaø tieáng Gaelic, moät laàn ñaõ töøng bao truøm moät phaàn roäng cuûa chaâu AÂu, nhöng baây giôø ñaõ bò haïn cheá tôùi nhöõng ñöôøng vieàn phía Taây cuûa noù. Caùc ngoân ngöõ Romance taát caû ñeàu coù nguoàn goác töø tieáng La-tinh, laø nhöõng ngoân ngöõ duy nhaát coøn soáng soùt cuûa moät ngöõ heä roäng lôùn hôn, maø noù bao goàm, ngoaøi tieáng La-tinh, moät soá ngoân ngöõ baây giôø ñaõ taét cuûa tieáng Italy. Caùc ngoân ngöõ cuûa nhaùnh Baltic vaø Slavic (slavonic) coù quan heä moät caùch gaàn guõi. Chæ hai trong caùc ngoân ngöõ Baltic soáng soùt: tieáng Lithuanian vaø tieáng Latvian. Caùc ngoân ngöõ Slavic, bao truøm nhieàu phaàn Trung vaø Ñoâng AÂu, goàm coù tieáng Nga, tieáng Ukrainian, tieáng Ba Lan, tieáng Tieäp, tieáng Serbo – Croatian vaø tieáng Bulgarian. Treân baùn ñaûo Balkan, hai nhaùnh cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu toàn taïi maø moãi nhaùnh goàm coù moät ngoân ngöõ ñôn leû - aáy laø tieáng Hy Laïp vaø tieáng Albanian. Xa hôn veà phía Ñoâng, ôû Caucasia, ngoân ngöõ Armenian caáu thaønh neân moät nhaùnh ngoân ngöõ ñôn leû khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu. Nhaùnh chính coøn soùt laïi khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu laø nhaùnh AÁn Ñoä-Iran. Noù coù hai tieåu nhaùnh, tieåu nhaùnh Iranian vaø tieåu nhaùnh Indo-Aryan (Indic). Caùc ngoân ngöõ cuûa tieåu nhaùnh Iran ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Taây Nam chaâu AÙ vaø bao goàm tieáng Ba Tö, tieáng Pashto (ñöôïc noùi ôû Afghanistan) vaø tieáng Kurdish. Caùc ngoân ngöõ Indo-Aryan ñöôïc noùi ôû boä phaän phía Baéc cuûa Nam AÙ (Pakistan, Baéc AÁn Ñoä, Nepal vaø Bangladesh) vaø cuõng ôû haàu heát Sri Lanka. Tieåu nhaùnh naøy bao goàm tieáng AÁn Ñoä-tieáng Urdu, tieáng Bengali, tieáng Nepali, vaø tieáng Sinhalese (ngoân ngöõ ñöôïc noùi bôûi phaàn lôùn ngöôøi daân ôû Sri Lanka). Caùc taøi lieäu lòch söû ñaõ xaùc nhaän veà nhöõng nhaùnh khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu, chuùng baây giôø ñaõ taét, chaúng haïn nhö caùc ngoân ngöõ Anatolian, chuùng ñaõ töøng moät laàn ñöôïc noùi ôû caùi maø hieän nay ñöôïc goïi laø Thoå Nhó Kyø vaø bao goàm ngoân ngöõ Hittite coå ñaïi. c. Caùc ngöõ heä AÁn-AÂu khaùc. Caùc ngoân ngöõ Uralic caáu thaønh neân moät ngöõ heä AÁn-AÂu cô baûn khaùc. Chuùng ñöôïc noùi phaàn lôùn ôû phaàn Ñoâng Baéc cuûa luïc ñòa naøy, traøn phuû qua Taây Baéc chaâu AÙ; moät ngoân ngöõ, tieáng Hunggari, ñöôïc noùi ôû Trung AÂu. Ña soá caùc ngoân ngöõ Uralic thuoäc veà nhaùnh Finno-Ugric cuûa ngöõ heä naøy. Nhaùnh naøy bao goàm (ngoaøi tieáng Hunggari) tieáng Phaàn Lan, tieáng Estonian vaø tieáng Saami. Chaâu AÂu cuõng coù moät ngoân ngöõ bieät laäp (moät ngoân ngöõ chöa bieát ñöôïc laø coù lieân quan tôùi baát cöùu ngoân ngöõ naøo): tieáng Basque, ñöôïc noùi ôû Pyrenees. Daõy nuùi Caucasus naèm taïi ranh giôùi giöõa Ñoâng Nam chaâu AÂu vaø chaâu AÙ. Töø caùc thôøi kyø coå xöa, vuøng naøy ñaõ töøng chöùa ñöïng moät soá löôïng lôùn caùc ngoân ngöõ, bao goàm hai nhoùm ngoân ngöõ, veà maët xaùc ñònh khoâng coù lieân quan ñeán caùc ngöõ heä baát kyø khaùc. Tieáng Caucasus Nam, hoaëc tieáng Kartvelian, nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc noùi ôû Georgia vaø keå caû ngoân ngöõ Georgian. Caùc ngoân ngöõ Caucasus Baéc chia thaønh tieåu nhoùm Caucasus Taây Baéc, tieåu nhoùm Caucasus Trung Baéc vaø tieåu Caucasus Ñoâng Baéc. Quan heä coäi nguoàn cuûa tieåu nhoùm Caucasus Taây Baéc vôùi nhöõng tieåu nhoùm chöa ñöôïc ñoàng yù veà phöông dieän phoå quaùt. Caùc ngoân ngöõ Caucasus Taây Baéc bao goàm tieáng Abkhaz, caùc ngoân ngöõ Caucasus Trung Baéc goàm tieáng Chechen, vaø caùc ngoân ngöõ Caucasus Ñoâng Baéc bao goàm ngoân ngöõ Avar. d. Caùc ngöõ heä chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông. Ngoaøi nhaùnh Indo-Aryan cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu, Nam AÙ chöùa ñöïng hai ngöõ heä lôùn khaùc. Ngöõ heä Dravidian noåi troäi ôû Nam AÁn Ñoä vaø bao goàm tieáng Tamil laãn tieáng Telugu. Caùc ngoân ngöõ Munda ñaïi dieän ngöõ heä Austro-Asiatic ôû AÁn Ñoä vaø chöùa ñöïng nhieàu ngoân ngöõ, moãi ngoân ngöõ coù löôïng ngöôøi noùi töông ñoái nhoû. Ngöõ heä Austro-Asiatic cuõng lan sang Ñoâng Nam AÙ, nôi noù bao goàm tieáng Khmer (tieáng Caêm-pu-chia) vaø tieáng Vieät. Nam AÙ chöùa ñöïng ít nhaát moät ngoân ngöõ bieät laäp, tieáng Burushaski, ñöôïc noùi ôû caùch xa phía Baéc cuûa Pakistan. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  14. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 14 – Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc tin raèng nhieàu ngoân ngöõ cuûa mieàn Trung, mieàn Baéc vaø mieàn Ñoâng AÙ caáu taïo neân moät ngöõ heä Altaic ñôn leû, cho duø moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc coi tieáng Turkic, tieáng Tungusic vaø tieáng Mongolic laø nhöõng ngöõ heä taùch bieät, khoâng coù quan heä. Caùc ngoân ngöõ Turkic bao goàm tieáng Thoå Nhó Kyø vaø moät soá löôïng ngoân ngöõ cuûa cöïu Lieân bang Coäng hoøa Xaõ hoäi chuû nghóa Xoâ Vieát (Lieân Xoâ), chaúng haïn nhö tieáng Uzbek vaø tieáng Tatar. Caùc ngoân ngöõ Tungusic ñöôïc noùi chuû yeáu bôûi nhöõng nhoùm nhoû daân cö ôû Siberia vaø Ñoâng Baéc Trung Quoác. Ngöõ heä naøy bao goàm ngoân ngöõ Manchu ñaõ taét môùi ñaây. Ngoân ngöõ chính cuûa ngöõ heä Mongolic laø tieáng Moâng Coå. