Giáo trình Sinh lí học trẻ em: Phần 1 - TS Lê Thanh Vân

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

953
lượt xem 207
download

Giáo trình Sinh lí học trẻ em: Phần 1 - TS Lê Thanh Vân

Mô tả tài liệu

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Sinh lí học trẻ em: Phần 1 do TS Lê Thanh Vân biên soạn gồm 6 chương từ chương 1 đến chương 6. Nội dung của 6 chương trình bày về: tính quy luật về sự sinh trưởng và phát triển của cơ thể, hệ thần kinh, cơ quan phân tích, hệ vận động, hệ tuần hoàn. Cùng tham khảo giáo trình để nắm nội dung.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Sinh lí học trẻ em: Phần 1 - TS Lê Thanh Vân

®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa TS. lª thanh v©n Gi¸o tr×nh (In lÇn thø hai) Nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc s− ph¹m
MỤC LỤC Lêi giíi thiÖu .................................................................................................................................................... 5 Ch−¬ng I Më ®Çu .............................................................................................................................................. 6 I- TÇm quan träng cña bé m«n ............................................................................................. 6 II- Giíi thiÖu chung vÒ c¬ thÓ ng−êi ................................................................................... 7 C©u hái............................................................................................................................................. 14 H−íng dÉn tù häc ch−¬ng I .................................................................................................. 14 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng I ................................................................. 17 Ch−¬ng II TÝnh quy luËt vÒ sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¬ thÓ .............................. 19 I- TÝnh quy luËt vÒ sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¬ thÓ trÎ ................. 19 II- Gia tèc ph¸t triÓn cña c¬ thÓ ....................................................................................... 22 III- Nh÷ng chØ sè ph¸t triÓn thÓ lùc cña trÎ ................................................................ 23 IV- Giíi thiÖu vÒ biÓu ®å t¨ng tr−ëng ............................................................................. 24 V- §Æc ®iÓm ph¸t triÓn c¸c thêi k× cña c¬ thÓ ........................................................... 27 C©u hái............................................................................................................................................. 30 H−íng dÉn tù häc Ch−¬ng II ................................................................................................. 30 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng II ............................................................... 33 Ch−¬ng III HÖ thÇn kinh ............................................................................................................................. 34 I- TÇm quan träng cña hÖ thÇn kinh ............................................................................... 34 II- CÊu t¹o vµ chøc phËn cña hÖ thÇn kinh ................................................................... 34 III- Ho¹t ®éng ph¶n x¹ cña hÖ thÇn kinh ...................................................................... 39 IV- C¸c lo¹i h×nh thÇn kinh .................................................................................................. 46 V- §Æc ®iÓm ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao ë ng−êi .................................................. 47 VI- Ngñ .............................................................................................................................................. 50 C©u hái............................................................................................................................................. 52 H−íng dÉn tù häc Ch−¬ng III................................................................................................ 52 h−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng III .............................................................. 57 Ch−¬ng IV C¬ quan ph©n tÝch .................................................................................................................. 61 I- §¹i c−¬ng vÒ c¬ quan ph©n tÝch .................................................................................... 61 II- C¸c c¬ quan ph©n tÝch ....................................................................................................... 61 C©u hái............................................................................................................................................. 73 H−íng dÉn tù häc ch−¬ng IV ............................................................................................... 73 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng IV .............................................................. 79 Ch−¬ng V HÖ vËn ®éng ................................................................................................................................ 81 I- TÇm quan träng cña hÖ vËn ®éng ................................................................................ 81 II- HÖ x−¬ng .................................................................................................................................... 81 III- HÖ c¬ ........................................................................................................................................... 88 2
