Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam: Vấn đề pháp lý (Khóa luận tốt nghiệp Luật kinh doanh)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA LUẬT

Nguyễn Thị Ngàn

NHỮNG VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VỀ CỔ PHẦN HÓA

DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC TẠI VIỆT NAM

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

NGÀNH LUẬT KINH DOANH

Hệ đào tạo: Chính quy

Khóa học: QH-2012-L

HÀ NỘI, 2016

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA LUẬT

-----------------------

Nguyễn Thị Ngàn

NHỮNG VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VỀ CỔ PHẦN HÓA

DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC TẠI VIỆT NAM

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

NGÀNH LUẬT KINH DOANH

Hệ đào tạo: Chính quy

Khóa học: QH-2012-L

NGƯỜI HƯỚNG DẪN: THS. NGUYỄN ĐĂNG DUY

HÀ NỘI, 2016

LỜI CAM ĐOAN

Em xin cam đoan khóa luận là công trình nghiên cứu của riêng em. Các kết

quả nêu trong khóa luận chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các

số liệu, ví dụ và trích dẫn trong khóa luận đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung

thực.

Vậy, em viết lời cam đoan này đề nghị Khoa luật, Đại học Quốc gia Hà Nội

xem xét để em có thể bảo vệ khóa luận tốt nghiệp.

Em xin chân thành cảm ơn!

NGƯỜI CAM ĐOAN

Nguyễn Thị Ngàn

MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 7 Chương 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC ............................................................................................................. 10 1.1. Khái quát về Doanh nghiệp nhà nước ..................................................... 10 1.1.1. Khái niệm doanh nghiệp nhà nước .................................................... 10

1.1.2. Vị trí, vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế thị trường................................................................................................................13 1.2. Khái quát về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước ................................ 16 1.2.1. Khái niệm cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước ............................... 16 1.2.2. Sự cần thiết phải cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước .................... 20

Chương 2. NỘI DUNG PHÁP LUẬT CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY .......................................................... 28 2.1. Mục tiêu, yêu cầu của cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước ................. 29 2.2. Đối tượng, điều kiện cổ phần hóa ............................................................. 32 2.3. Các hình thức cổ phần hóa .................................................................... 35 2.4. Đối tượng mua cổ phần .......................................................................... 36 2.5. Xử lý tài chính khi cổ phần hóa ............................................................ 40 2.6. Xác định giá trị doanh nghiệp .................................................................. 42 2.7. Bán cổ phần lần đầu ............................................................................... 50 2.8. Chính sách đối với doanh nghiệp sau cổ phần hóa ............................. 52 Chương 3. THỰC TRẠNG THI HÀNH VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY ............................................................................................................... 53

3.1. Thành tựu đạt được và những hạn chế trong thi hành pháp luật cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam qua các giai đoạn ................ 53 3.1.1. Giai đoạn 1990- 2001 ........................................................................... 53 3.1.2. Giai đoạn 2002- 2010 ........................................................................... 55 3.1.3. Giai đoạn 2011 đến nay ....................................................................... 57 3.1.4. Đánh giá toàn bộ quá trình cổ phần hóa đến nay .............................. 67

3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước……………………………………………………………………………75

3.2.1. Chủ trương, chính sách của nhà nước về cổ phần hóa giai đoạn 2016 2020…………………………………………………………………......75

3.2.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam....................................................................................................... 78 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 87

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 89

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Chính phủ CP:

Hội đồng Bộ trưởng HĐBT:

Phát hành cổ phiếu ra công chúng lần đầu IPO:

Nghị định NĐ:

Hỗ trợ phát triển chính thức ODA:

Quyết định QĐ:

Hiệp định Đối tác Kinh tế chiến lược xuyên Thái Bình Dương TPP:

Thông tư TT:

Thủ tướng TTg:

Tổ chức Thương mại Thế giới WTO:

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là một chủ trương, chính sách lớn của