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc cuõng gaùn tieáng Nhaät vaø tieáng Trieàu Tieân cho ngöõ heä Altaic, maëc daàu nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc löu taâm tôùi nhöõng ngoân ngöõ naøy nhö laø nhöõng ngoân ngöõ bieät laäp. ÔÛ Baéc AÙ coù moät soá ngoân ngöõ xuaát hieän hoaëc hình thaønh neân nhöõng ngöõ heä nhoû, ñoäc laäp hoaëc laø nhöõng ngoân ngöõ bieät laäp, chaúng haïn nhö ngöõ heä Chukotko – Kamchatkan cuûa nhöõng baùn ñaûo Chukot vaø Kamchatka ôû vuøng vieãn ñoâng cuûa Nga. Caùc ngoân ngöõ naøy thöôøng ñöôïc quy chieáu mang tính taäp hôïp nhö laø nhoùm Paleo- Siberian (hay coøn goïi laø Paleo-Asiatic), nhöng ñaây laø moät söï nhoùm hoïp ñòa lyù, chöù khoâng phaûi laø moät söï nhoùm hoïp coäi nguoàn. Ngöõ heä Haùn-Taïng bao phuû khoâng chæ haàu heát Trung Quoác, maø coøn nhieàu phaàn daõy Himalayas vaø nhieàu phaàn cuûa Ñoâng Nam AÙ. Caùc ngoân ngöõ chính cuûa ngöõ heä naøy laø tieáng Trung Quoác, tieáng Taïng vaø tieáng Mieán Ñieän. Caùc ngoân ngöõ Taøy (Tai) caáu thaønh neân moät ngöõ heä quan troïng khaùc cuûa Ñoâng Nam AÙ. Chuùng ñöôïc noùi ôû Thailand, Laøo vaø Nam Trung Quoác vaø keå caû tieáng Thaùi. Caùc ngoân ngöõ Meøo – Dao, hoaëc Hmong- Mien, ñöôïc noùi trong nhöõng vuøng coâ laäp cuûa Nam Trung Quoác vaø Baéc Ñoâng Nam AÙ. Caùc ngoân ngöõ Austronesian, tröôùc ñaây ñöôïc goïi laø caùc ngoân ngöõ Malayo-Polynesian, bao truøm Baùn ñaûo Maõ Lai vaø haàu heát caùc quaàn ñaûo Ñoâng Nam chaâu AÙ vaø ñöôïc noùi ôû vuøng vieãn taây Madagascar vaø khaép suoát nhöõng hoøn ñaûo Thaùi Bình Döông cuõng nhö vuøng vieãn ñoâng Easter Island. Caùc ngoân ngöõ Austronesian bao goàm tieáng Malaysia (ñöôïc goïi laø Bahasa Malaysia ôû Malaysia, vaø Bahasa Indonesia ôû Indonesia), tieáng Java, tieáng Hawaiian vaø tieáng Maori (ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi nguyeân thuûy New Zealand). Maëc daàu nhöõng ngöôøi cö truù cuûa moät soá vuøng bôø bieån vaø caùc quaàn ñaûo New Guinea noùi caùc ngoân ngöõ Austronesian, nhöng haàu heát cö daân cuûa hoøn ñaûo chính, cuõng nhö moät soá cö daân cuûa nhöõng hoøn ñaûo keá caän noùi caùc ngoân ngöõ khoâng coù quan heä vôùi caùc tieáng Austronesian. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ quy chieáu veà phöông dieän taäp hôïp nhöõng ngoân ngöõ naøy nhö laø nhöõng ngoân ngöõ Papuan, maëc daàu ñaây laø moät thuaät ngöõ ñòa lyù bao truøm khoaûng 60 ngöõ heä khaùc nhau. Caùc ngoân ngöõ cuûa nhöõng thoå daân Aborigines UÙc caáu thaønh neân nhoùm khoâng coù quan heä khaùc, vaø quaû laø coù theå tranh luaän lieäu taát caû caùc ngoân ngöõ UÙc caáu thaønh neân moät ngöõ heä ñôn leû hay khoâng. e. Caùc ngöõ heä chaâu Phi. Caùc ngoân ngöõ cuûa chaâu Phi coù theå thuoäc veà boán ngöõ heä: ngöõ heä Afro-Asiatic, ngöõ heä Nilo-Saharan, ngöõ heä Niger-Congo, vaø ngöõ heä Khoisan, cho duø tính ñoàng nhaát coäi nguoàn cuûa ngöõ heä Nilo-Saharan vaø ngöõ heä Khoisan vaãn coøn ñang baøn caõi. Caùc ngoân ngöõ Afro-Asiatic chieám giöõ haàu heát Baéc Phi vaø cuõng nhieàu phaàn roäng lôùn cuûa Taây Nam AÙ. Ngöõ heä naøy goàm coù vaøi nhaùnh. Nhaùnh Semitic bao goàm tieáng AÛ Raäp, tieáng Do Thaùi vaø nhieàu ngoân ngöõ cuûa Ethiopia laãn Eritrea, keå caû tieáng Amharic, ngoân ngöõ noåi troäi cuûa Ethiopia. Nhaùnh Chadic, ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Baéc Nigeria vaø nhöõng vuøng keà caïnh, bao goàm tieáng Hausa, moät trong hai ngoân ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát cuûa mieàn döôùi Saharan chaâu Phi (hieän thaân tieáng Swahili khaùc). Nhöõng tieåu ngöõ heä khaùc cuûa ngöõ heä Afro-Asiatic laø tieåu ngöõ heä Berber, tieåu ngöõ heä Cushitic, vaø ngoân ngöõ nhaùnh ñôn leû tieáng Ai Caäp, chöùa ñöïng ngoân ngöõ hieän nay ñaõ taét cuûa nhöõng ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi. Ngöõ heä Niger-Congo bao truøm haàu heát mieàn döôùi Saharan chaâu Phi vaø bao goàm nhöõng ngoân ngöõ Taây Phi ñöôïc noùi roäng raõi chaúng haïn nhö tieáng Yoruba vaø tieáng Fulfulde, cuõng nhö nhöõng ngoân ngöõ Bantu cuûa Nam vaø Ñoâng Phi, bao goàm tieáng Swahili vaø tieáng Zulu. Caùc ngoân ngöõ Nilo-Saharan ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Ñoâng Phi, trong moät vuøng bò bao phuû giöõa caùc ngoân ngöõ Afro-Asiatic vaø Niger-Congo. Ngoân ngöõ Nilo- Saharan ñöôïc bieát roõ nhaát laø tieáng Masai, ñöôïc noùi bôûi nhöõng ngöôøi Masai ôû Kenya vaø Tanzania. Caùc ngoân Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  15. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 15 – ngöõ Khoisan ñöôïc noùi ôû goùc Taây Nam cuûa chaâu Phi vaø bao goàm ngoân ngöõ Nama (tröôùc ñaây ñöôïc goïi laø tieáng Hottentot). f. Caùc ngöõ heä cuûa chaâu Myõ. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc nhoùm hoïp taát caû caùc ngoân ngöõ baûn xöù cuûa chaâu Myõ vaøo trong chæ ba ngöõ heä, trong khi ña soá taùch rieâng chuùng thaønh moät soá löôïng lôùn caùc ngöõ heä vaø caùc ngoân ngöõ bieät laäp. Caùc ngöõ heä ñöôïc xaùc laäp moät caùch roõ raøng nhaát bao goàm ngöõ heä Eskimo - Aleut. Ngöõ heä naøy traûi roäng töø vieàn mieàn Ñoâng Siberia ñeán quaàn ñaûo Aleutian, vaø ngang qua Alaska vaø Baéc Canada tôùi Greenland, nôi maø moät bieán theå cuûa ngoân ngöõ Inuit, tieáng Greenlandic, laø moät ngoân ngöõ haønh chính. Caùc ngoân ngöõ Na-Deneù, nhaùnh chính cuûa noù goàm coù caùc ngoân ngöõ Athapaskan, chieám giöõ phaàn lôùn mieàn Taây Baéc Baéc Myõ. Tuy nhieân, caùc ngoân ngöõ Athapaskan cuõng bao goàm moät nhoùm ngoân ngöõ ôû Taây Nam nöôùc Myõ, moät trong soá chuùng laø tieáng Navajo. Caùc ngoân ngöõ cuûa ngöõ heä Algonquian vaø ngöõ heä Iroquoian caáu thaønh neân nhöõng ngoân ngöõ baûn xöù chính cuûa Ñoâng Baéc Baéc Myõ, trong khi ngöõ heä Siouan laø moät trong nhöõng ngöõ heä chính cuûa mieàn Trung Baéc Myõ. Ngöõ heä Uto-Aztecan môû roäng töø Taây Nam Hoa Kyø sang mieàn Trung chaâu Myõ vaø bao goàm tieáng Nahuatl, ngoân ngöõ cuûa neàn vaên minh Aztec vaø caùc con chaùu hieän ñaïi cuûa noù. Caùc ngoân ngöõ Mayan ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Mexico vaø nieàn Nam Guatemala. Caùc ngöõ heä chính cuûa Nam Myõ bao goàm caùc ngöõ heä Carib vaø Arawak ôû phía Baéc, Macro-Geâ vaø Tupian Geâ ôû phía Ñoâng. Tieáng Guaraní, ñöôïc thöøa nhaän nhö moät ngoân ngöõ quoác gia ôû Paraguay beân caïnh ngoân ngöõ haønh chính, tieáng Taây Ban Nha, laø moät thaønh vieân quan troïng cuûa ngöõ heä Tupian. ÔÛ vuøng daõy nuùi Andes, caùc ngoân ngöõ baûn xöù noåi troäi laø tieáng Quechua vaø tieáng Aymara; quan heä coäi nguoàn cuûa nhöõng ngoân ngöõ naøy vôùi nhau vaø vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc vaãn coøn gaây tranh caõi. g. Vieäc phuïc nguyeân caùc ngoân ngöõ. Phuïc nguyeân ngoân ngöõ laø söï khoâi phuïc veà nhöõng giai ñoaïn cuûa moät ngoân ngöõ ñaõ töøng toàn taïi tröôùc nhöõng caùi ñöôïc tìm thaáy beân trong caùc taøi lieäu vieát. Trong khi söû duïng moät soá löôïng cuûa nhöõng ngoân ngöõ coù quan heä veà phöông dieän coäi nguoàn, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coá gaéng phuïc nguyeân ít ra laø nhöõng phöông dieän cô baûn cuûa moät ngoân ngöõ toå tieân chung cuûa caùc ngoân ngöõ, ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ tieàn thaân (protolanguage). Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc laäp luaän raèng nhöõng thuoäc tính ñoù laø nhö nhau giöõa nhöõng ngoân ngöõ con chaùu cuûa ngoân ngöõ tieàn thaân protolanguage, hoaëc nhöõng thuoäc tính ñoù laø khaùc nhau nhöng coù theå ñeå laïi veát tích veà moät goác gaùc chung, thì coù theå ñöôïc xem laø nhöõng thuoäc tính cuûa ngoân ngöõ toå tieân. Khoa hoïc ngoân ngöõ hoïc theá kyû thöù 19 ñaõ thieát laäp moät quaù trình quan troïng, coù yù nghóa trong vieäc phuïc nguyeân ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu (Proto-Indo- European language). Trong khi nhieàu chi tieát cuûa vieäc phuïc nguyeân naøy coøn gaây baøn caõi, thì nhìn chung caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ thu ñöôïc moät nhaän thöùc toát veà aâm vò hoïc, hình thaùi hoïc vaø töø vöïng cuûa ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu. Tuy nhieân, vì phaïm vi cuûa söï bieán ñoåi cuù phaùp giöõa caùc ngoân ngöõ con chaùu cuûa tieáng Tieàn AÁn-AÂu, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ nhaän thaáy vieäc phuïc nguyeân cuù phaùp laø vieäc phuïc nguyeân coù nhieàu nghi vaán hôn caû. i. Caùc ngoân ngöõ Pidgin vaø Creole. Caùc ngoân ngöõ pidgin vaø creole rieâng leû neâu ra moät vaán ñeà ñaëc bieät cho vieäc phaân loaïi coäi nguoàn bôûi vì töø vöïng vaø ngöõ phaùp cuûa moãi moät ngoân ngöõ naøy baét nguoàn töø nhöõng nguoàn khaùc nhau. Veà maët heä quaû, nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc khoâng coá gaéng phaân loaïi chuùng veà phöông dieän coäi nguoàn. Caùc ngoân ngöõ pidgin vaø creole ñöôïc tìm thaáy trong nhieàu phaàn cuûa theá giôùi, nhöng coù nhöõng söï taäp trung ñaëc bieät ôû Caribbean, Taây Phi, vaø nhieàu quaàn ñaûo cuûa AÁn Ñoä Döông laãn Nam Thaùi Bình Döông. Caùc ngoân ngöõ creole ñöôïc döïa treân tieáng Anh (English-based creoles) chaúng haïn nhö ngoân ngöõ Creole Jamaican vaø Creole Guyanese, vaø caùc ngoân ngöõ creole ñöôïc döïa treân tieáng Phaùp (French-based creoles) chaúng haïn nhö ngoân ngöõ Creole Haitian, coù theå ñöôïc tìm thaáy ôû Caribbean. Caùc ngoân ngöõ creole ñöôïc döïa treân tieáng Anh lan roäng ôû Taây Phi. Khoaûng 10% daân soá cuûa Sierra Leone noùi tieáng Krio nhö moät ngoân ngöõ baûn ñòa, vaø theâm 85% noùi noù nhö moät ngoân ngöõ thöù hai. Caùc ngoân ngöõ creole cuûa nhöõng quaàn ñaûo AÁn Ñoä Döông, chaúng haïn nhö Mauritius laïi döïa treân tieáng Phaùp. Moät ngoân ngöõ creole döïa treân tieáng Anh, tieáng Tok Pisin, ñöôïc noùi bôûi hôn 2 trieäu ngöôøi ôû Papua Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  16. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 16 – New Guinea, laøm cho noù trôû thaønh ngoân ngöõ phuï ñöôïc noùi roäng raõi nhaát cuûa nöôùc naøy. Caùc cö daân cuûa Solomon Islands vaø Vanuatu noùi nhöõng bieán theå töông töï cuûa tieáng Tok Pisin, ñöôïc goïi laø tieáng Pijin vaø tieáng Bislama, töông öùng töøng caùi moät. k. Caùc ngoân ngöõ quoác teá. Caùc ngoân ngöõ quoác teá bao goàm caû nhöõng ngoân ngöõ ñang toàn taïi ñaõ trôû thaønh phöông tieän giao tieáp quoác teá laãn nhöõng ngoân ngöõ nhaân taïo ñöôïc xaây döïng ñeå phuïc vuï muïc ñích naøy. Ngoân ngöõ quoác teá nhaân taïo noåi tieáng vaø phoå caäp nhaát laø Quoác teá ngöõ (Esperanto); tuy nhieân, caùc ngoân ngöõ quoác teá lan roäng nhaát khoâng phaûi laø ngoân ngöõ nhaân taïo. ÔÛ chaâu AÂu thôøi Trung coå, tieáng La-tinh laø ngoân ngöõ quoác teá thieát yeáu. Ngaøy nay, tieáng Anh ñöôïc söû duïng ôû nhieàu nöôùc nhö moät ngoân ngöõ haønh chính hoaëc nhö moät phöông tieän chính cuûa giao tieáp quoác teá hôn moïi ngoân ngöõ khaùc. Tieáng Phaùp laø ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng roäng raõi thöù hai, ñoàng thôøi laø ngoân ngöõ haønh chính cuûa phaàn lôùn caùc nöôùc chaâu Phi. Caùc ngoân ngöõ khaùc ñöôïc söï söû duïng haïn cheá mang tính khu vöïc hôn, chaúng haïn nhö tieáng Taây Ban Nha ôû Taây Ban Nha vaø Myõ La-tinh, tieáng AÛ Raäp ôû Trung Ñoâng, vaø tieáng Nga ôû nhöõng nöôùc coäng hoøa cuûa Lieân Xoâ cuõ. 8. Ngoân ngöõ phi lôøi noùi. Ngoân ngöõ, maëc duø noùi laø chuû yeáu, coù theå cuõng ñöôïc bieåu hieän trong phöông tieän truyeàn thoâng (media) khaùc, chaúng haïn nhö vieát. Döôùi nhöõng chu caûnh nhaát ñònh, ngoân ngöõ noùi coù theå bò haát caúng bôûi phöông tieän truyeàn thoâng khaùc, nhö trong ngoân ngöõ kí hieäu (sign language) giöõa nhöõng ngöôøi ñieác. Ngoân ngöõ vieát coù theå ñöôïc nhìn nhaän theo moät yù nghóa nhö laø söï ghi cheùp vaät lyù laâu daøi hôn (permanent) cuûa ngoân ngöõ noùi. Tuy nhieân, ngoân ngöõ vieát vieát vaø ngoân ngöõ noùi hình coù khuynh höôùng ñi reõ ra khoûi nhau, moät phaàn laø vì söï khaùc nhau veà moâi tröôøng. Trong ngoân ngöõ noùi, caáu truùc cuûa moät thoâng ñieäp khoâng theå quaù phöùc taïp bôûi vì söï maïo hieåm maø ngöôøi nghe seõ hieåu laàm thoâng baùo. Tuy nhieân, vì giao tieáp laø maët ñoái maët (face-to face) neân ngöôøi noùi coù cô hoäi ñeå tieáp nhaän söï phaûn hoài cuûa ngöôøi nghe vaø laøm roõ raøng ñieàu maø ngöôøi nghe naøo hieåu. Caùc caáu truùc caâu trong giao tieáp vieát coù theå phöùc taïp hôn vì ngöôøi ñoïc coù theå quay trôû laïi moät boä phaän tröôùc cuûa vaên baûn ñeå laøm roõ veà vieäc hieåu cuûa mình. Tuy nhieân, ngöôøi vieát thöôøng khoâng coù cô hoäi ñeå tieáp nhaän söï phaûn hoài cuûa ngöôøi ñoïc vaø ñeå taùi laäp (rework) vaên baûn, do vaäy caùc vaên baûn phaûi ñöôïc vieát vôùi söï roõ raøng lôùn hôn. Moät ví duï veà söï khaùc nhau naøy giöõa ngoân ngöõ vieát vaø ngoân ngöõ noùi ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng ngoân ngöõ coù nhöõng bieán theå chöõ vieát chæ môùi ñöôïc phaùt trieån gaàn ñaây. Trong nhöõng bieán theå vieát naøy coù söï taêng nhanh vieäc söï söû duïng cuûa caùc töø chaúng haïn nhö vì vaø tuy nhieân ñeå laøm roõ nhöõng moái lieân keát giöõa caùc caâu - nhöõng moái lieân keát maø bình thöôøng bò ñeå aån trong ngoân ngöõ noùi. Caùc ngoân ngöõ kí hieäu, khaùc vôùi nhöõng phieân baûn ñöôïc kyù hieäu cuûa caùc ngoân ngöõ noùi, laø nhöõng ngoân ngöõ chung (native languages) cuûa ña soá thaønh vieân trong nhöõng coäng ñoàng ngöôøi ñieác. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc chæ gaàn ñaây môùi baét ñaàu ñaùnh giaù nhöõng möùc ñoä veà tính phöùc taïp vaø tính dieãn caûm ñöôïc tìm thaáy trong caùc ngoân ngöõ kí hieäu. Cuï theå, cuõng gioáng nhö trong caùc ngoân ngöõ mieäng, caùc ngoân ngöõ kí hieäu noùi chung laø coù tính voû ñoaùn trong vieäc söû duïng cuûa chuùng veà caùc kí hieäu: noùi chung, chaúng coù lyù gì khaùc ngoaøi söï quy öôùc (convention) cho moät kí hieäu nhaát ñònh coù moät yù nghóa cuï theå. Caùc ngoân ngöõ kí hieäu cuõng phoâ baøy vieäc laäp moâ hình keùp, trong ñoù moät soá nhoû cuûa caùc thaønh toá keát hôïp ñeå saûn sinh ra phaïm vi toång theå veà caùc kí hieäu, töông töï nhö caùch thöùc maø ôû ñoù caùc kí töï keát hôïp ñeå taïo ra caùc töø trong tieáng Anh. Ngoaøi ra, caùc ngoân ngöõ kí hieäu söû duïng cuù phaùp phöùc taïp vaø coù theå baøn luaän veà cuøng phaïm vi roäng cuûa nhöõng chuû ñeà coù theå coù trong nhöõng ngoân ngöõ noùi. Ngoân ngöõ cô theå (body language) quy chieáu vieäc chuyeån taûi veà nhöõng thoâng ñieäp thoâng qua nhöõng söï vaän ñoäng cô theå khaùc hôn laø nhöõng söï vaän ñoäng caáu thaønh neân moät phaàn cuûa cuûa ngoân ngöõ kí hieäu hoaëc ngoân ngöõ noùi. Moät vaøi cöû chæ coù theå coù nhöõng coù nghóa hoaøn toaøn ñaëc bieät, chaúng haïn nhö cöû chæ ñeå noùi taïm bieät hoaëc ñeå yeâu caàu tieáp caän moät ngöôøi naøo ñoù. Nhöõng cöû chæ khaùc noùi chung ñi keøm lôøi noùi, chaúng haïn nhö nhöõng cöû chæ ñöôïc söû duïng ñeå nhaán maïnh moät ñieåm cuï theå. Maëc duø coù nhöõng neùt töông ñoàng xuyeân vaên hoùa trong ngoân ngöõ cô theå, nhöng nhöõng neùt dò bieät mang tính chuû quan cuõng toàn taïi caû trong phaïm vi maø ngoân Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  17. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 17 – ngöõ cô theå ñöôïc söû duïng laãn caû trong nhöõng caùch giaûi thích ñöôïc cho saün ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp cuï theå veà ngoân ngöõ cô theå. Ví duï, caùc cöû chæ cuûa ñaàu cho “coù” vaø “khoâng” ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngöôøi Balkans coù veû bò ñaûo ngöôïc vôùi nhöõng ngöôøi chaâu AÂu khaùc. Ñoàng thôøi, khoaûng caùch vaät lyù ñöôïc chieám giöõ giöõa nhöõng ngöôøi tham gia trong moät cuoäc noùi chuyeän thay ñoåi töø neàn vaên hoùa naøy ñeán neàn vaên hoùa khaùc: moät khoaûng caùch ñöôïc coi laø bình thöôøng trong moät vaên hoùa naøy coù theå ñaùnh baät moät ngöôøi naøo ñoù töø neàn vaên hoùa khaùc vôùi tö caùch laø moät giôùi haïn coâng kích. Trong nhöõng chu caûnh nhaát ñònh, phöông tieän truyeàn thoâng (media) khaùc coù theå ñöôïc söû duïng ñeå chuyeân chôû nhöõng thoâng ñieäp ngoân ngöõ, ñaëc bieät khi maø phöông tieän truyeàn thoâng bình thöôøng khoâng coù saün. Ví duï, maõ Morse maõ hoùa moät caùch tröïc tieáp moät thoâng ñieäp vieát, chöõ theo chöõ, do vaäy maø noù coù theå ñöôïc truyeàn ñi bôûi moät moâi tröôøng cho pheùp chæ coù hai giaù trò – veà maët truyeàn thoáng – caùc tín hieäu ngaén vaø daøi hoaëc caùc daáu chaám nhoû (dots) vaø caùc daáu gaïch noái (dashes). Nhöõng chieác troáng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå chuyeân taûi nhöõng thoâng ñieäp vöôït quaù ngoaøi nhöõng khoaûng caùch veà gioïng noùi con ngöôøi - moät phöông phaùp ñöôïc bieát nhö laø noùi chuyeän baèng troáng (drum talk). Trong moät soá tröôøng hôïp, nhöõng phöông phaùp giao tieáp nhö vaäy phuïc vuï chöùc naêng cuûa vieäc löu giöõ moät bí maät thoâng ñieäp traùnh khoûi bò khoâng thaïo. Ñaây cuõng thöôøng laø tröôøng hôïp vôùi lôøi noùi whistle speech, moät hình thöùc cuûa vieäc giao tieáp trong ñoù vieäc huyùt saùo thay theá cho lôøi noùi bình thöôøng, thöôøng ñöôïc söû duïng cho giao tieáp vöôït quaù nhöõng khoaûng caùch. II. NGOÂN NGÖÕ HOÏC 1 Giôùi thieäu. Ngoân ngöõ hoïc (linguistics), khoa hoïc nghieân cöùu veà ngoân ngöõ. Noù vaây quanh vieäc mieâu taû veà caùc ngoân ngöõ, vieäc nghieân cöùu veà goác gaùc cuûa chuùng, vaø vieäc phaân tích caùch thöùc treû con thu nhaän ngoân ngöõ nhö theá naøo vaø ngöôøi ta hoïc caùc ngoân ngöõ khaùc hôn laø hoïc chính tieáng meï ñeû cuûa mình ra laøm sao. Ngoân ngöõ hoïc cuõng quan taâm ñeán nhöõng moái quan heä giöõa caùc ngoân ngöõ vaø ñeán caùch thöùc vaø con ñöôøng maø caùc ngoân ngöõ bieán ñoåi qua thôøi gian. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå nghieân cöùu ngoân ngöõ nhö moät quaù trình tö duy vaø tìm kieám moät lyù thuyeát nhaèm tính toaùn cho naêng löïc phoå quaùt cuûa con ngöôøi ñeå saûn sinh vaø hieåu ngoân ngöõ. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc khaûo saùt ngoân ngöõ vôùi moät ngöõ caûnh vaên hoùa. Baèng vieäc quan saùt nhöõng cuoäc troø chuyeän, hoï coá gaéng xaùc ñònh moät caù nhaân caàn caùi gì ñoái vôùi söï hieåu bieát ñeå noùi naêng moät caùch phuø hôïp trong nhöõng söï thieát laäp khaùc nhau, chaúng haïn nhö vò trí coâng vieäc, giöõa nhöõng ngöôøi baïn, hoaëc giöõa gia ñình. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc nhaán maïnh ñeán caùi gì seõ xaûy ra khi nhöõng ngöôøi noùi töø nhöõng ngoân ngöõ vaø nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau töông taùc vôùi nhau. Nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå cuõng taäp trung vaøo caùch thöùc laøm theá naøo ñeå giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi hoïc ngoân ngöõ khaùc, trong khi söû duïng caùi maø hoï bieát veà ngoân ngöõ thöù nhaát cuûa ngöôøi hoïc vaø veà ngoân ngöõ ñang ñöôïc thu nhaän. 2. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø so saùnh. Maëc duø coù nhieàu caùch thöùc vaø con ñöôøng cuûa vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ, nhöng ña soá caùc caùch tieáp caän ñeàu thuoäc veà moät trong soá hai ngaønh chính cuûa ngoân ngöõ hoïc: ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh. a. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû (descriptive linguistics) laø söï nghieân cöùu vaø phaân tích veà ngoân ngöõ noùi (spoken language). Caùc kyõ thuaät cuûa ngoân ngöõ hoïc mieâu taû töøng ñöôïc nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Ñöùc Franz Boas vaø nhaø ngoân ngöõ hoïc kieâm nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Myõ Edward Sapir nghó ra vaøo ñaàu nhöõng naêm 1900 ñeå ghi vaø phaân tích caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû baét ñaàu baèng caùi maø nhaø ngoân ngöõ hoïc nghe nhöõng ngöôøi baûn noùi. Baèng vieäc nghe nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ, nhaø ngoân ngöõ hoïc thu nhaët moät chænh theå veà döõ lieäu vaø phaân tích noù ñeå xaùc ñònh nhöõng aâm thanh khu bieät, ñöôïc goïi laø caùc aâm vò (phonemes). Caùc aâm vò rieâng leû, chaúng haïn nhö /p/ vaø /b/, ñöôïc xaùc laäp treân nhöõng neàn taûng laø söï thay theá cuûa moät aâm vò naøy cho moät aâm vò khaùc laøm thay ñoåi yù nghóa cuûa moät töø. Sau khi xaùc ñònh toaøn boä danh muïc kieåm keâ veà caùc aâm toá trong Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  18. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 18 – moät ngoân ngöõ, nhaø ngoân ngöõ hoïc xem xeùt caùch thöùc nhöõng aâm thanh naøy keát hôïp ñeå taïo ra caùc hình vò (morphemes), hoaëc nhöõng ñôn vò aâm thanh mang nghóa, chaúng haïn nhö caùc töø push vaø bush nhö theá naøo. Caùc hình vò coù theå laø nhöõng töø rieâng leû chaúng haïn nhö push; caùc töø goác töø (root words) chaúng haïn nhö berry trong blueberry; hoaëc nhöõng tieàn toá (prefixes) (pre- trong preview) vaø nhöõng haäu toá (suffixes) (-ness trong openness). Böôùc tieáp theo cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc laø xem xeùt caùc hình vò keát hôïp thaønh caâu nhö theá naøo, trong khi vöøa tuaân theo caû nghóa töø ñieån cuûa aâm vò laãn caùc quy taéc ngöõ phaùp cuûa caâu. Trong caâu She pushed the bush, hình vò she, moät ñaïi töø, laø chuû ngöõ; push, moät ngoaïi ñoäng töø, laø vò ngöõ; the, moät maïo töø xaùc ñònh, laø ñònh toá; vaø bush, moät danh töø, laø boå ngöõ. Vieäc hieàu bieát veà chöùc naêng cuûa caùc hình vò trong caâu cho pheùp nhaø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ. Nhöõng thuû tuïc khoa hoïc veà aâm vò hoïc (phonemics) (caùch xaùc ñònh caùc aâm vò), hình thaùi hoïc (khaùm phaù ra caùc hình vò), vaø cuù phaùp hoïc (mieâu taû traät töï cuûa caùc hình vò vaø chöùc naêng cuûa chuùng) cung caáp cho nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû coù moät caùch thöùc ñeå moâ taû caùc ngöõ phaùp cuûa nhieàu ngoân ngöõ chöa bao giôø ñöôïc moâ taû hoaëc phaân tích tröôùc ñoù. Vôùi caùch thöùc naøy, hoï coù theå baét ñaàu nghieân cöùu vaø hieåu caùc ngoân ngöõ ñoù. b. Ngoân ngöõ hoïc so saùnh. Ngoân ngöõ hoïc so saùnh (comparative linguistics) laø söï nghieân cöùu vaø phaân tích, baèng nhöõng phöông tieän cuûa caùc baûn ghi cheùp chöõ vieát, veà caùc nguoàn goác vaø tính quan heä cuûa nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. Vaøo naêm 1786, Sir William Jones, moät hoïc giaû ngöôøi Anh, ñaõ khaúng ñònh raèng tieáng Sanskrit, tieáng Hy Laïp, vaø tieáng La-tinh coù quan heä laãn nhau vaø ñaõ thöøa keá töø moät nguoàn goác chung. OÂng ta ñaët söï khaúng ñònh naøy treân cô sôû cuûa nhöõng neùt töông ñoàng veà caùc aâm thanh vaø yù nghóa giöõa ba ngoân ngöõ. Ví duï, töø Sanskrit bhratar cho “anh/em trai” gioáng vôùi töø La-tinh frater, töø Hy Laïp phrater (vaø töø tieáng Anh brother). Caùc hoïc giaû khaùc tieáp tuïc so saùnh tieáng Baêng Ñaûo vôùi caùc ngoân ngöõ Scandinavian, vaø caùc ngoân ngöõ Romance vôùi tieáng Sanskrit, tieáng Hy Laïp vaø tieáng La-tinh. Nhöõng söï töông öùng giöõa caùc ngoân ngöõ, ñöôïc bieát nhö laø nhöõng moái quan heä coäi nguoàn, ñaõ ñaït ñöôïc söï bieåu hieän trong caùi maø caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc quy chieáu nhö laø caùc hình caây ngöõ heä, hoaëc hình caây gia phaû (family trees). Nhöõng hình caây gia phaû ñöôïc caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc xaùc laäp bao goàm hình caây gia phaû ngoân ngöõ AÁn-AÂu lieân quan ñeán tieáng Sanskrit, tieáng Hy Laïp, La- tinh, tieáng Ñöùc, tieáng Anh, vaø caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu vaø chaâu AÙ khaùc; hình caây gia phaû ngoân ngöõ Algonquian, lieân quan ñeán tieáng Fox, tieáng Cree, tieáng Menomini, tieáng Ojibwa, vaø nhöõng ngoân ngöõ baûn ñòa Baéc Myõ; vaø hình caây gia phaû ngoân ngöõ Bantu, lieân quan ñeán tieáng Swahili, tieáng Xhosa, tieáng Zulu, tieáng Kikuyu, vaø caùc ngoân ngöõ chaâu Phi khaùc. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh cuõng tìm kieám nhöõng neùt töông ñoàng trong caùch thöùc maø caùc töø ñöôïc caáu taïo ôû nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. Tieáng Anh vaø tieáng La-tinh, ví duï, bieán ñoåi maãu hình thöùc cuûa moät töø ñeå bieåu thò nhöõng yù nghóa khaùc nhau, nhö khi ñoäng töø tieáng Anh go bieán ñoåi thaønh went vaø gone ñeå bieåu thò moät hoaït ñoäng ñaõ qua. Tieáng Trung Quoác, maët khaùc, khoâng coù nhöõng hình thöùc bò bieán caùch nhö vaäy; ñoäng töø baûo löu nhö nhau trong khi nhöõng töø khaùc chæ ñònh thôøi gian (nhö trong “go store tomorrow”). Trong tieáng Swahili, caùc tieàn toá, caùc haäu toá, vaø caùc trung toá (nhöõng söï theâm vaøo thaân töø) keát hôïp vôùi moät töø goác töø ñeå laøm thay ñoåi yù nghóa cuûa noù. Ví duï, moät töø ñôn giaûn coù theå bieåu thò khi caùi gì ñoù ñöôïc hoaøn thaønh, nhôø ai, tôùi ai, vaø theo phöông thöùc naøo. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh phuïc nguyeân nhöõng ngoân ngöõ toå tieân mang tính giaû thuyeát ñöôïc bieát nhö laø caùc ngoân ngöõ tieàn thaân (proto-languages), hoï söû duïng chuùng ñeå chöùng minh tính quan heä giöõa caùc ngoân ngöõ hieän thôøi. Tuy nhieân, moät ngoân ngöõ tieàn thaân khoâng phaûi coù chuû ñònh mieâu taû moät ngoân ngöõ thöïc teá, vaø khoâng phaûi bieåu hieän lôøi noùi cuûa caùc toå tieân cuûa nhöõng ngöôøi noùi caùc ngoân ngöõ hieän ñaïi. Mæa mai thay, coù moät vaøi nhoùm ñaõ söû duïng sai laàm nhöõng söï phuïc nguyeân nhö theá theo moät noå löïc nhaèm chöùng minh queâ höông toå tieân cuûa moät doøng toäc. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  19. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 19 – Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh ñaõ ñeà xuaát raèng nhöõng töø cô baûn nhaát ñònh trong moät ngoân ngöõ khoâng thay ñoåi qua thôøi gian, bôûi ngöôøi ta ngaïi vaø mieãn cöôõng giôùi thieäu caùc töø môùi cho nhöõng töø ñaõ thaønh haèng soá chaúng haïn nhö “tay”, “maét”, hoaëc “meï”. Nhöõng töø naøy ñöôïc goïi baèng thuaät ngöõ laø töï do vaên hoùa (culture free). Baèng vieäc so saùnh caùc danh saùch cuûa nhöõng töø töï do vaên hoùa trong caùc ngoân ngöõ coù cuøng ngöõ heä, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå chieát xuaát ra phaàn traêm cuûa nhöõng töø coù quan heä vaø söû duïng moät coâng thöùc ñeå hình dung khi nhöõng ngoân ngöõ naøy taùch khoûi nhau. Vaøo nhöõng naêm 1960, caùc nhaø so saùnh ñaõ khoâng coøn thoûa maõn vôùi vieäc nhaán maïnh ñeán caùc nguoàn goác, nhöõng söï di truù, vaø phöông phaùp hình caây gia phaû. Hoï thaùch thöùc vôùi tö caùch laø moät khaùi nieäm phi thöïc teá ôû choã moät ngoân ngöõ sôùm hôn coù theå coøn löu laïi bieät laäp moät caùch ñaày ñuû cho nhöõng ngoân ngöõ khaùc seõ ñöôïc phaùi sinh töø noù trong caû moät giai ñoaïn thôøi gian. Ngaøy nay, caùc nhaø so saùnh tìm kieám ñeå hieåu tính thöïc tieãn coù phöùc taïp hôn veà lòch söû ngoân ngöõ, trong vieäc tính ñeán tieáp xuùc ngoân ngöõ. Hoï ñaõ ñeà caäp ñeán caùc ñaëc tröng phoå quaùt cuûa ngoân ngöõ vaø ñeán nhöõng söï so saùnh veà caùc ngöõ phaùp vaø caùc caáu truùc. 3. Caùc lónh vöïc cuûa ngoân ngöõ hoïc. Lónh vöïc ngoân ngöõ hoïc vöøa möôïn vaø vöøa cho caùc lyù thuyeát laãn caùc phöông phaùp cuûa rieâng mình ñoái vôùi nhieàu boä moân khoa hoïc khaùc. Nhieàu lónh vöïc heïp cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaõ môû roäng söï hieåu cuûa chuùng ta veà caùc ngoân ngöõ. Caùc lyù thuyeát vaø nhöõng phöông phaùp ngoân ngöõ hoïc cuõng ñöôïc söû duïng trong nhieàu lónh vöïc nghieân cöùu khaùc. Nhöõng söï quan taâm goái choàng leân nhau naøy ñaõ daãn tôùi söï hình thaønh cuûa moät soá lónh vöïc-boä moân ñan cheùo nhau. a. Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi. Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi (sociolinguistics) laø söï nghieân cöùu veà caùc moâ hình (patterns) vaø nhöõng söï bieán ñoåi veà ngoân ngöõ cuøng vôùi moät xaõ hoäi hoaëc moät coäng ñoàng. Noù taäp trung vaøo caùch thöùc ngöôøi ta söû duïng ngoân ngöõ ñeå bieåu thò lôùp xaõ hoäi, tình traïng nhoùm, giôùi, hoaëc toäc ngöôøi nhö theá naøo, vaø noù xem xeùt hoï thieát laäp nhöõng söï choïn löïa veà hình thöùc ngoân ngöõ maø hoï söû duïng ra laøm sao. Noù cuõng khaûo saùt caùch thöùc maø ngöôøi ta söû duïng ngoân ngöõ ñeå ñieàu ñình vai troø cuûa mình trong xaõ hoäi vaø ñeå ñaït ñöôïc nhöõng vò theá veà söùc maïnh. Ví duï, nhöõng nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi ñaõ nhaän ra raèng caùch maø moät ngöôøi New York phaùt aâm aâm vò /r/ trong moät bieåu thöùc chaúng haïn nhö fourth floor coù theå chæ ñònh taàng lôùp xaõ hoäi cuûa ngöôøi naøy. Theo moät nghieân cöùu, nhöõng ngöôøi mong moûi chuyeån töø giai caáp trung löu thaáp hôn leân giai caáp trung löu cao hôn thöôøng theâm thanh theá ñeå vieäc phaùt aâm /r/. Thaäm chí ñoâi khi hoï coøn overcorrect lôøi noùi cuûa mình, trong khi phaùt aâm /r/ ôû nôi maø hoï khoâng theå baét chöôùc moät ai ñoù. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi tin raèng vieäc phaân tích nhöõng bieán ñoåi nhö theá vôùi tö caùch laø vieäc söû duïng cuûa moät aâm vò cuï theå coù theå döï ñoaùn phöông höôùng cuûa söï bieán ñoåi ngoân ngöõ. Söï bieán ñoåi, hoï noùi, vaän ñoäng höôùng ñeán söï thay ñoåi ñöôïc lieân töôûng vôùi söùc maïnh, uy tín, hoaëc phaåm chaát khaùc coù giaù trò xaõ hoäi cao. Nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi khaùc nhaán maïnh ñeán caùi gì xaûy ra khi nhöõng ngöôøi noùi cuûa nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau töông taùc. Caùch tieáp caän naøy tôùi söï thay ñoåi ngoân ngöõ nhaán maïnh caùch thöùc maø caùc ngoân ngöõ pha troän hôn laø phöông höôùng cuûa söï thay ñoåi cuøng vôùi moät coäng ñoàng. Muïc ñích cuûa ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi laø ñeå hieåu ngöõ naêng giao tieáp (communicative competence) – caùi maø ngöôøi ta caàn phaûi bieát ñeå söû duïng ngoân ngöõ phuø hôïp ñoái vôùi moät boái caûnh xaõ hoäi cho saün. b. Ngoân ngöõ hoïc taâm lyù. Ngoân ngöõ hoïc taâm lyù (psycholinguistics) hoøa troän caùc lónh vöïc taâm lyù hoïc vaø ngoân ngöõ hoïc ñeå nghieân cöùu ngöôøi ta quy trình laãn xöû lyù ngoân ngöõ nhö theá naøo vaø vieäc söû duïng ngoân ngöõ coù lieân quan ñeán vieäc neâu neàn taûng caùc quaù trình tinh thaàn ra laøm sao. Nhöõng nghieân cöùu veà vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ cuûa treû con vaø vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai laø nhöõng nghieân cöùu mang tính chaát ngoân ngöõ hoïc taâm lyù veà baûn chaát. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc taâm lyù laøm vieäc ñeå phaùt trieån nhöõng moâ hình cho ngoân ngöõ ñöôïc quy trình vaø ñöôïc hieåu nhö theá naøo, trong khi söû duïng baèng chöùng töø nhöõng söï nghieân cöùu veà caùi gì xaûy ra khi nhöõng quy trình naøy ñi leäch höôùng. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  20. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 20 – Hoï cuõng nghieân cöùu nhöõng söï roái loaïn ngoân ngöõ (language disorders) chaúng haïn nhö chöùng aphasia (söï suy giaûm khaû naêng söû duïng hoaëc hieåu roõ caùc töø) vaø chöùng dyslexia (söï suy giaûm khaû naêng taïo ra ngoân ngöõ vieát). c. Ngoân ngữ hoïc ñieän toaùn. Ngoân ngöõ hoïc ñieän toaùn (computational linguistics) lieân quan ñeán vieäc söû duïng caùc maùy tính ñeå bieân taäp döõ lieäu ngoân ngöõ, phaân tích caùc ngoân ngöõ, dòch töø moät ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ khaùc, cuõng nhö phaùt trieån vaø kieåm tra nhöõng moâ hình cuûa vieäc xöû lyù ngoân ngöõ. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc söû duïng caùc maùy tính vaø nhöõng maãu lôùn cuûa ngoân ngöõ thöïc teá ñeå phaân tích tính quan heä vaø caáu truùc cuûa caùc ngoân ngöõ vaø ñeå tìm kieám nhöõng moâ hình vaø nhöõng neùt gioáng nhau. Caùc maùy tính cuõng trôï giuùp trong nghieân cöùu phong caùch hoïc, phuïc hoài thoâng tin, caùc hình thaùi ña daïng cuûa vieäc phaân tích vaên baûn, laãn xaây döïng caùc töø ñieån vaø caùc muïc luïc. Vieäc aùp duïng maùy tính vaøo caùc nghieân cöùu ngoân ngöõ ñaõ ñeå laïi keát quaû trong nhöõng heä thoáng dòch maùy laãn maùy moùc nhaän dieän vaø saûn sinh lôøi noùi laãn vaên baûn. Nhöõng maùy moùc nhö vaäy laøm deã daøng giao tieáp vôùi con ngöôøi, keå caû nhöõng ngöôøi bò suy giaûm veà phöông dieän tri nhaän hoaëc phöông dieän ngoân ngöõ. d. Ngoân ngöõ hoïc öùng duïng. Ngoân ngöõ hoïc öùng duïng (applied linguistics) aùp duïng caùc lyù thuyeát vaø phöông phaùp ngoân ngöõ hoïc vaøo vieäc daïy vaø vaøo vieäc nghieân cöùu veà vieäc hoïc moät ngoân ngöõ thöù hai. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc xem xeùt caùc loãi maø ngöôøi ta laøm ra trong khi hoï hoïc ngoân ngöõ khaùc vaø nhöõng chieán löôïc cuûa hoï cho vieäc giao tieáp trong ngoân ngöõ môùi taïi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau cuûa ngöõ naêng. Trong khi tìm kieám ñeå hieåu caùi gì xaûy ra trong tö duy cuûa ngöôøi hoïc, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc öùng duïng ñoaùn nhaän raèng ñoäng löïc, thaùi ñoä, kieåu hoïc, vaø tính caù nhaân aûnh höôûng ñeán moät ngöôøi hoïc ngoân ngöõ khaùc toát ra sao. e. Ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng. Ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng (anthropological linguistics), cuõng coøn ñöôïc bieát nhö laø nhaân chuûng hoïc ngoân ngöõ (linguistic anthropology), söû duïng nhöõng caùch tieáp caän ngoân ngöõ hoïc ñeå phaân tích vaên hoùa. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng khaûo saùt moái quan heä giöõa moät neàn vaên hoùa vaø ngoân ngöõ cuûa noù, caùch thöùc caùc neàn vaên hoùa vaø caùc ngoân ngöõ ñaõ thay ñoåi qua thôøi gian, caû caùc neàn vaên hoùa laãn caùc ngoân ngöõ khaùc nhau coù quan heä vôùi nhau nhö theá naøo. Ví duï, caùch söû duïng tieáng Anh hieän taïi veà gia ñình vaø nhöõng teân goïi cho saün xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû thöù 13 vaø ñaàu theá kyû thöù 14 khi caùc ñaïo luaät quan taâm ñeán vieäc ñaêng kyù, söï chieám höõu, vaø söï thöøa keá veà taøi saûn ñöôïc thay ñoåi. f. Ngoân ngöõ hoïc trieát hoïc. Ngoân ngöõ hoïc trieát hoïc (philosophical linguistics) khaûo saùt trieát hoïc veà ngoân ngöõ. Caùc nhaø trieát hoïc veà ngoân ngöõ tìm kieám nhöõng nguyeân lyù vaø nhöõng xu höôùng ngöõ phaùp maø taát caû caùc ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi chia seû. Trong soá nhöõng söï quan taâm cuûa caùc nhaø trieát hoïc ngoân ngöõ laø phaïm vi veà nhöõng söï keát hôïp traät töï töø coù theå coù xuyeân suoát theá giôùi. Moät keát quaû tìm kieám laø ôû choã 95% caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi söû duïng traät töï chuû ngöõ-ñoäng töø-boå ngöõ (SVO) nhö tieáng Anh söû duïng (She pushed the bush). Chæ 5% söû duïng traät töï chuû ngöõ-boå ngöõ-ñoäng töø (SOV) hoaëc traät töï ñoäng töø-chuû ngöõ-boå ngöõ (VSO). g. Ngoân ngữ hoïc thaàn kinh. Ngoân ngöõ hoïc thaàn kinh (neurolinguistics) laø söï nghieân cöùu veà ngoân ngöõ ñöôïc xöû lyù vaø ñöôïc bieåu hieän trong boä naõo nhö theá naøo. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thaàn kinh tìm kieám ñeå xaùc ñònh nhöõng boä phaän cuûa boä naõo coù lieân quan tôùi söï saûn sinh vaø hieåu ngoân ngöõ cuõng nhö ñeå xaùc ñònh nhöõng thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ (caùc aâm vò, caùc hình vò, vaø caáu truùc hoaëc cuù phaùp) ñöôïc caát giöõ ôû ñaâu. Trong khi laøm nhö vaäy, hoï thieát laäp caùch söû duïng veà caùc kyõ thuaät ñeå phaân tích caáu truùc cuûa naõo boä vaø caùc hieäu öùng cuûa thieät haïi naõo veà ngoân ngöõ. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2