IV- Sù ph¸t triÓn t− thÕ ........................................................................................................... 94 C©u hái............................................................................................................................................. 95 H−íng dÉn tù häc Ch−¬ng V ................................................................................................. 96 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp Ch−¬ng V ............................................................. 102 Ch−¬ng VI HÖ tuÇn hoµn .......................................................................................................................... 104 I- M¸u .............................................................................................................................................. 104 II- TuÇn hoµn............................................................................................................................... 110 C©u hái........................................................................................................................................... 116 h−íng dÉn tù häc ch−¬ng VI ............................................................................................. 116 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng VI ............................................................ 121 Ch−¬ng VII HÖ h« hÊp .................................................................................................................................. 123 I- TÇm quan träng cña hÖ h« hÊp .................................................................................... 123 II- CÊu t¹o cña hÖ h« hÊp ...................................................................................................... 123 III- Ho¹t ®éng cña c¬ quan h« hÊp .................................................................................. 125 IV- §Æc ®iÓm hÖ h« hÊp ë trÎ em ........................................................................................ 128 V- ¢m thanh vµ tiÕng nãi ..................................................................................................... 129 C©u hái........................................................................................................................................... 130 H−íng dÉn tù häc Ch−¬ng VII ............................................................................................ 130 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng VII........................................................... 134 Ch−¬ng VIII HÖ tiªu ho¸ ............................................................................................................................ 137 I- Vai trß cña thøc ¨n. ý nghÜa cña sù tiªu ho¸....................................................... 137 II- CÊu t¹o vµ chøc phËn cña c¬ quan tiªu ho¸ ....................................................... 137 III- Sù tiªu ho¸ thøc ¨n trong èng tiªu ho¸ .............................................................. 142 IV- Sù hÊp thô thøc ¨n vµ sù th¶i bX ............................................................................... 143 V- Sù thèng nhÊt ho¹t ®éng trong c¬ quan tiªu ho¸ ......................................... 145 VI- C¬ së sinh lÝ cña sù ¨n uèng ........................................................................................ 145 C©u hái........................................................................................................................................... 145 H−íng dÉn tù häc ch−¬ng VIII ........................................................................................... 146 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng VIII ......................................................... 149 Ch−¬ng IX Trao ®æi chÊt vµ n¨ng l−îng ........................................................................................ 152 I- Kh¸i niÖm vÒ trao ®æi chÊt vµ n¨ng l−îng ........................................................... 152 II- Sù trao ®æi chÊt .................................................................................................................. 152 III- Sù trao ®æi n¨ng l−îng ................................................................................................. 156 C©u hái........................................................................................................................................... 158 h−íng dÉn tù häc Ch−¬ng IX ............................................................................................. 158 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng IX ............................................................ 161 Ch−¬ng X HÖ bµi tiÕt ................................................................................................................................... 163 I- ý nghÜa cña sù bµi tiÕt ...................................................................................................... 163 3
II- Sù bµi tiÕt n−íc tiÓu qua thËn ..................................................................................... 163 III- Sù bµi tiÕt må h«i qua da ............................................................................................... 169 C©u hái........................................................................................................................................... 172 H−íng dÉn tù häc ch−¬ng X ............................................................................................... 172 h−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng X ............................................................. 177 Ch−¬ng XI C¸c tuyÕn néi tiÕt................................................................................................................ 179 I- §¹i c−¬ng vÒ tuyÕn néi tiÕt ........................................................................................... 179 II- C¸c tuyÕn néi tiÕt .............................................................................................................. 180 C©u hái........................................................................................................................................... 183 H−íng dÉn tù häc ch−¬ng XI ............................................................................................. 183 H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái ch−¬ng XI ........................................................................... 186 Tµi liÖu tham kh¶o ..................................................................................................................................... 188 4