Đảng và nhà nước ta trong suốt 30 năm qua. Doanh nghiệp nhà nước là một bộ phận

kinh tế quan trọng trong nền kinh tế, được nhà nước giao phó nhiều nhiệm vụ đồng

thời được nhà nước tạo điều kiện, cơ hội về vốn, nguồn lực để phát triển. Tuy nhiên,

trên thực tế, doanh nghiệp nhà nước không tận dụng được những lợi thế của mình,

ngược lại còn bộc lộ nhiều hạn chế, tính không hiệu quả so với các thành phần kinh

tế khác. Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là yêu cầu tất yếu để khắc phục những

thiếu sót của bộ phận doanh nghiệp nhà nước, khi nền kinh tế nước ta chuyển từ tập

trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Quá

trình này nhằm đa dạng hóa hình thức sở hữu, đổi mới phương thức quản lý đồng thời

nhằm thúc đẩy hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh trong doanh nghiệp.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước mở ra triển vọng xây dựng thị trường vốn

lành mạnh, phong phú, tạo điều kiện cơ cấu lại nền kinh tế. Cổ phần hóa không nhằm

xóa bỏ bộ phận doanh nghiệp nhà nước, ngược lại, tăng cường vai trò chủ đạo của

doanh nghiệp nhà nước, nâng cao chất lượng doanh nghiệp nhà nước nói riêng và

chất lượng nền kinh tế nói chung.

Quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước đã có những bước đi mạnh mẽ

từ những năm đầu thí điểm 1990 cho đến tận hôm nay, khi cổ phần hóa hóa đang dần

bước vào giai đoạn cuối hoàn thành. Hàng loạt văn bản pháp lý đã được ban hành để

hướng dẫn, chỉ đạo thực hiện cổ phần hóa ở tất cả các cấp, ngành, địa phương.Tư

tưởng, chủ trương, chính sách của Đảng, nhà nước về cổ phần hóa được quán triệt

sâu sắc trong tất cả các văn bản, các nghị quyết Đại hội Đảng IX, X, XI, XII.

Nhận thấy được tầm quan trọng của quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà

nước cùng những thành tựu, hạn chế mà nước ta đạt được trong quá trình cổ phần hóa

suốt 30 năm qua, em đã chọn đề tài nghiên cứu khóa luận tốt nghiệp của mình là:

“Những vấn đề pháp lý về cổ phầGHGGn hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam”.

Việc nghiên cứu những vấn đề pháp lý và thực tiễn thi hành pháp luật cổ phần hóa

doanh nghiệp nhà nước hiện nay có ý nghĩa quan trọng và cấp thiết, để từ đó rút ra

những kinh nghiệm, đưa ra những kiến nghị nhằm thúc đẩy, hoàn thiện tiến trình cổ

phần hóa doanh nghiệp nhà nước, hướng tới mục tiêu hoàn thành quá trình cổ phần

hóa các doanh nghiệp nhà nước trong thời gian tới.

2. Mục đích nghiên cứu đề tài

Mục đích nghiên cứu của khóa luận là làm sáng tỏ những vấn đề pháp lý về cổ

phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam, thấy được những thành tựu đạt được

cũng như những khó khăn, hạn chế mà các doanh nghiệp trong quá trình cổ phần hóa

gặp phải. Từ đó, rút ra những kinh nghiệm, đề xuất những kiến nghị hoàn thiện pháp

luật và thi hành. Khóa luận đi sâu nghiên cứu và khẳng định sự đúng đắn của các chủ

trương, chính sách cổ phần hóa của Đảng và nhà nước.

Việc nghiên cứu và phân tích những vấn đề khái quát cơ bản về doanh nghiệp

nhà nước và cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước được khóa luận thực hiện dưới góc

độ pháp luật, thông qua phân tích các quy định pháp luật hiện hành về cổ phần hóa,

cũng như thực trạng tiến hành cổ phần hóa ở các doanh nghiệp. Từ đó khóa luận chỉ

ra những điểm bất cập trong các quy phạm pháp luật và đề xuất các kiến nghị, giải

pháp hoàn thiện.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Khóa luận nghiên cứu những vấn đề pháp lý về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà

nước tại Việt Nam trong 30 năm qua.

