ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA XÃ HỘI HỌC
GIÁO TRÌNH
THAM VẤN TRONG CÔNG TÁC XÃ HỘI
Chủ biên: PGS.TS Nguyễn Hồi Loan
Hà Nội – 2020
LỜI NÓI ĐẦU
Thực hiện đề án số 32/2010/QĐ-TTg về Phát triển nghề Công tác xã hội,
từ năm 2010 đến nay, công tác xã hội ở nước ta có những bước phát triển vượt
bậc cả về đào tạo, nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế. Do vậy, đội ngũ
nhân viên công tác xã hội ở nước ta đã có những chuyển biến đáng kể về trình
độ, tiệm cần dần với chuyên nghiệp như yêu cầu của một nghề mang tính ứng
dụng.
Thực tế hiện nay, nhiều người nhầm lẫn giữa nghề tham vấn với nghề
công tác xã hội. Sự nhầm lẫn này gây không ít phiền phức cho cả nhân viên
công tác xã hội cũng như tham vấn viên đang hoạt động trong lĩnh vực công tác
xã hội ... Đây là hai lĩnh vực khoa học biệt lập nhưng rất gần gũi nhau, có những
nguyên tắc và giá trị giống nhau, hoạt động bổ sung cho nhau. Công việc của họ
gặp nhau ở điểm tiếp xúc trực tiếp với đối tượng được giúp đỡ, nhưng công việc
của người tham vấn tâm lý (NTV) được thu hẹp vào mối quan hệ mặt đối mặt
với thân chủ và đi vào chiều sâu tâm lý, còn nhân viên công tác xã hội (NVXH)
thì ngoài việc tiếp xúc với thân chủ qua đối thoại, còn tác động vào môi trường
xung quanh họ để giúp họ giải quyết vấn đề.
Tham vấn và công tác xã hội đều là những nghề nghiệp nhằm giúp đỡ
thân chủ cải thiện cuộc sống và hoàn cảnh cũng như các tình huống khó khăn
của họ; chúng khá giống nhau ở chỗ chúng đều là những công việc trợ giúp.
Công tác xã hội đưa ra sự can thiệp ở các lĩnh vực khác nhau nhằm giúp đỡ các
cá nhân, gia đình, và/hoặc cộng đồng. Chẳng hạn, các cán bộ xã hội giúp thân
chủ tiếp cận các nguồn lực, ủng hộ các quyền của thân chủ ở cấp chính quyền,
và làm việc để cải thiện tình hình kinh tế của trẻ em, gia đình, và cộng đồng.
Phạm vi của tham vấn cụ thể hơn phạm vi của công tác xã hội, chủ yếu tập trung
vào các vấn đề khó khăn tâm lý và tình cảm của các cá nhân, nhóm, và gia đình.
Tham vấn là một phần, công cụ rất quan trọng của công tác xã hội, và là
một công cụ chủ yếu khơi dậy nội lực ở chính người yếu thế và giúp họ vượt
qua nan đề của họ và cải thiện chất lượng cuộc sống của họ. Do vậy, nhóm tác
giả thuộc Đại học KHXH&NV-ĐHQGHN, Đại học Sư phạm HN (hiện đang
tham gia trực tiếp giảng dạy tham vấn tại các trường đại học và đã nhiều năm
tham gia các lớp đào tạo ngắn hạn, bồi dưỡng kiến thức và kỹ năng tham vấn
cho đội ngũ nhân viên CTXH tại các địa phương thuộc Bộ LĐ-TB&XH quản lý
cùng hợp tác biên soạn giáo trình này.
Tham vấn trong công tác xã hội là môn học giới thiệu và cung cấp cho
sinh viên các khái niệm và lý thuyết tổng quan của hoạt động tham vấn tâm lý,
các kiến thức cơ bản về các quan điểm và lịch sử phát triển của tham vấn tâm lý
trong và ngoài nước. Bên cạnh đó, giúp sinh viên nắm được các kiến thức về xác
định mục đích, nguyên tắc, quy trình và phương pháp tiến hành tham vấn tâm lý.
Về thực hành, khuyến khích sinh viên tham gia vào các tình huống giả định
nhằm áp dụng các kỹ năng và kiến thức tham vấn đã học vào thực hành CTXH
cá nhân, CTXH nhóm, CTXH gia đình, quản lý ca …. Từ đó, giúp sinh viên
nắm được những điểm trọng yếu trong lý thuyết và hình thành kỹ năng tham vấn
tâm lý trong CTXH. Giáo trình Tham vấn trong công tác xã hội bao gồm 5
chương. Cụ thể:
Chương 1: Những vấn đề chung về tham vấn và trị liệu tâm lý.
Nội dung của chương này cung cấp cho người học những kiến thức cơ
bản nhất về tham vấn trong công tác xã hội: vai trò của tham vấn, mối quan hệ
giữa tham vấn, trị liệu tâm lý và công tác xã hội. Tham vấn trong CTXH khác
với tham vấn tâm lý nói chung ở chỗ khi nhân viên CTXH thực hiện tham vấn
cho thân chủ thì cũng đã thực hiện trị liệu tâm lý bằng tham vấn để khơi dậy
tiềm năng của thân chủ. Ngoài ra, chương này cũng cung cấp cho người học
những quy điều đạo đức của tham vấn trong công tác xã hội mà mọi nhân viên
CTXH phải tuân thủ.
Chương 2: Một số đặc điểm tâm lý và các vấn đề cơ bản ở các nhóm thân
chủ trong tham vấn/trị liệu tâm lý.