Lêi giíi thiÖu TrÎ em lµ mét thùc thÓ tù nhiªn ®ang ph¸t triÓn1. TrÎ cµng nhá gia tèc ph¸t triÓn cµng lín. Chóng ta cã thÓ quan s¸t thÊy trÎ lín kh«n tõng ngµy. ViÖc nghiªn cøu ®Æc ®iÓm t©m lÝ, sinh lÝ trÎ em vµ nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña nã lµ ®Æc biÖt cÇn thiÕt ®èi víi viÖc nu«i d¹y trÎ em. Gi¸o tr×nh "Sinh lÝ häc trÎ em" cña TiÕn sÜ Lª Thanh V©n lµ mét tµi liÖu ®Ò cËp mét c¸ch toµn diÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn sinh lÝ trÎ em løa tuæi mÇm non, ®Çu tuæi häc: ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña hÖ thÇn kinh; ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña c¸c c¬ quan ph©n tÝch; hÖ vËn ®éng; hÖ tuÇn hoµn; hÖ h« hÊp; hÖ tiªu ho¸; hÖ bµi tiÕt... Trªn c¬ së ph©n tÝch ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn sinh lÝ cña trÎ qua c¸c thêi k×, t¸c gi¶ ®· chØ ra nh÷ng yªu cÇu s− ph¹m cÇn thiÕt trong c«ng t¸c nu«i d¹y trÎ løa tuæi mÇm non. Do vËy, tµi liÖu nµy rÊt h÷u Ých cho c¸n bé gi¶ng d¹y, sinh viªn c¸c tr−êng s− ph¹m mÇm non. §ång thêi còng lµ tµi liÖu h÷u Ých cho häc viªn cao häc, c¸n bé nghiªn cøu vµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c qu¶n lÝ gi¸o dôc mÇm non, cho c¸c bËc cha mÑ vµ c¸c c« nu«i d¹y trÎ. Sinh lÝ häc trÎ em lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p. Trong khu«n khæ cña gi¸o tr×nh nµy khã cã thÓ tháa m·n ®−îc b¹n ®äc vÒ mäi khÝa c¹nh cña sinh lÝ häc trÎ em. Nhµ xuÊt b¶n vµ t¸c gi¶ mong nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp cña b¹n ®äc ®Ó lÇn t¸i b¶n sau gi¸o tr×nh sÏ hoµn thiÖn h¬n. t¸c gi¶ 1 Xem: Hå Ngäc §¹i. 1982. Bµi häc lµ g×. NXB Gi¸o dôc. 5
Ch−¬ng I Më ®Çu I- TÇm quan träng cña bé m«n 1. Kh¸i niÖm vÒ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi 1.1. Gi¶i phÉu ng−êi Gi¶i phÉu ng−êi lµ mét m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ cÊu t¹o, h×nh d¹ng vµ c¸c quy luËt ph¸t triÓn cña c¬ thÓ ng−êi còng nh− c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ. Nã nghiªn cøu mèi t−¬ng quan cña c¸c bé phËn víi nhau trong c¬ thÓ. Tõ ®ã thÊy ®−îc sù thèng nhÊt trong c¬ thÓ vµ sù thèng nhÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng nhê hÖ thÇn kinh. Trªn c¬ së ®ã t×m ra nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng lµm ¶nh h−ëng tèt ®Õn sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ. 1.2. Sinh lÝ ng−êi Sinh lÝ ng−êi lµ mét m«n khoa häc nghiªn cøu ho¹t ®éng chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan, c¸c hÖ c¬ quan vµ toµn bé c¬ thÓ nãi chung. Nã nghiªn cøu c¸c quy luËt lµm c¬ së cho c¸c qu¸ tr×nh sèng cña c¬ thÓ. Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau. Muèn hiÓu ®−îc chøc phËn cña mét c¬ quan nµo ®ã trong c¬ thÓ th× ph¶i biÕt cÊu t¹o cña c¬ quan ®ã. 2. Mèi quan hÖ víi c¸c m«n khoa häc kh¸c Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi cã liªn quan ®Õn nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nghiªn cøu vÒ con ng−êi nh−: y häc, t©m lÝ häc, gi¸o dôc häc, gi¸o dôc thÓ chÊt... − §èi víi y häc: Gióp cho ng−êi thÇy thuèc cã kh¶ n¨ng chÈn ®o¸n vµ ®−a ra c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ vµ ng¨n ngõa phï hîp. − §èi víi t©m lÝ häc: Sù ph¸t triÓn cña t©m lÝ diÔn ra trªn c¬ së sù ph¸t triÓn vÒ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ cña nã, ®Æc biÖt lµ trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cña nRo bé vµ cña hÖ thÇn kinh. Hay nãi c¸ch kh¸c: Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi lµ c¬ së cña t©m lÝ. Ch¼ng h¹n sù kÐm ph¸t triÓn cña nRo th× trÝ tuÖ th−êng bÞ thiÓu n¨ng. HoÆc sù kÐm ph¸t triÓn vµ suy yÕu chøc n¨ng cña tuyÕn gi¸p tr¹ng dÉn ®Õn sù tr× trÖ cña trÝ tuÖ. MÆt kh¸c, b¶n th©n sù ph¸t triÓn t©m lÝ l¹i cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn c¬ thÓ. VÝ dô: Sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng ng«n ng÷ ®R lµm ph¸t triÓn tai ©m vÞ cña ®øa trÎ, hoÆc nh÷ng sù luyÖn tËp cã ®éng c¬, cã môc ®Ých cã thÓ lµm t¨ng tÝnh nh¹y c¶m cña c¬ quan ph©n tÝch. − §èi víi gi¸o dôc häc: Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ lµ c¬ së gióp cho gi¸o dôc häc cã thÓ ®Ò ra nh÷ng néi dung gi¸o dôc cô thÓ, chÝnh x¸c, phï hîp víi ®é tuæi. 6
− §èi víi gi¸o dôc thÓ chÊt: Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ lµ c¬ së ®Ó dùa vµo ®ã cã thÓ ®Ò ra kÕ ho¹ch luyÖn tËp, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p luyÖn tËp phï hîp víi mçi ®é tuæi. 3. TÇm quan träng cña bé m«n Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ cã mét vai trß quan träng trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cña ngµnh MÇm non. − Gióp cho ng−êi häc hiÓu ®−îc c¬ thÓ trÎ em cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi ng−êi lín: kh¸c vÒ cÊu t¹o, chøc phËn cña tõng c¬ quan vµ cña c¶ c¬ thÓ. − Nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau ®ã thay ®æi trong c¸c giai ®o¹n tuæi kh¸c nhau cña trÎ. − Trªn c¬ së cña nh÷ng hiÓu biÕt nµy gióp cho c¸c c« gi¸o mÇm non t−¬ng lai cã kÕ ho¹ch ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ mét c¸ch hîp lÝ, t¹o ®iÒu kiÖn tèt cho sù hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn c¬ thÓ trÎ. − Ngoµi ra m«n häc nµy cßn cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ së ®Ó ng−êi häc cã kh¶ n¨ng tiÕp thu nh÷ng kiÕn thøc cña c¸c m«n häc kh¸c: t©m lÝ häc, gi¸o dôc häc, dinh d−ìng vµ c¸c bé m«n ph−¬ng ph¸p. II- Giíi thiÖu chung vÒ c¬ thÓ ng−êi 1. CÊu t¹o vµ chøc phËn cña tÕ bµo vµ m« 1.1. TÕ bµo 1.1.1. VÒ cÊu t¹o §Çu thÕ kØ XIX, ng−êi ta x¸c ®Þnh ®−îc c¬ thÓ cã cÊu t¹o b»ng tÕ bµo. TÕ bµo lµ mét ®¬n vÞ cÊu tróc, chøc n¨ng vµ di truyÒn c¬ b¶n cña c¬ thÓ. Quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö phãng ®¹i hµng tr¨m ngh×n lÇn, tÕ bµo gåm: a) Mµng: Bao bäc bªn ngoµi. Nã lµ líp ngoµi cña nguyªn sinh chÊt ®Æc, dµy kh«ng ®Õn vµi phÇn triÖu cña milimÐt (tøc lµ vµi nan«mÐt). Mµng cã nhiÖm vô lµm cho tÕ bµo cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh vµ b¶o vÖ tÕ bµo. Ngoµi ra, mµng tÕ bµo cßn cã kh¶ n¨ng b¸n thÊm ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng (b¸n thÊm vµ chän läc). b) Nguyªn sinh chÊt (tÕ bµo chÊt): lµ nguyªn liÖu thùc cña sù sèng, trong suèt, láng hoÆc h¬i ®Æc. Trong nguyªn sinh chÊt cã v« sè c¸c èng nhá ph©n nh¸nh ®¶m b¶o mèi liªn hÖ gi÷a c¸c phÇn kh¸c nhau cña tÕ bµo. Nh©n ®−îc t¹o nªn b»ng mét thø nguyªn sinh chÊt ®Æc biÖt. Bao giê nã còng n»m trong nguyªn sinh chÊt. Cã mét líp mµng kÐp bao xung quanh nh©n. Nh©n th−êng cã h×nh trøng vµ cã mµu s¸ng h¬n nguyªn sinh chÊt bäc quanh. Ngoµi ra, trong nguyªn sinh chÊt cã c¸c c¬ quan tö vµ cã mµng bao bäc, nã lµ nh÷ng thµnh phÇn chuyªn ho¸ gièng nh− c¸c c¬ quan cña c¬ thÓ, phô tr¸ch nh÷ng chøc n¨ng nhÊt ®Þnh, ®¶m b¶o ho¹t ®éng sèng b×nh th−êng cña tÕ bµo. Ch¼ng h¹n: ti thÓ (th−êng cã trong nguyªn sinh chÊt) cã thÓ coi lµ tr¹m n¨ng l−îng cña tÕ bµo v× nã tÝch luü n¨ng l−îng cÇn cho tÕ bµo. Sù tæng hîp protein g¾n liÒn víi riboxom nh÷ng h¹t n»m trªn bÒ mÆt cña èng nhá, ng−îc l¹i trong c¸c lizoxom l¹i x¶y ra sù ph©n gi¶i protein. 7