Khóa luận nghiên cứu và phân tích những khái quát cơ bản về doanh nghiệp

nhà nước và cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước; phân tích các quy định pháp luật

hiện hành về cổ phần hóa, phân tích thực trạng tiến hành cổ phần hóa và đề xuất các

kiến nghị, giải pháp hoàn thiện.

4. Phương pháp nghiên cứu

Trong quá trình nghiên cứu đề tài, em tiến hành khai thác thông tin từ các sách,

báo, tạp chí, và luận văn nhằm tìm kiếm số liệu của các bộ, ngành, doanh nghiệp, số

liệu của Tổng cục thống kê. Tham khảo các công trình nghiên cứu về cổ phần hóa

doanh nghiệp nhà nước của các tác giả trong nước. Đối chiếu, so sánh, thống kê, hệ

thống, đưa ra những tổng hợp, phân tích về vấn đề nghiên cứu.

5. Bố cục của khóa luận

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung khóa

luận gồm 3 chương:

Chương 1: Khái quát chung về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước.

Chương 2: Nội dung pháp luật cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt

Nam hiện nay.

Chương 3: Thực trạng thi hành và giải pháp hoàn thiện pháp luật cổ phần hóa

doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam hiện nay.

Chương 1

KHÁI QUÁT CHUNG VỀ CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC

1.1. Khái quát về Doanh nghiệp nhà nước

1.1.1. Khái niệm doanh nghiệp nhà nước

Doanh nghiệp nhà nước là một khái niệm hoàn toàn không mới khi hình thái

doanh nghiệp này không thể thiếu trong bất kỳ nền kinh tế của các nước trên thế giới.

Ngân hàng thế giới 1991 định nghĩa về doanh nghiệp nhà nước như sau: “Doanh

nghiệp nhà nước là một chủ thể kinh tế mà quyền sở hữu hay quyền kiểm soát thuộc

về Chính phủ, và phần lớn thu nhập của chúng được tạo ra từ việc bán hàng hóa và

dịch vụ”.

Đối với Việt Nam, khái niệm doanh nghiệp nhà nước cũng được đề cập trong

nhiều văn bản pháp luật. Tuy nhiên khái niệm doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam

không bất biến mà có sự thay đổi trong từng thời kỳ.

Theo điều lệ xí nghiệp công nghiệp quốc doanh ban hành kèm theo Nghị định

số 50/HĐBT ngày 22/03/1988 và quy chế về thành lập, giải thể doanh nghiệp nhà

nước ban hành kèm Nghị định 338/HĐBT ngày 20/11/1991 thì “Doanh nghiệp Nhà

nước là tổ chức kinh doanh do Nhà nước thành lập, đầu tư vốn và quản lý với tư cách

chủ sở hữu”.

Doanh nghiêp nhà nước hoạt động nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế- xã

hội của nhà nước. Khái niệm này không cụ thể, chỉ khẳng định sự can thiệp trực tiếp

và toàn diện của nhà nước vào hoạt động của doanh nghiệp.

Khái niệm doanh nghiệp nhà nước được đề cập lần đầu trong luật doanh nghiệp

nhà nước 1995. Theo đó, “Doanh nghiệp nhà nước là tổ chức kinh tế do nhà nước đầu

tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý, hoạt động kinh doanh hoặc hoạt động công ích,

nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế- xã hội do nhà nước giao. Doanh nghiệp nhà

nước có tư cách pháp nhân, có các quyền và nghĩa vụ dân sự, tự chịu trách nhiệm về

toàn bộ hoạt động, kinh doanh trong phạm vi vốn do doanh nghiệp quản lý” [26, 84].

Quan niệm này về cơ bản giống với các văn bản pháp lý trước đó, tập trung đề cập

đến vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong hoạt động kinh doanh, công ích vì mục

tiêu kinh tế xã hội. Với khái niệm này, doanh nghiệp nhà nước có thể hoạt động trên

mọi lĩnh vực, ngành nghề bởi vai trò quan trọng của nó.