Trong chương này, nhóm tác giả đề cập đến 8 nhóm đối tượng yếu thế của
CTXH: Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt; Người khuyết tật; Người có HIV/AIDS;
Người cao tuổi; Người mại dâm; Người nghiện ma túy; Người Nghèo; Người có
rối loạn tâm thần. Ở mỗi nhóm thân chủ, người học nắm được các đặc điểm tâm
lý cơ bản và các nan đề thường xuất hiện ở họ. Do vậy, khối kiến thức này rất
cần thiết cho người học hiểu rõ các vấn đề tâm lý, diễn biến tâm lý của họ, do đó
giúp người học ứng dụng các kiến thức này vào thực hành tham vấn để hình
thành các kỹ năng cơ bản trong tham vấn.
Chương 3, chương 4, chương 5: Tham vấn cá nhân, tham vấn gia đình và
tham vấn nhóm trong công tác xã hội.
Trong các chương này, giáo trình cung cấp cho người học những kiến cơ
bản nhất giúp người học hiểu đúng thế nào là tham vấn cá nhân trong CTXH,
tham vấn gia đình trong CTXH và tham vấn nhóm trong công tác xã hội để tránh
hiện tượng đánh đồng tham vấn với tư vấn trong công tác xã hội. Đây là vấn đề
thường gặp ở các nhân viên CTXH hiện đang công tác tại các Trung tâm BTXH
mà họ chưa được đào tạo bài bản về tham vấn trong CTXH. Đồng thời, tại các
chương này, người học có được những kiến thức sâu rộng về một quy trình tham
vấn cá nhân, tham vấn gia đình và tham vấn nhóm trong CTXH. Trên cơ sở các
bước, các khâu của quy trình, người học rất thuận lợi trong việc áp dụng quy
trình tham vấn vào các ca cụ thể khi đi thực hành, thực tập tại các cơ sở BTXH
để hình thành cho mình kỹ năng tham vấn.
Đây là một giáo trình thuộc khối kiến thức cơ bản trong chương trình đào
tạo cử nhân của ngành CTXH không chỉ dành cho Trường ĐHKHXH&NV-
ĐHQGHN, mà còn là tài liệu cho tất cả các cơ sở đào tạo CTXH trong cả nước
có thể sử dụng. Xuất phát từ đó, sự hợp tác có trách nhiệm giữa các giảng viên
của Trường ĐHKHXH&NV-ĐHQGHN hợp tác với các giảng viên trường
ĐHSP HN cùng thực hiện biên soạn giáo trình này với mong muốn cung cấp
cho người học, cán bộ giảng dạy, cán bộ nghiên cứu về CTXH có một tài liệu có
thể đáp ứng được yêu cầu đào tạo về Tham vấn trong CTXH hiện nay.
Để hoàn thành giáo trình này, nhóm tác giả đã nhận được sự góp ý rất tận
tình, khoa học của các chuyên gia, các thầy cô và sự phản hồi của các khóa sinh
viên mà nhóm tác giả đã trực tiếp tham gia giảng dạy. Tuy nhiên, giáo trình này
vẫn không thể tránh khỏi những thiếu sót, còn nhiều vấn đề cần phải mở rộng
và trao đổi, bổ sung nhằm đáp ứng được yêu cầu của đào tạo cử nhân CTXH
trong cả nước. Chúng tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của các bạn đọc
để nhóm tác giả tiếp tục hoàn thiện giáo trình này trong những lần tái bản sau.
Xin chân thành cảm ơn!
Thay mặt nhóm tác giả
PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan
MỤC LỤC
Chương 1: Những vấn đề chung về tham vấn và trị liệu tâm lý.....................1
1.1. Khái niệm, mục đích và vai trò của tham vấn và trị liệu tâm lý trong
công tác xã hội......................................................................................................1
1.1.1. Khái niệm tham vấn trong công tác xã hội..................................................1
1.1.2. Mục đích của tham vấn tâm lý trong công tác xã hội.................................5
1.1.3. Khái niệm trị liệu tâm lý trong CTXH......................................................10
1.2. Mối quan hệ giữa tham vấn, trị liệu tâm lý và công tác xã hội..............15
1.3. Phân loại tham vấn trong công tác xã hội................................................24
1.4. Triết lý nghề tham vấn và qui điều đạo đức của tham vấn trong công
tác xã hội.............................................................................................................25
1.4.1. Triết lý của nghề tham vấn trong công tác xã hội.....................................25
1.4.2. Giá trị và nguyên tắc đạo đức của tham vấn trong công tác xã hội...........26
1.5. Sơ lược sự hình thành tham vấn/trị liệu chuyên nghiệp.........................30
1.5.1. Sơ lược về nghề tham vấn.........................................................................30
1.5.2. Sự ra đời của hoạt động tham vấn chuyên nghiệp.....................................32
1.5.3. Quá trình hình thành và phát triển Tham vấn ở Việt Nam........................37
Chương 2: Một số đặc điểm tâm lý và các vấn đề cơ bản..............................40
ở các nhóm thân chủ trong tham vấn/trị liệu tâm lý của Công tác xã hội...40
2.1.Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt.....................................................................40
2.1.1.Các khái niệm.............................................................................................40
2.1.2. Đặc điểm tâm lý và nhu cầu của trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt.................44
2.1.3. Các cách tiếp cận tham vấn, trị liệu tâm lýtrong dịch vụ công tác xã hội
với trẻ em.............................................................................................................45