Nh©n lµ trung t©m ho¹t ®éng ho¸ häc. Nã cã vai trß quan träng trong viÖc quyÕt ®Þnh h×nh d¹ng, kÝch th−íc vµ chøc n¨ng cña tÕ bµo, ®iÒu khiÓn ®a sè c¸c qu¸ tr×nh sinh lÝ trong ®ã. Ngoµi ra nh©n cßn thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng vÒ sinh s¶n. 1.1.2. Thµnh phÇn cña tÕ bµo a) Cã rÊt nhiÒu chÊt tham gia vµo thµnh phÇn cña tÕ bµo. Trong ®ã n−íc chiÕm kho¶ng 3/4 khèi l−îng tÕ bµo. Trong n−íc hoµ tan mét l−îng nhá c¸c chÊt v« c¬ (chñ yÕu lµ c¸c muèi) vµ c¸c chÊt h÷u c¬ chiÕm kho¶ng 1/4 khèi l−îng tÕ bµo (trong ®ã chñ yÕu lµ protein, ngoµi ra cßn cã axit nucleic, gluxit, lipit,...). b) Protein lµ vËt chÊt chñ yÕu cña mäi cÊu t¹o tÕ bµo vµ lµ thµnh phÇn kh«ng thÓ thiÕu ®Ó tham gia tæ chøc c¸c qu¸ tr×nh sèng. Cã h¬n 20 aminoaxit cã thÓ tham gia vµo thµnh phÇn c¸c protein, t¹o thµnh mét hoÆc mét sè chuçi liªn kÕt víi nhau. C¸c chuçi nµy cã thÓ uèn khóc vµ cuén trßn l¹i thµnh tõng bói. Cã nhiÒu lo¹i protein. Mçi lo¹i protein kh¸c nhau vÒ sè l−îng phÇn tö cña tõng lo¹i aminoaxit vµ vÒ trËt tù s¾p xÕp cña nh÷ng aminoaxit nµy. Protein cã tÝnh chÊt xóc t¸c ®Æc hiÖu th«ng qua c¸c enzym. Th«ng th−êng mçi enzym chØ thóc ®Èy mét ph¶n øng ho¸ häc nhÊt ®Þnh. Mét vµi enzym chØ cã t¸c ®éng ®èi víi mét chÊt mµ kh«ng ¶nh h−ëng g× ®Õn c¸c chÊt kh¸c, thËm chÝ c¶ ®èi víi c¸c chÊt gÇn gièng c¸c chÊt Êy. c) Axit nucleic: ®−îc cÊu t¹o tõ chuçi rÊt lín c¸c nucleotit − s¶n phÈm liªn kÕt cña 3 ph©n tö: chÊt h÷u c¬ chøa nit¬ (baz¬ nit¬), ®−êng 5 nguyªn tö cacbon vµ axit photphoric. Chuçi polynucleotit chØ gåm cã 4 lo¹i nucleotit víi c¸c baz¬ nit¬ kh¸c nhau: xitozin, timin, adenin, guanin. Axit nucleic ®¶m b¶o sù t¹o nªn protein tõ c¸c aminoaxit ®Æc tr−ng cho mçi tÕ bµo vµ gi÷ ®−îc b¶n chÊt di truyÒn. d) Gluxit (hydratcacbon hay saccarit). Gluxit ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c nguyªn tè nh− cacbon, hydro, oxy. Trong ®ã c¸c nguyªn tö cña 2 nguyªn tè hydro vµ oxy hÇu nh− bao giê còng cã tØ lÖ gièng nh− trong ph©n tö n−íc. Gluxit cã 2 lo¹i hydratcacbon ®¬n gi¶n (monosaccarit) vµ hydratcacbon phøc t¹p (polysaccarit hay polyme trïng hîp). Trong c¬ thÓ ng−êi vµ ®éng vËt, ®−êng glucoz¬ ®−îc dïng ®Ó tiªu hao n¨ng l−îng hµng ngµy. Lo¹i ®−êng nµy víi mét l−îng nhá cã mÆt kh«ng nh÷ng ë tÊt c¶ c¸c tÕ bµo mµ cßn c¶ ë trong m¸u. Th−êng chóng cã trong gan vµ c¬, cßn phÇn kh¸c ®−îc biÕn ®æi thµnh lipit. e) Lipit: Lipit còng ®−îc cÊu t¹o b»ng c¸c nguyªn tè gièng gluxit, nh−ng hµm l−îng oxy rÊt Ýt. Ch¼ng h¹n, mì ng−êi cã c«ng thøc C55H100O6. Ngoµi ra cßn cã mét sè lipit cã cÊu t¹o phøc t¹p h¬n nh− trong thµnh phÇn cã chøa photpho vµ mét sè chÊt kh¸c. Lipit th−êng phñ mÆt d−íi da vµ nhiÒu c¬ quan, lµ chÊt dù tr÷ cña c¬ thÓ cã gi¸ trÞ n¨ng l−îng rÊt lín. Ngoµi ra cßn cã mét sè chÊt cã tÝnh chÊt gièng lipit (c¸c hîp chÊt gièng lipit) còng cã ý nghÜa quan träng trong c¸c qu¸ tr×nh sèng. 1.1.3. Nh÷ng ®Æc tÝnh cña tÕ bµo TÕ bµo cã thÓ xem lµ nh÷ng ®¬n vÞ c¬ së mµ tr¹ng th¸i sèng cña chóng ®−îc ®¶m b¶o b»ng nh÷ng ®Æc tÝnh sèng c¬ b¶n sau: 8
a) BiÕn ®æi n¨ng l−îng tõ mét d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c. Ch¼ng h¹n, n¨ng l−îng ho¸ häc cña c¸c chÊt h÷u c¬ trong c¸c tÕ bµo c¬ thÓ ng−êi ®−îc biÕn ®æi thµnh nh÷ng d¹ng n¨ng l−îng kh¸c nh− c¬ n¨ng, ®iÖn n¨ng... b) X©y dùng c¬ thÓ b»ng c¸ch chuyÓn ho¸ c¸c chÊt hÊp thô ®−îc vµo tÕ bµo. c) Sinh tr−ëng vµ ph©n chia. C¸c tÕ bµo lín lªn nhê c¸c vËt chÊt míi cña tÕ bµo ®−îc h×nh thµnh m¹nh mÏ, ph©n ®«i nhiÒu lÇn, sinh s«i n¶y në. Trong ®ã mçi tÕ bµo con gièng hÖt tÕ bµo mÑ. d) TÝnh ®Æc tr−ng. Sù ph¸t triÓn cña tÕ bµo thai b¾t ®Çu b»ng sù ph©n chia c¸c tÕ bµo sinh dôc c¸i ®−îc thô tinh. Nhê tiÕp tôc ph©n chia mµ sè l−îng tÕ bµo ®−îc nh©n ®«i kh«ng ngõng vµ nhanh chãng h×nh thµnh mÇm mèng cña c¬ thÓ t−¬ng lai. Lóc nµy b¾t ®Çu thÊy râ sù kh¸c nhau vÒ cÊu t¹o cña c¸c nhãm tÕ bµo riªng biÖt ®Ó h×nh thµnh nh÷ng chøc n¨ng sèng nhÊt ®Þnh cña chóng. e) BiÓu hiÖn kh¶ n¨ng ph¶n øng vµ h−ng phÊn (tøc lµ sù ph¶n øng víi nh÷ng thay ®æi xuÊt hiÖn ë m«i tr−êng ngoµi, tõ ®ã lµm cho c¬ thÓ thÝch nghi víi m«i tr−êng). VÝ dô: §¸p l¹i c¸c kÝch thÝch c¸c tÕ bµo c¬ co (co ng¾n l¹i) lµm cho tuyÕn n−íc bät tiÕt n−íc bät. 1.2. M« M« lµ tËp hîp nh÷ng yÕu tè cã cÊu tróc tÕ bµo vµ yÕu tè kh«ng cã cÊu tróc tÕ bµo, h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt, ph¸t triÓn trong c¬ thÓ tõ nh÷ng l¸ ph«i nhÊt ®Þnh vµ ®¶m nhiÖm nh÷ng chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trong c¬ thÓ, do ®ã mçi lo¹i m« cã cÊu t¹o chung. Dùa vµo nguån gèc ph¸t sinh, chøc n¨ng vµ cÊu t¹o, ng−êi ta chia ra lµm 4 lo¹i m«: m« th−îng b×, m« liªn kÕt, m« c¬ vµ m« thÇn kinh. Bèn lo¹i m« nµy ®−îc h×nh thµnh tõ nh÷ng l¸ ph«i kh¸c nhau vµ chóng t¹o thµnh c¸c c¬ quan vµ hÖ c¬ quan trong c¬ thÓ. Ho¹t ®éng cña chóng cã mèi liªn hÖ h÷u c¬ trong mét c¬ thÓ thèng nhÊt d−íi sù ®iÒu khiÓn cña hÖ thÇn kinh. 2.2.1. M« th−îng b× (biÓu m«) a) CÊu t¹o: Lµ mét lo¹i m« phñ bÒ mÆt mét c¬ quan, giíi h¹n c¬ quan ®ã víi m«i tr−êng xung quanh. VÞ trÝ bÒ mÆt cña m« th−îng b× cã liªn quan víi chøc n¨ng cña nã: hoÆc cã chøc n¨ng b¶o vÖ che chë, hoÆc qua ®ã mµ thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng. M« th−îng b× cã cÊu t¹o ®Æc tr−ng, nh−ng chóng mang nh÷ng nÐt chung nhÊt lµ: thµnh phÇn chñ yÕu trong m« lµ c¸c cÊu tróc tÕ bµo, cßn phÇn kh«ng cã cÊu tróc tÕ bµo (hay chÊt gian bµo) th× Ýt, kh«ng ®¸ng kÓ. C¨n cø vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ mÆt cÊu t¹o tõng lo¹i th−îng b× mµ cã c¸ch ph©n biÖt c¸c lo¹i th−îng b×. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vÒ c¸c m« th−îng b×: − Th−îng b× da, cã trong thµnh phÇn da vµ l¸t ®o¹n ®Çu trªn cña èng tiªu ho¸ (khoang miÖng). Tõ th−îng b× da h×nh thµnh mét sè yÕu tè dÉn xuÊt nh− l«ng, mãng vµ c¸c tuyÕn da. CÊu t¹o cña nã gåm nhiÒu tÇng tÕ bµo. TÇng s©u nhÊt cña th−îng b× da cã kh¶ n¨ng sinh s¶n. 9