Trải qua nhiều lần sửa đổi luật, khái niệm doanh nghiệp nhà nước cũng có

những thay đổi theo. Theo luật doanh nghiệp nhà nước 2003, “Doanh nghiệp nhà

nước là tổ chức kinh tế do nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ hoặc có cổ phần, vốn

góp chi phối, được tổ chức dưới hình thức công ty nhà nước, công ty cổ phần, công

ty trách nhiệm hữu hạn” [27, 84]. Doanh nghiệp nhà nước có tư cách pháp nhân, có

các quyền và nghĩa vụ dân sự, tự chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động, kinh doanh

trong phạm vi số vốn do doanh nghiệp quản lý. Doanh nghiệp nhà nước có tên gọi,

có con dấu riêng và có trụ sở chính trên lãnh thổ Việt Nam. Luật doanh nghiệp nhà

nước 2003 đã liệt kê các đặc điểm cơ bản của doanh nghiệp nhà nước. Khái niệm này

đã cụ thể hơn khi khẳng định doanh nghiệp nhà nước là doanh nghiệp do nhà nước

sở hữu toàn bộ vốn điều lệ hoặc có cổ phần chi phối, vốn góp chi phối thay vì chỉ là

doanh nghiệp do nhà nước đầu tư vốn như trước. Doanh nghiệp nhà nước được tổ

chức dưới nhiều hình thức đa dạng, phù hợp với các mô hình doanh nghiệp trong nền

kinh tế thị trường như công ty nhà nước, công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu

hạn.

Năm 2005, luật doanh nghiệp mới ra đời thay thế luật doanh nghiệp năm 2000

và luật doanh nghiệp nhà nước 2003. Luật doanh nghiệp 2005 đã thống nhất, không

có sự phân biệt đối xử đối với tất cả các doanh nghiệp, không phân biệt tính chất sở

hữu, thành phần kinh tế. Doanh nghiệp nhà nước được định nghĩa là doanh nghiệp

trong đó nhà nước sở hữu trên 50% vốn điều lệ [28, 85]. Như vậy, đối tượng thuộc

diện doanh nghiệp nhà nước được mở rộng dưới mọi hình thức chỉ cần doanh nghiệp

có trên 50% vốn điều lệ thuộc sở hữu nhà nước.

Luật doanh nghiệp 2014 đã thu hẹp đối tượng thuộc diện doanh nghiệp nhà

nước khi định nghĩa “Doanh nghiệp nhà nước là doanh nghiệp do nhà nước nắm giữ

100% vốn điều lệ” [29, 85]. Đây là một thay đổi lớn trong quan niệm về doanh nghiệp

nhà nước phù hợp với nền kinh tế hiện nay. Theo đó, nhà nước giảm dần sự can thiệp

vào hoạt động của doanh nghiệp bao gồm cả các doanh nghiệp có vốn đầu tư nhà

nước và vốn đầu tư tư nhân. Sự thay đổi định nghĩa này đem lại sự bình đẳng trong

kinh doanh giữa các thành phần doanh nghiệp, đặc biệt đem lại sự công bằng cho

doanh nghiệp dân doanh. Mặt khác, định nghĩa mới về doanh nghiệp nhà nước có thể

thúc đẩy quá trình cổ phần hóa và thoái vốn của nhà nước tại các doanh nghiệp nhà

nước hiện này- theo luật sư Nguyễn Hưng Quang. Theo tiến sĩ Lê Đăng Doanh: “Việc

giảm danh nghĩa và pháp lý số doanh nghiệp nhà nước có thể có lợi trong quá trình

đàm phán hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP)”. Sự thay đổi khái niệm

doanh nghiệp nhà nước đã giúp doanh nghiệp tự chủ hơn trong sản xuất kinh doanh

và đầu tư. Doanh nghiệp bắt buộc phải năng động, sáng tạo để có thể tồn tại và đứng

vững trên thị trường. Với sự thay đổi này, hoạt động tái cơ cấu doanh nghiệp nhà

nước sẽ diễn ra nhanh hơn. Tổ chức và điều hành doanh nghiệp sau tái cơ cấu sẽ có

những thay đổi tích cực khi có só sự tách bạch giữa quyền sở hữu và quyền quản lý,

giữa quản lý của chủ sở hữu với điều hành hoạt động kinh doanh, giữa quản lý điều

hành với kiểm tra kiểm soát, đồng thời cơ cấu tổ chức được bố trí hợp lý, gọn nhẹ,

tinh giản được lao động gián tiếp. Sự phân biệt đối xử trên thực tế giữa các thành

phần kinh tế dần được xóa bỏ, tạo sự cạnh tranh bình đẳng.