− Th−îng b× thËn: gåm mét tÇng tÕ bµo l¸t thµnh trong c¸c èng niÖu. TÕ bµo cã h×nh nãn, h×nh lËp ph−¬ng hoÆc h×nh dÑt. − Th−îng b× lãt: gÆp trong thµnh phÇn tÊt c¶ c¸c m¹c lãt khoang, c¸c m¹c phñ mét sè t¹ng. Chóng gåm mét tÇng tÕ bµo h×nh dÑt. − Th−îng b× ruét: gåm mét tÇng tÕ bµo h×nh trô l¸t ®o¹n gi÷a vµ sau cña èng tiªu hãa. C¸c tuyÕn tiªu ho¸ còng thuéc thµnh phÇn lo¹i th−îng b× nµy, nh−ng chóng thay ®æi tïy tõng n¬i, cã khi xen kÏ vµ r¶i r¸c trong c¸c líp th−îng b× (nh− ë ruét non). Cã khi hîp thµnh tõng vïng (ë d¹ dµy), cã khi t¹o thµnh nh÷ng ®¸m n»m t¸ch ra ngoµi (gan, tôy). b) Chøc n¨ng cña m« th−îng b×: b¶o vÖ, che chë tr¸nh nh÷ng t¸c ®éng c¬ häc, ho¸ häc vµ c¸c t¸c ®éng kh¸c tõ bªn ngoµi. Ngoµi ra, m« th−îng b× cßn thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng. 1.2.2. M« liªn kÕt (®Öm – dinh d−ìng) Thµnh phÇn cÊu t¹o chñ yÕu cña m« nµy kh«ng ph¶i lµ tÕ bµo mµ lµ chÊt gian bµo. Dùa vµo chøc n¨ng cã thÓ ph©n ra lµm hai lo¹i m« liªn kÕt: lo¹i cã chøc n¨ng dinh d−ìng (nh− m¸u vµ b¹ch huyÕt), lo¹i cã chøc n¨ng ®Öm c¬ häc (nh− x−¬ng, sôn). Sù ph©n chia nµy còng chØ cã tÝnh chÊt t−¬ng ®èi. a) Mét sè m« liªn kÕt − Vâng m«: t¹o nªn c¬ së cña mäi c¬ quan t¹o huyÕt nh− tñy x−¬ng, h¹ch b¹ch huyÕt, t×. YÕu tè tÕ bµo cña m« nµy cã h×nh sao nèi víi nhau b»ng nh÷ng nh¸nh nguyªn sinh chÊt t¹o thµnh mét khèi hçn bµo. Liªn hÖ mËt thiÕt víi chÊt nguyªn sinh cña tÕ bµo cã nh÷ng sîi t¬ m¶nh lµm thµnh mét m¹ng l−íi, nªn cã tªn lµ vâng m«. Chøc n¨ng cña vâng m« lµ t¹o huyÕt, b¶o vÖ c¬ thÓ vµ cã kh¶ n¨ng thùc bµo nhê sù cã mÆt cña nh÷ng tÕ bµo tù do t¸ch ra tõ khèi hçn bµo. − M¸u vµ b¹ch huyÕt: Lo¹i m« nµy cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ chÊt láng – huyÕt t−¬ng, trong ®ã cã c¸c yÕu tè ®Þnh h×nh nh− huyÕt cÇu (hång cÇu, b¹ch cÇu) vµ c¸c huyÕt thÓ nhá. Trong c¬ thÓ, m¸u vµ b¹ch huyÕt l−u th«ng trong hÖ m¹ch, ®¶m b¶o chøc n¨ng dinh d−ìng qua sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng ngoµi. − M« liªn kÕt sîi xèp: lµ lo¹i m« rÊt phæ biÕn trong c¬ thÓ, cã mÆt ë tÊt c¶ c¸c c¬ quan, däc theo ®−êng ®i cña m¹ch m¸u, m¹ch b¹ch huyÕt vµ lµm thµnh nh÷ng líp m« ®Öm d−íi da hoÆc gi÷a c¸c c¬. Trong m« liªn kÕt sîi xèp, yÕu tè gian bµo lµ mét khèi chÊt dÝnh, nhít, v« ®Þnh h×nh, trong ®ã cã nh÷ng bã t¬ sinh keo vµ nh÷ng sîi ®µn håi. Cßn yÕu tè tÕ bµo chØ lµ nh÷ng nguyªn bµo sîi, sau nµy tr−ëng thµnh biÕn ®æi ra thµnh tÕ bµo sîi. T¹i mét sè bé phËn cña c¬ thÓ nh− d−íi da, m« liªn kÕt sîi xèp biÕn ®æi thµnh m« mì. − M« liªn kÕt sîi ch¾c: cã cÊu tróc sîi lµ thµnh phÇn chñ yÕu bªn c¹nh yÕu tè tÕ bµo kÐm ph¸t triÓn. − M« sôn: lµ lo¹i m« cã cÊu t¹o kh¸ ®Æc biÖt, trong ®ã gåm mét yÕu tè gian bµo ph¸t triÓn, cßn c¸c tÕ bµo r¶i r¸c trong gian bµo hoÆc riªng lÎ, hoÆc nhãm 2 – 3 tÕ bµo trong bao nang. + C¨n cø vµo cÊu tróc chÊt gian bµo mµ ph©n biÖt thµnh 3 lo¹i m« sôn: * Sôn trong: nh− sôn s−ên, sôn mòi, ... 10
* Sôn ®µn håi: t¹o thµnh vµnh tai, sôn thµnh èng tai ngoµi, mét sè sôn thanh qu¶n. * Sôn liªn kÕt sîi: nh− nh÷ng ®Üa sôn gian ®èt. + M« sôn t¨ng tr−ëng nhê cã mµng sôn bäc ngoµi. Mµng sôn gåm cã hai líp: líp ngoµi vµ líp trong tiÕp víi m« sôn cã kh¶ n¨ng sinh s¶n. Trong m« sôn kh«ng cã m¹ch m¸u. − M« x−¬ng: cã líp mµng x−¬ng (hay cèt m¹c) phñ ngoµi. Mµng x−¬ng cã 2 líp: líp ngoµi lµ m« liªn kÕt sîi ch¾c vµ líp trong gåm nh÷ng tÕ bµo sinh x−¬ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n. Trong m« x−¬ng, chÊt gian bµo do nh÷ng t¬ sîi sinh keo cÊu t¹o nªn xÕp thµnh nh÷ng tÊm dÑp cã tÈm mét sè muèi v« c¬ lµm cho nã võa ®Æc, võa ch¾c l¹i võa ®µn håi. M« x−¬ng lµ mét lo¹i m« ph©n ho¸ cao h¬n c¶ vµ lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ë nh÷ng ®éng vËt cã x−¬ng sèng. b) Chøc n¨ng cña m« liªn kÕt − Dinh d−ìng: §¶m b¶o cung cÊp hoÆc gi÷ g×n c¸c chÊt dinh d−ìng vµ oxy. − B¶o vÖ: Sinh ra c¸c chÊt b¶o vÖ vµ lµm s¹ch c¬ thÓ khái c¸c chÊt ®éc h¹i. − §Öm c¬ häc. 1.2.3. M« c¬ Cã nguån gèc gÇn gòi víi c¸c m« liªn kÕt. Nã chiÕm 1/3 khèi l−îng c¬ thÓ. §Æc tÝnh chung cña m« c¬ lµ cã kh¶ n¨ng co rót. M« c¬ cã 2 lo¹i: a) M« c¬ v©n: Trong c¬ thÓ, c¬ v©n t¹o nªn v¸ch c¬ tim vµ cïng víi hÖ x−¬ng lµm thµnh c¬ quan vËn ®éng. CÊu t¹o c¬ v©n gåm nh÷ng sîi c¬ cã chiÒu dµi thay ®æi. Mçi sîi c¬ gåm cã mét mµng bäc quanh mét khèi nguyªn sinh chÊt trong cã nhiÒu t¬ c¬ n»m däc cïng mét h−íng víi sîi c¬ vµ cã v« sè nh©n tÕ bµo (cã tíi hµng tr¨m nh©n, nh÷ng nh©n nµy ®Òu dµn ra gÇn bÒ mÆt cña sîi c¬). Quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi th× thÊy: Mçi t¬ c¬ gåm nh÷ng khoanh h×nh ®Üa cã mµu tèi vµ s¸ng xen kÏ nhau, v× vËy mµ cã tªn lµ c¬ v©n. C¸c sîi c¬ tËp hîp thµnh bã c¬ cã ®é dµi thay ®æi. C¬ v©n cã kh¶ n¨ng co rót nhanh h¬n c¬ tr¬n kho¶ng 10 lÇn. Ngoµi ra trong c¬ cßn cã c¸c m¹ch m¸u vµ d©y thÇn kinh ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng trao ®æi chÊt vµ thùc hiÖn ph¶n x¹ gi÷a c¸c c¬ quan cña c¬ thÓ víi m«i tr−êng. b) M« c¬ tr¬n: Tham gia vµo thµnh phÇn cÊu t¹o c¸c néi quan vµ thµnh m¹ch m¸u. CÊu t¹o cña m« c¬ tr¬n gåm nh÷ng tÕ bµo c¬ cã h×nh sîi thu«n nhän hai ®Çu. Trong tÕ bµo c¬ tr¬n cã chÊt nguyªn sinh, mét nh©n h×nh que vµ nhiÒu t¬ c¬ tr¬n xÕp däc cïng mét h−íng theo chiÒu dµi cña tÕ bµo c¬. Sù co rót cña m« c¬ tr¬n kh«ng theo ý muèn. 1.2.4. M« thÇn kinh: lµ mét lo¹i m« ph©n ho¸ cao ®é, cã kh¶ n¨ng c¶m øng ®−îc c¸c lo¹i kÝch thÝch cña m«i tr−êng. Thµnh phÇn cña m« thÇn kinh gåm c¸c tÕ bµo thÇn kinh (hay n¬ron). M« thÇn kinh t¹o nªn hÖ thÇn kinh. Ngoµi ra nã cßn cã chøc phËn quy ®Þnh vµ kÕt hîp sù ho¹t ®éng cña tÊt c¶ c¸c c¬ quan vµ hÖ c¬ quan trong c¬ thÓ còng nh− ®¶m b¶o mèi liªn hÖ gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng ngoµi. 11
2. C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt vµ lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh 2.1. C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt Mäi bé phËn, mäi c¬ quan ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ tÕ bµo. TËp hîp c¸c tÕ bµo cã cïng chøc n¨ng t¹o thµnh m«. M« tËp hîp l¹i ®Ó t¹o thµnh c¬ quan vµ hÖ c¬ quan. Nh− vËy mäi c¬ quan, m« vµ tÕ bµo ®Òu ®−îc liªn kÕt víi nhau thµnh mét khèi thèng nhÊt trong c¬ thÓ. Sù thèng nhÊt nµy ®−îc thÓ hiÖn nh− sau: 2.1.1. Sù thèng nhÊt gi÷a ®ång ho¸ vµ dÞ hãa C¬ thÓ muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn th× ph¶i lu«n lu«n c©n b»ng víi m«i tr−êng sèng cña m×nh. Sù c©n b»ng ®ã ®−îc thùc hiÖn th«ng qua qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Trao ®æi chÊt lµ chøc n¨ng c¬ b¶n cña c¬ thÓ sèng. Trao ®æi chÊt bao gåm hai qu¸ tr×nh ®ång ho¸ vµ dÞ hãa. a) §ång ho¸ lµ sù trao ®æi vµ hÊp thô c¸c chÊt ®−îc ®−a tõ m«i tr−êng bªn ngoµi vµo c¬ thÓ. KÕt qu¶ lµ t¹o ra c¸c hîp chÊt ho¸ häc phøc t¹p råi tõ ®ã tæng hîp lªn c¸c thµnh phÇn cña c¬ thÓ sèng vµ t¹o ra n¨ng l−îng. b) DÞ ho¸ lµ sù ph©n hñy c¸c hîp chÊt h÷u c¬ phøc t¹p thµnh c¸c chÊt ®¬n gi¶n. KÕt qu¶ cña sù ph©n hñy nµy lµ sù gi¶i phãng ra n¨ng l−îng. N¨ng l−îng nµy mét mÆt dïng ®Ó tæng hîp c¸c chÊt phøc t¹p míi tõ c¸c chÊt lÊy ë bªn ngoµi vµo (tøc lµ ®−îc dïng vµo qu¸ tr×nh ®ång ho¸), mét mÆt dïng ®Ó thùc hiÖn c¸c qu¸ tr×nh sèng trong c¸c bé phËn cña c¬ thÓ. §ång ho¸ vµ dÞ ho¸ lµ hai qu¸ tr×nh kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ®−îc: kh«ng cã ®ång ho¸ th× kh«ng cã dÞ hãa. Ng−îc l¹i, kh«ng cã dÞ ho¸ th× còng kh«ng cã ®ång hãa. Nh−ng trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¬ thÓ, vai trß cña chóng kh«ng nh− nhau: khi c¬ thÓ cßn trÎ, ®ång ho¸ m¹nh h¬n dÞ ho¸; khi c¬ thÓ ®R giµ th× dÞ ho¸ l¹i m¹nh h¬n ®ång hãa. MÆt kh¸c, trong c¬ thÓ ng−êi lu«n lu«n cã sù hñy ho¹i vµ ®æi míi. Ch¼ng h¹n, c¸c tÕ bµo líp ngoµi cïng cña da lu«n ®−îc ®æi míi. HoÆc hång cÇu ë trong m¸u còng vËy, nã chØ sèng ®−îc kho¶ng 130 ngµy råi bÞ chÕt vµ ®−îc thay thÕ b»ng hång cÇu míi. Nh− vËy, sù sèng chØ cã thÓ tån t¹i nÕu m«i tr−êng bªn ngoµi cung cÊp cho c¬ thÓ oxy, thøc ¨n vµ nhËn cña c¬ thÓ nh÷ng s¶n phÈm ph©n huû. 2.1.2. Sù thèng nhÊt gi÷a cÊu t¹o vµ chøc phËn Gi÷a cÊu t¹o, h×nh th¸i víi sinh lÝ, chøc phËn cã sù thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau. Chøc phËn vµ h×nh th¸i cña c¬ thÓ lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn c¸ thÓ vµ chñng lo¹i cña c¬ thÓ. Do ®ã gi÷a chøc phËn vµ h×nh th¸i cÊu t¹o cã mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt vµ lÖ thuéc lÉn nhau, trong ®ã chøc phËn gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh v× chøc phËn trùc tiÕp liªn hÖ víi trao ®æi chÊt. 2.1.3. Sù thèng nhÊt gi÷a c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ C¸c c¬ quan vµ c¸c hÖ quan c¬ trong c¬ thÓ lu«n lu«n cã sù ho¹t ®éng phèi hîp nhÞp nhµng vµ thèng nhÊt víi nhau. Sù liªn hÖ, phèi hîp gi÷a c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ diÔn ra theo 3 h−íng: − Mét bé phËn nµy ¶nh h−ëng ®Õn c¸c bé phËn kh¸c. VÝ dô: Khi ta lao ®éng, c¬ lµm viÖc, ®ång thêi tim ®Ëp nhanh h¬n, nhÞp thë gÊp h¬n. 12
− Toµn bé c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn mét bé phËn. VÝ dô: HiÖn t−îng ®ãi lµ biÓu hiÖn toµn bé c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¬ quan tiªu hãa. − Trong tõng c¬ quan cã sù phèi hîp víi nhau. VÝ dô: Khi ta nh¶y th× cã sù phèi hîp gi÷a ch©n tr¸i vµ ch©n ph¶i. 2.1.4. Sù thèng nhÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng C¬ thÓ vµ m«i tr−êng lµ mét khèi thèng nhÊt. Khi m«i tr−êng thay ®æi th× c¬ thÓ còng ph¶i cã nh÷ng thay ®æi, nh÷ng ph¶n øng cho phï hîp víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. NÕu kh«ng th× c¬ thÓ sÏ kh«ng tån t¹i ®−îc. Kh¶ n¨ng nµy cña c¬ thÓ gäi lµ kh¶ n¨ng thÝch nghi. ThÝch nghi lµ quy luËt c¬ b¶n cña sinh vËt. VÝ dô, khi trêi rÐt ta "næi da gµ". §ã chÝnh lµ sù thÝch nghi cña c¬ thÓ ®èi víi thêi tiÕt (lóc nµy c¸c c¬ ë lç ch©n l«ng co l¹i ®Ó gi÷ cho nhiÖt trong c¬ thÓ khái tho¸t ra ngoµi). ë ng−êi, sù thÝch nghi mang tÝnh chÊt chñ ®éng. Ch¼ng h¹n, ta chèng rÐt b»ng mÆc ¸o Êm, dïng lß s−ëi. 2.2. C¬ thÓ lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh HÖ thèng thÇn kinh cã vai trß quan träng trong viÖc ®iÒu hoµ ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ vµ lµm cho c¬ thÓ thµnh mét khèi thèng nhÊt. Nhê ®ã trong c¬ thÓ x¶y ra qu¸ tr×nh tù ®iÒu chØnh chøc n¨ng sinh lÝ duy tr× nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho c¬ thÓ tån t¹i. Ch¼ng h¹n nh− duy tr× mét c¸ch t−¬ng ®èi møc ®é kh«ng ®æi cña ¸p lùc m¸u, nhiÖt ®é cña c¬ thÓ, tÝnh chÊt ho¸ lÝ cña m¸u vµ c¸c yÕu tè kh¸c... Ngoµi ra, nhê hÖ thÇn kinh mµ c¬ thÓ thùc hiÖn ®−îc mèi liªn hÖ víi m«i tr−êng xung quanh. ViÖc ®iÒu hoµ ho¹t ®éng cña c¬ thÓ cßn ®−îc thùc hiÖn nhê mét sè chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc cao ®−îc sinh ra trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. VÝ dô, hoãcm«n khi vµo m¸u chóng ®i kh¾p c¬ thÓ lµm ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng cña c¸c tÕ bµo vµ c¸c c¬ quan kh¸c. Nh− vËy, ®iÒu hoµ ho¹t ®éng cña c¬ thÓ do c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÓ dÞch. Hai c¬ chÕ ®iÒu hoµ nµy t¸c ®éng t−¬ng hç lÉn nhau: c¸c chÊt ho¸ häc tÝch cùc ®−îc h×nh thµnh trong c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng lµm ¶nh h−ëng ngay ®Õn c¸c tÕ bµo thÇn kinh khi lµm thay ®æi tr¹ng th¸i, chøc n¨ng cña chóng. MÆt kh¸c sù h×nh thµnh vµ x©m nhËp cña nhiÒu chÊt ho¸ häc tÝch cùc n»m trong m¸u chÞu sù ®iÒu hoµ cña hÖ thÇn kinh. HÖ thÇn kinh ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng cña hµng lo¹t c¸c c¬ quan kh«ng nh÷ng qua c¸c xung ®éng thÇn kinh ®i tíi c¬ quan theo ®−êng dÉn truyÒn thÇn kinh, mµ cßn nhê c¸c chÊt ho¸ häc ®−îc h×nh thµnh ë c¸c tÕ bµo cña c¬ thÓ vµ ®i vµo m¸u d−íi ¶nh h−ëng cña hÖ thÇn kinh. 3. §Æc ®iÓm chung cña c¬ thÓ trÎ − C¬ thÓ trÎ em nãi chung vµ tõng c¬ quan nãi riªng kh«ng hoµn toµn gièng ng−êi lín ®R tr−ëng thµnh. − C¬ thÓ trÎ em kh«ng ph¶i lµ c¬ thÓ ng−êi lín thu bÐ l¹i theo mét tØ lÖ nhÊt ®Þnh. − Gi÷a c¬ thÓ trÎ em vµ ng−êi lín cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau: kh¸c nhau vÒ kÝch th−íc, vÒ c©n nÆng, vÒ cÊu tróc vµ vÒ chøc n¨ng ho¹t ®éng. 13
− Sù ho¹t ®éng cña c¬ thÓ trÎ còng nh− cña ng−êi lín kh«ng ph¶i lµ gåm sù ho¹t ®éng riªng lÎ cña tõng hÖ c¬ quan mµ c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ ®Òu ho¹t ®éng thèng nhÊt trong mét toµn bé hoµn chØnh. C©u hái 1. ThÕ nµo lµ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi? 2. Nªu ý nghÜa cña gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi ®èi víi ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cña ngµnh MÇm non. 3. Chøng minh "TÕ bµo lµ mét ®¬n vÞ cÊu tróc, chøc n¨ng vµ di truyÒn c¬ b¶n cña c¬ thÓ". 4. ThÕ nµo lµ m«? 5. Chøng minh "C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt". 6. T¹i sao nãi "C¬ thÓ lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh"? 7. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm chung vÒ c¬ thÓ trÎ. H−íng dÉn tù häc ch−¬ng I I- Môc ®Ých yªu cÇu Häc ch−¬ng nµy, häc viªn cÇn n¾m v÷ng ®−îc c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n sau: − Kh¸i niÖm vÒ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi, tõ ®ã thÊy ®−îc tÇm quan träng cña nã ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ. − Kh¸i niÖm vÒ tÕ bµo vµ m«. − Sù thèng nhÊt trong c¬ thÓ. − §Æc ®iÓm chung cña c¬ thÓ trÎ em. II- Ph−¬ng ph¸p häc §äc kÜ gi¸o tr×nh vµ sö dông h×nh vÏ. III- H−íng dÉn chi tiÕt 1. Kh¸i niÖm vÒ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi a) Gi¶i phÉu ng−êi − Lµ mét m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ cÊu t¹o, h×nh d¹ng vµ c¸c quy luËt ph¸t triÓn cña c¬ thÓ ng−êi còng nh− c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ. − Nghiªn cøu mèi t−¬ng quan cña c¸c bé phËn trong c¬ thÓ. − ThÊy ®−îc sù thèng nhÊt gi÷a c¬ quan trong c¬ thÓ vµ gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng. b) Sinh lÝ ng−êi − Lµ mét m«n khoa häc nghiªn cøu chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan, c¸c hÖ c¬ quan vµ toµn bé c¬ thÓ. − Nghiªn cøu c¸c quy luËt lµm c¬ së cho c¸c qu¸ tr×nh sèng cña c¬ thÓ. Gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau. 2. TÇm quan träng cña m«n Sinh lÝ häc trÎ em − Cã vai trß quan träng trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cña ngµnh MÇm non. − Gióp cho ng−êi häc hiÓu ®−îc vÒ c¬ thÓ trÎ. 14
− Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ së ®Ó ng−êi häc cã kh¶ n¨ng tiÕp thu kiÕn thøc cña c¸c m«n häc kh¸c nh− t©m lÝ häc, gi¸o dôc häc, dinh d−ìng vµ c¸c bé m«n ph−¬ng ph¸p. 3. CÊu t¹o vµ chøc phËn cña m« tÕ bµo vµ m« a) TÕ bµo − Kh¸i niÖm: Lµ ®¬n vÞ cÊu tróc chøc n¨ng vµ di truyÒn c¬ b¶n cña c¬ thÓ. − CÊu t¹o gåm: + Mµng: ∗ Bao bäc bªn ngoµi. ∗ Lµ líp ngoµi cña nguyªn sinh chÊt ®Æc. ∗ Dµy kh«ng ®Õn vµi phÇn triÖu cña milimÐt. ∗ Cã nhiÖm vô: • Lµm cho tÕ bµo cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh. • B¶o vÖ tÕ bµo. • Thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng. + Nguyªn sinh chÊt (tÕ bµo chÊt): ∗ Lµ nguyªn liÖu thùc cña sù sèng. ∗ Trong suèt, láng, hoÆc h¬i ®Æc. ∗ Cã v« sè èng nhá ph©n nh¸nh ®¶m b¶o mèi liªn hÖ gi÷a c¸c phÇn kh¸c nhau cña tÕ bµo. ∗ Cã c¸c c¬ quan tö phô tr¸ch nh÷ng chøc n¨ng nhÊt ®Þnh, ®¶m b¶o ho¹t ®éng sèng b×nh th−êng cña tÕ bµo. + Nh©n: ∗ Lµ mét thø nguyªn sinh chÊt ®Æc biÖt. ∗ Bao giê còng n»m trong nguyªn sinh chÊt. ∗ Th−êng cã h×nh trøng vµ cã mµu s¸ng h¬n nguyªn sinh chÊt ë xung quanh. ∗ Cã mµng kÐp. ∗ NhiÖm vô: • Lµ trung t©m ho¹t ®éng ho¸ häc. • QuyÕt ®Þnh h×nh d¸ng, kÝch th−íc vµ chøc n¨ng cña tÕ bµo. • §iÒu khiÓn ®a sè c¸c qu¸ tr×nh sinh lÝ trong tÕ bµo. • Thùc hiÖn chøc n¨ng sinh s¶n. − Thµnh phÇn cña tÕ bµo: + 3/4 khèi l−îng tÕ bµo lµ n−íc, trong n−íc hoµ tan mét l−îng nhá c¸c chÊt v« c¬ (chñ yÕu lµ c¸c muèi). + 1/4 khèi l−îng tÕ bµo lµ chÊt h÷u c¬. Trong ®ã chñ yÕu lµ protein, ngoµi ra cßn cã axit nucleic, gluxit, lipit… − §Æc tÝnh cña tÕ bµo: 15
+ BiÕn ®æi n¨ng l−îng tõ mét d¹ng nµy sang mét d¹ng kh¸c (nh− c¬ n¨ng, ®iÖn n¨ng…). + X©y dùng c¬ thÓ b»ng c¸ch chuyÓn ho¸ c¸c chÊt hÊp thô ®−îc vµo tÕ bµo. + Sinh tr−ëng vµ ph©n chia. + TÝnh ®Æc tr−ng. + BiÓu hiÖn kh¶ n¨ng ph¶n øng. b) M« − Kh¸i niÖm: M« lµ: + TËp hîp nh÷ng yÕu tè cã cÊu t¹o tÕ bµo vµ yÕu tè kh«ng cã cÊu t¹o tÕ bµo. + §¶m nhËn nh÷ng chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trong c¬ thÓ. − C¸c lo¹i m«: Dùa vµo nguån gèc ph¸t sinh, chøc n¨ng vµ cÊu t¹o, ng−êi ta chia lµm 4 lo¹i m«: + M« th−îng b× (biÓu m«): * Phñ bÒ mÆt mét c¬ quan, giíi h¹n c¬ quan ®ã víi m«i tr−êng xung quanh. * Thµnh phÇn cã cÊu tróc tÕ bµo lµ chñ yÕu, cßn phÇn kh«ng cã cÊu tróc tÕ bµo Ýt, kh«ng ®¸ng kÓ. * Gåm: th−îng b× da, th−îng b× lãt, th−îng b× thËn, th−îng b× ruét. * Chøc n¨ng: • B¶o vÖ, che chë. • Thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng. + M« liªn kÕt (®Öm … dinh d−ìng): * Thµnh phÇn cÊu t¹o chñ yÕu lµ chÊt gian bµo. * Gåm: vâng m«, m¸u vµ b¹ch huyÕt, m« liªn kÕt sîi xèp, m« liªn kÕt sîi ch¾c, m« sôn, m« x−¬ng. * Chøc n¨ng: • Dinh d−ìng. • B¶o vÖ. • §Öm c¬ häc. + M« c¬: * Cã nguån gèc gÇn gòi víi m« liªn kÕt. * ChiÕm 1/3 khèi l−îng c¬ thÓ. * Cã kh¶ n¨ng co rót. * Gåm: • M« c¬ tr¬n: Tham gia vµo thµnh phÇn cÊu t¹o c¸c néi quan vµ thµnh m¹ch m¸u. Cã sù co rót kh«ng theo ý muèn cña con ng−êi. • M« c¬ v©n t¹o nªn v¸ch c¬ tim vµ cïng víi hÖ x−¬ng lµm thµnh c¬ quan vËn ®éng. + M« thÇn kinh: * Ph©n ho¸ cao ®é. 16
* Cã kh¶ n¨ng c¶m øng ®−îc c¸c lo¹i kÝch thÝch cña m«i tr−êng. * Thµnh phÇn gåm c¸c tÕ bµo thÇn kinh. * Chøc n¨ng: • T¹o nªn hÖ thÇn kinh. • Quy ®Þnh vµ kÕt hîp sù ho¹t ®éng cña tÊt c¶ c¸c c¬ quan vµ hÖ c¬ quan trong c¬ thÓ, còng nh− ®¶m b¶o mèi liªn hÖ gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng. 4. C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt vµ lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh a) C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt − Mäi bé phËn, c¬ quan ®Òu t¹o thµnh tõ tÕ bµo. − TËp hîp c¸c tÕ bµo cã cïng chøc n¨ng t¹o thµnh m«. − Mäi c¬ quan, m« vµ tÕ bµo ®−îc liªn kÕt thµnh mét khèi thèng nhÊt trong c¬ thÓ. Sù thèng nhÊt thÓ hiÖn nh− sau: + Thèng nhÊt gi÷a ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸: * Nªu kh¸i niÖm ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸. * Mèi quan hÖ cña ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸ trong c¬ thÓ. + Thèng nhÊt gi÷a cÊu t¹o vµ chøc phËn: Mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o vµ chøc phËn, ®ång thêi kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh cña chøc phËn (v× chøc phËn liªn quan trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt). + Thèng nhÊt gi÷a c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ: Gi÷a c¸c c¬ quan vµ hÖ c¬ quan trong c¬ thÓ lu«n cã sù ho¹t ®éng phèi hîp nhÞp nhµng vµ thèng nhÊt víi nhau. Vµ sù thèng nhÊt ®ã thÓ hiÖn theo 3 h−íng: * Mét bé phËn nµy ¶nh h−ëng ®Õn c¸c bé phËn kh¸c. * Toµn bé c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn mét bé phËn. * Trong tõng c¬ quan cã sù phèi hîp víi nhau. + Thèng nhÊt gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua sù thÝch nghi. Riªng ë ng−êi th× sù thÝch nghi nµy mang tÝnh chñ ®éng. b) C¬ thÓ lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh. C¬ thÓ cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh nhê sù t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÓ dÞch. Hai c¬ chÕ nµy t¸c ®éng t−¬ng hç lÉn nhau. Nªu mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a thÇn kinh vµ thÓ dÞch. 5. §Æc ®iÓm chung cña c¬ thÓ trÎ − C¬ thÓ trÎ em kh«ng ph¶i lµ c¬ thÓ ng−êi lín thu nhá theo mét tØ lÖ nhÊt ®Þnh vµ cã nhiÒu ®iÓm kh¸c vÒ kÝch th−íc, c©n nÆng, cÊu tróc vµ vÒ chøc n¨ng ho¹t ®éng. − Sù ho¹t ®éng cña c¬ thÓ trÎ còng nh− cña ng−êi lín lµ c¸c c¬ quan vµ c¸c hÖ c¬ quan ho¹t ®éng thèng nhÊt trong mét hÖ thèng hoµn chØnh. H−íng dÉn tr¶ lêi c©u hái «n tËp ch−¬ng I C©u 1. ThÕ nµo lµ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi? Nªu kh¸i niÖm vÒ gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi. C©u 2. Nªu ý nghÜa cña gi¶i phÉu vµ sinh lÝ ng−êi ®èi víi ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cña ngµnh MÇm non. Nªu tÇm quan träng cña bé m«n. C©u 3. Chøng minh "TÕ bµo lµ mét ®¬n vÞ cÊu tróc, chøc n¨ng vµ di truyÒn c¬ b¶n cña c¬ thÓ". 17