Tuy nhiên cũng có những ý kiến khác cho rằng sự thay đổi định nghĩa về doanh

nghiệp nhà nước dẫn đến những hệ quả liên quan đến doanh nghiệp có cổ phần chi

phối là nhà nước như:

- Sự thay đổi này không làm giảm bớt số lượng doanh nghiệp nhà nước đang

tồn tại trên thực tế ở những doanh nghiệp có cổ phần, vốn góp chi phối của nhà nước,

đồng thời cũng không hạn chế được những vấn đề của doanh nghiệp nhà nước. Năm

2011, số doanh nghiệp có cổ phần chi phối của nhà nước là 1.217 doanh nghiệp chiếm

1/3 tổng số doanh nghiệp, bộ phận doanh nghiệp đã cổ phần hóa. Thực tế, những

doanh nghiệp này vẫn được coi là doanh nghiệp nhà nước, nhà nước vẫn sử dụng để

thực hiện mục tiêu chính sách, vẫn thuộc quyền kiểm soát của nhà nước, vẫn tồn tại

sự độc quyền, áp đặt của cổ đông nhà nước, cách thức quản trị doanh nghiệp không

thay đổi,...

- Khi doanh nghiệp có cổ phần chi phối của nhà nước không còn là doanh

nghiệp nhà nước sẽ dẫn đến việc nhà nước không mấy quan tâm đến loại doanh nghiệp

này. Vì vậy, doanh nghiệp không có cách tiếp cận đúng, không có các nỗ lực, các

biện pháp, chính sách cải cách phù hợp, dẫn đến phó mặc các doanh nghiệp này cho

những người đại diện cổ đông nhà nước.

- Không coi doanh nghiệp có cổ phần chi phối nhà nước là doanh nghiệp nhà

nước là đi ngược lại với thông lệ quốc tế. Tại nhiều quốc gia trên thế giới, sau làn

sóng tư nhân hóa từ những năm 1980, các doanh nghiệp nhà nước ở những nước này

chủ yếu là những doanh nghiệp do nhà nước sở hữu cổ phần chi phối, thậm chí gồm

cả những doanh nghiệp có cổ phần dưới mức chi phối nhưng nhà nước vẫn nắm quyền

kiểm soát [13, 83].

Vậy, cần hiểu và vận dụng khái niệm mới về doanh nghiệp nhà nước một cách

khách quan, linh hoạt để thúc đẩy quá trình cổ phần hóa, tái cơ cấu doanh nghiệp nhà

nước, đồng thời tạo sự bình đẳng giữa các thành phần kinh tế trong nền kinh tế thị

trường hiện nay.

1.1.2. Vị trí, vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế thị trường

Trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, sở hữu toàn dân là tư tưởng chi phối,

doanh nghiệp nhà nước là tổ chức kinh tế thuộc sở hữu nhà nước đóng vai trò chủ

đạo trong mọi khu vực, lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân. Doanh nghiệp nhà nước

thuộc sở hữu nhà nước, được điều hành, kiểm soát về mọi phương diện bởi nhà nước.

Vị trí và vai trò của doanh nghiệp nhà nước luôn được xác định và định hướng

bởi chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước. Doanh nghiệp nhà nước cũng như

kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo là chủ trương nhất quán của Đảng tại các kỳ đại

hội. Nghị quyết hội nghị Trung ương 3 khóa IX năm 2001 nêu rõ ”Doanh nghiệp nhà

nước giữ vị trí then chốt trong nền kinh tế, làm công cụ vật chất quan trọng để nhà

nước định hướng và điều tiết kinh tế vĩ mô, làm lực lượng nòng cốt, góp phần chủ

yếu để kinh tế nhà nước thực hiện vai trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường định

hướng xã hội chủ nghĩa, là chủ lực trong hội nhập kinh tế quốc tế”. Nghị quyết Hội

nghị Trung ương 3 khóa IX xác định ”Tập trung vào những ngành, lĩnh vực then chốt

và địa bàn quan trọng, chiếm thị phần đủ lớn đối với các sản phẩm và dịch vụ chủ

yếu; không nhất thiết phải giữ tỷ trọng lớn trong tất cả các ngành, lĩnh vực sản phẩm

của nền kinh tế”. Đại hội X có sự điều chỉnh nhất định về vị trí của doanh nghiệp

nhà nước, đó là ”Xóa bỏ độc quyền và đặc quyền sản xuất kinh doanh của doanh

nghiệp nhà nước và tập trung chủ yếu vào một số lĩnh vực kết cấu hạ tầng, sản xuất

tư liệu sản xuất và dịch vụ quan trọng của nền kinh tế, vào một số lĩnh vực công ích”.

Đại hội XI chỉ khẳng định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước mà không khẳng định

rõ ràng, trực tiếp và cụ thể về vai trò, vị trí của doanh nghiệp nhà nước nắm giữ trong

nền kinh tế như Hội nghị trung ương 3 khóa IX và các văn kiện khác trước đây.

Trên thực tế, khu vực doanh nghiệp nhà nước đang được sắp xếp, đổi mới theo

hướng thu hẹp dần, giảm bớt ở nhiều vị trí không cần đến sự hiện diện doanh nghiệp

nhà nước, kể cả diện hoạt động- phạm vi ngành, lĩnh vực có doanh nghiệp nhà nước

và mật độ hiện diện của doanh nghiệp nhà nước- số lương doanh nghiệp nhà nước

cùng kinh doanh trong ngành, lĩnh vực. Số ngành, lĩnh vực nhà nước giữ 100% vốn

đã giảm từ 43 ngành, lĩnh vực năm 2002 xuống 20 ngành, lĩnh vực năm 2011. Số

doanh nghiệp nhà nước từ 12.600 doanh nghiệp năm 1991 còn 3265 doanh nghiệp

năm 2011, trong đó, số doanh nghiệp sở hữu 100% vốn của nhà nước từ 5.655 doanh

nghiệp năm 2001 còn 1.254 doanh nghiệp năm 2013.

Doanh nghiệp nhà nước nắm giữ nhiều vị trí quan trọng có ảnh hưởng lớn đến

nhiều ngành, lĩnh vực và nền kinh tế. Cuối năm 2011, có 452 doanh nghiệp thuộc lĩnh

vực quốc phòng an ninh và hoạt động công ích chiếm 34,5%. Số doanh nghiệp còn

lại hoạt động kinh doanh và giữ vị trí quan trọng trong lĩnh vực hạ tầng. Đây là những

vị trí quan trọng cần có doanh nghiệp nhà nước để phát triển. Những vị trí này chủ

yếu do các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước nắm giữ. Các Doanh nghiệp nhà

nước chủ yếu thông qua các tập đoàn kinh tế và tổng công ty nhà nước giữ vai trò chi

phối hoặc có ảnh hưởng đến các ngành, lĩnh vực quan trọng như điện, than, xăng dầu,

bưu chính viễn thông, .... Doanh nghiệp nhà nước chỉ chiếm gần 1% tổng số doanh

nghiệp cả nước nhưng lại có các sản phẩm dịch vụ quan trọng trong nền kinh tế như

hệ thống lưới điện quốc gia đã vươn tới những vùng sâu, vùng xa, đưa tỷ lệ hộ sử

dụng điện cả nước đạt 97,5%. Doanh nghiệp nhà nước cung ứng gần như toàn bộ

than, phần lớn thép, xi măng cho nền kinh tế, cung ứng 85% sản lượng xăng dầu, 100%

vận tải đường sắt, 98% lượng vận tải hàng không nội địa, 56% dịch vụ tài chính, tín

dụng; 70% lượng gạo xuất khẩu, 80% lượng phân bón hóa học, 95% khách hàng sử

dụng dịch vụ viễn thông của 2 tập đoàn bưu chính viễn thông Việt Nam- VNPT và

tập đoàn viễn thông quân đội- Vietel. Năm 2012, Chính phủ đánh giá tình hình tài

chính và kết quả sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp nhà nước phát triển tương