Dùa vµo: − CÊu t¹o cña tÕ bµo. − Thµnh phÇn cña tÕ bµo. − §Æc tÝnh cña tÕ bµo. C©u 4. ThÕ nµo lµ m«? CÇn nªu: − Kh¸i niÖm vÒ m«. − C¸c lo¹i vÒ m«. (L−u ý: Trong c¸c lo¹i m« ph¶i nªu cÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña nã) C©u 5. Chøng minh "C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt". Nªu: − C¬ thÓ bao gåm c¸c c¬ quan vµ c¸c hÖ c¬ quan. C¸c c¬ quan vµ hÖ c¬ quan ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c tÕ bµo vµ m«. − C¸c c¬ quan, m« vµ tÕ bµo liªn kÕt thµnh mét khèi thèng nhÊt trong c¬ thÓ. − Sù thèng nhÊt trong c¬ thÓ thÓ hiÖn nh− sau: + Thèng nhÊt gi÷a ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸ (nªu kh¸i niÖm, mèi quan hÖ gi÷a ®ång ho¸ vµ dÞ ho¸ trong c¬ thÓ). + Thèng nhÊt gi÷a cÊu t¹o vµ chøc phËn (nªu mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o vµ chøc phËn). + Thèng nhÊt gi÷a c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ (thÓ hiÖn theo 3 h−íng). + Thèng nhÊt gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng. (L−u ý tõng biÓu hiÖn cña sù thèng nhÊt, lÊy vÝ dô minh ho¹). C©u 6. T¹i sao nãi "C¬ thÓ lµ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh"? CÇn nªu: − Vai trß cña hÖ thÇn kinh ®èi víi c¬ thÓ. − Vai trß cña thÓ dÞch (chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc cao) ®èi víi c¬ thÓ. − Mèi quan hÖ cña c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÓ dÞch trong viÖc ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña c¬ thÓ. C©u 7. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm chung vÒ c¬ thÓ trÎ em. CÇn nªu: − C¬ thÓ bao gåm c¸c c¬ quan vµ c¸c hÖ c¬ quan. C¸c c¬ quan vµ c¸c hÖ c¬ quan ®Òu ho¹t ®éng thèng nhÊt trong mét hÖ thèng hoµn chØnh. − C¬ thÓ trÎ kh¸c so víi c¬ thÓ ng−êi lín vÒ kÝch th−íc, vÒ c©n nÆng, vÒ cÊu tróc vµ vÒ chøc n¨ng ho¹t ®éng. − C¬ thÓ trÎ em kh«ng ph¶i lµ c¬ thÓ ng−êi lín thu nhá l¹i theo mét tØ lÖ nhÊt ®Þnh. 18
Ch−¬ng II TÝnh quy luËt vÒ sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¬ thÓ I- TÝnh quy luËt vÒ sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¬ thÓ trÎ 1. Kh¸i niÖm vÒ sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn Qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn lµ ®Æc tÝnh sinh häc chung cña chÊt sèng. Sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña con ng−êi ®−îc b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm thô tinh cña tÕ bµo trøng cho ®Õn lóc chÕt. 1.1. Sù ph¸t triÓn Sù ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh thay ®æi vÒ mÆt sè l−îng vµ chÊt l−îng x¶y ra trong c¬ thÓ. Sù ph¸t triÓn cña con ng−êi lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc diÔn ra trong suèt c¶ cuéc ®êi. ë mçi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¸ thÓ ®Òu chøa ®ùng c¸c vÕt tÝch cña giai ®o¹n tr−íc, nh÷ng c¸i hiÖn cã cña giai ®o¹n nµy vµ nh÷ng mÇm mèng cña giai ®o¹n sau. Nh− vËy, mçi mét løa tuæi lµ mét hÖ thèng c¬ ®éng, trong ®ã vÕt tÝch cña giai ®o¹n tr−íc dÇn dÇn bÞ xãa bá, c¸i hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai ®−îc ph¸t triÓn. Sau ®ã c¸i hiÖn t¹i l¹i trë thµnh c¸i qu¸ khø vµ mÇm mèng cña c¸i t−¬ng lai l¹i trë thµnh c¸i hiÖn t¹i, råi nh÷ng mÇm mèng cña c¸i t−¬ng lai l¹i n¶y sinh. Sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ ng−êi ®−îc biÓu hiÖn qua c¸c chØ sè ®o nh−: chiÒu cao, c©n nÆng, vßng ngùc... Sù ph¸t triÓn ®−îc thÓ hiÖn ë 3 yÕu tè: − Sù t¨ng tr−ëng (hay sù lín lªn) cña c¬ thÓ, cña c¸c c¬ quan riªng lÎ cña c¬ thÓ vµ ë sù t¨ng c−êng c¸c chøc n¨ng cña chóng. − Sù ph©n ho¸ cña c¸c c¬ quan vµ c¸c m«. − Sù thµnh h×nh (t¹o h×nh d¸ng) ®Æc tr−ng cho c¬ thÓ. Ba yÕu tè nµy liªn hÖ vµ phô thuéc víi nhau mét c¸ch chÆt chÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ h×nh th¸i vµ chøc n¨ng. §Æc tr−ng cña sù ph¸t triÓn lµ nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt cña c¬ thÓ, lµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng dÊu hiÖu vµ nh÷ng thuéc tÝnh ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cã thÓ diÔn ra mét c¸ch tõ tõ, liªn tôc, nh−ng ®ång thêi còng cã nh÷ng b−íc nh¶y vät... 19
1.2. Sù sinh tr−ëng Sù sinh tr−ëng lµ qu¸ tr×nh t¨ng liªn tôc khèi l−îng cña c¬ thÓ b»ng c¸ch t¨ng sè l−îng hoÆc t¨ng kÝch th−íc tÕ bµo cña c¬ thÓ, dÉn ®Õn t¨ng khèi l−îng m«, c¬ quan vµ toµn bé c¬ thÓ. KÕt qu¶ lµ xuÊt hiÖn sù thay ®æi vÒ mÆt kÝch th−íc. Trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, sè l−îng tÕ bµo, khèi l−îng c¬ thÓ vµ hÖ sè nh©n chñng ®−îc t¨ng lªn. Mét sè c¬ quan trong c¬ thÓ nh− x−¬ng, phæi... sù sinh tr−ëng ®−îc thùc hiÖn ®Æc biÖt nhê viÖc t¨ng sè l−îng tÕ bµo, mét sè kh¸c nh− c¬, m« thÇn kinh... cã qu¸ tr×nh t¨ng kÝch th−íc chÝnh tÕ bµo. 2. TÝnh quy luËt sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¬ thÓ 2.1. TÝnh kh«ng ®ång ®Òu vµ d¹ng sãng cña qu¸ tr×nh sinh tr−ëng Ch¼ng h¹n: − VÒ chiÒu cao: TrÎ s¬ sinh cao 50cm, cuèi 1 tuæi cao 78 – 80cm (thËm chÝ 100cm); trÎ tõ 11 – 12 tuæi th× em g¸i cao h¬n em trai mét chót; 13 – 14 tuæi em trai cao b»ng em g¸i; 14 – 15 tuæi em trai th−êng cao h¬n em g¸i. − VÒ c©n nÆng: TrÎ s¬ sinh nÆng 3 – 3,2kg; cuèi 1 tuæi nÆng 9,5 – 10kg; 2 tuæi: 12kg, 3 tuæi: 14kg, 4 tuæi: 16kg, 5 tuæi: 15,7kg. §Õn thêi k× tr−ëng thµnh, nhÞp ®é sinh tr−ëng l¹i gi¶m vµ mçi n¨m chØ t¨ng lªn 1,5 – 2kg vÒ khèi l−îng vµ chiÒu cao t¨ng lªn 4 – 5cm. Nh− vËy tõ lóc sinh ra ®Õn lóc tr−ëng thµnh, chiÒu dµi c¬ thÓ t¨ng lªn 3,5 lÇn, chiÒu dµi cña th©n t¨ng lªn 3 lÇn, chiÒu dµi cña tay t¨ng lªn 4 lÇn vµ chiÒu dµi cña ch©n t¨ng lªn 5 lÇn. 2.2. C¸c tØ lÖ trªn c¬ thÓ thay ®æi theo løa tuæi − TrÎ s¬ sinh ®−îc ph©n biÖt víi ng−êi lín b»ng ch©n tay ng¾n, th©n lín vµ ®Çu to. − Víi c¸c løa tuæi, ®é dµi cña ®Çu nhá dÇn vµ ®é dµi cña x−¬ng kÐo dµi ra. §Õn tuæi dËy th×: ë nam ch©n tay dµi, th©n ng¾n, x−¬ng chËu hÑp h¬n so víi n÷. Ch¼ng h¹n: + ë trÎ s¬ sinh, chiÒu dµi ®Çu = 1/4 chiÒu dµi c¬ thÓ; + 2 tuæi, chiÒu dµi ®Çu = 1/5 chiÒu dµi c¬ thÓ; + 6 tuæi, chiÒu dµi ®Çu = 1/6 chiÒu dµi c¬ thÓ; + 12 tuæi, chiÒu dµi ®Çu = 1/7 chiÒu dµi c¬ thÓ; + Ng−êi lín, chiÒu dµi ®Çu = 1/8 chiÒu dµi c¬ thÓ. 20