đối ổn định, hơn 80% doanh nghiệp làm ăn có lãi, các tập đoàn, tổng công ty nhà

nước đạt tổng doanh thu hơn 1.621 nghìn tỷ đồng, tăng 2% so với năm 2011, lợi

nhuận trước thuế đạt 127,5 nghìn tỷ đồng.

Do nắm giữ các lĩnh vực quan trọng của nền kinh tế nên Doanh nghiệp nhà

nước giữ vị trí độc quyền ở một số ngành, lĩnh vực mang tính chất độc quyền tự nhiên

và độc quyền do cạnh tranh không lành mạnh mà ra. Nguyên nhân của thực trạng này

là do nhà nước thực hiện việc sáp nhập, hợp nhất các doanh nghiệp nhà nước độc lập

thành các tổng công ty, sáp nhập các tổng công ty thành các tập đoàn kinh tế.

Doanh nghiệp nhà nước được dùng để điều tiết vĩ mô, ổn định thị trường, bình

ổn nền kinh tế. Vai trò này được nhấn mạnh đặc biệt trong thời ký kế hoạch hóa tập

trung, bao cấp trước đây. Hiện nay, Doanh nghiệp nhà nước vẫn tiếp tục thể hiện vai

trò này, tuy nhiên, quy mô và mức độ giảm đi rất nhiều. Năm 2008- 2009, doanh

nghiệp nhà nước được sử dụng nguồn vốn nhà nước hoặc nguồn vốn tự huy động để

tăng đầu tư, chống suy giảm kinh tế. Năm 2011- 2012, doanh nghiệp nhà nước được

sử dụng để thực hiện chính sách kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô bằng cách

cắt giảm đầu tư và chi tiêu, không tăng giá bán sản phẩm, dịch vụ (than, điện, xăng

dầu, sắt thép,..) theo yêu cầu của nhà nước. Tuy nhiên với nền kinh tế thị trương hiện

nay, vai trò điều tiết vĩ mô không còn phù hơp. Việc lạm dụng vai trò này làm thị

trường bọ bóp méo, tạo sự bất bình đẳng với doanh nghiệp ngoài quốc doanh.

Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện nay, vị trí, vai

trò của doanh nghiệp nhà nước được định vị lại với nhận thức đúng đắn về kinh tế

nhà nước. Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo không biểu hiện ở số lượng đông đảo

doanh nghiệp nhà nước, chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế hay tổng sản phẩm quốc

nội, không phải ở việc doanh nghiệp nhà nước phải luôn luôn làm công cụ vật chất

để nhà nước định hướng và điều tiết vĩ mô hay doanh nghiệp nhà nước phải nắm giữ

những vị trí then chốt trong nền kinh tế với toàn bộ là sở hữu nhà nước. Vai trò chủ

đạo của kinh tế nhà nước phải là ở việc doanh nghiệp nhà nước đi đầu ứng dụng tiến

bộ khoa học công nghiệp, đi đầu về năng suất, chất lượng, hiệu quả kinh tế xã hội.

Doanh nghiệp nhà nước góp phần bảo đảm vai trò chủ đạo của kinh tế nhà

nước. Doanh nghiệp nhà nước tạo lập, dẫn dắt, thúc đẩy hình thành, phát tiển nền

tảng hạ tầng kinh tế cơ bản và thiết yếu, tạo đà cho phát triển kinh tế xã hội, thúc đầy

cạnh tranh và hội nhập. Doanh nghiệp nhà nước làm công cụ khắc phục những thất

bại hoặc thiếu hụt của thị trường khi có các lĩnh vực, ngành nghề không có thị trường,

các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh không tham gia hay do độc quyền tự nhiên,

chưa hình thành được thị trường cạnh tranh. Doanh nghiệp nhà nước làm công cụ hỗ

trợ với các chính sách điều tiết kinh tế, ổn đinh kinh tế vĩ mô được áp dụng trong

những trường hợp đặc biệt như khủng hoảng, suy giảm, lạm phát cao, ...

Doanh nghiệp nhà nước góp phần tạo ra vị thế chủ đạo cho kinh tế nhà nước

dựa trên ngành, lĩnh vực doanh nghiệp nhà nước hoạt động, mức độ sở hữu của nhà

nước ở các doanh nghiệp nhà nước và tổng sở hữu nhà nước trong ngành, lĩnh vực

hoạt động chính hay quy mô của doanh nghiệp nhà nước.

1.2. Khái quát về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

1.2.1. Khái niệm cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Theo quan điểm của nhiều quốc gia đã tiến hành cổ phần hóa như Trung Quốc,

Liên Xô cũ, quá trình cổ phần hóa nằm trong quá trình lớn hơn là tư nhân hóa. Tư

nhân hóa theo định nghĩa của Liên Hợp Quốc là “Sự biến đổi tương quan giữa nhà

nước và thị trường trong đời sống kinh tế của một nước ưu tiên thị trường. Nền kinh

tế tư nhân được khuyến khích phát triển, hạn chế sự can thiệp trực tiếp của nhà nước

vào nền kinh tế” [16, 84].

Quan điểm cổ phần hóa của Trung Quốc dựa trên tư tưởng cơ bản của chủ

nghĩa Mác- Lenin coi cổ phần hóa là một bộ phận quan trọng trong chuyển đổi doanh

nghiệp nhà nước, với mục tiêu tìm kiếm hiệu quả kinh doanh chứ không phải tìm

kiếm các hình thức sở hữu khác nhau.

Quan niệm cổ phần hóa của các nước đều hướng đến việc nâng cao hiệu quả

sản xuất kinh doanh, thực hiện xã hội hóa sở hữu, chuyển mô hình doanh nghiệp một

chủ sở hữu là nhà nước sang mô hình công ty cổ phần với nhiều chủ sở hữu để phù

hợp với sự phát triển của nền kinh tế thị trường.

Tại Việt Nam, theo quan điểm của Đảng, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh, đáp ứng cơ chế thị trường, huy động vốn từ các

thành phần kinh tế. Đảng và nhà nước khẳng định cổ phần hóa không nhằm mục đích

tư nhân hóa. Cổ phần hóa hướng tới việc tháo gỡ khó khăn về vốn, cơ chế hoạt động,

không nhằm thu hẹp sở hữu nhà nước.

Thuật ngữ cổ phần hóa xuất hiện ở Việt Nam cuối những năm 1980, đầu những

năm 1990 gắn với công cuộc cải cách doanh nghiệp nhà nước. Có hai luồng ý kiến

trái ngược nhau về cổ phần hóa ở nước ta. Một bên cho rằng cổ phần hóa ở Việt Nam

không khác gì quá trình tư nhân hóa. Đa số cho rằng, cổ phần hóa ở Việt Nam không

phải tư nhân hóa. Khi luật doanh nghiệp 2005 còn hiệu lực, ông Hồ Xuân Hùng- phó

trưởng ban đổi mới và phát triển doanh nghiệp Trung ương đã khẳng định: “Cổ phần

hóa các doanh nghiệp nhà nước hoàn toàn không phải tư nhân hóa. Với những doanh

nghiệp nhà nước nắm giữ trên 50% vốn sau khi cổ phần, thì theo luật doanh nghiệp

nó vẫn là doanh nghiệp nhà nước. Vì vậy không nên băn khoăn nó là tư nhân hay là

nhà nước”.

Trong tiến trình thực hiện cổ phần hóa, đã có rất nhiều khái niệm về cổ phần

hóa được đưa ra.

Ông Đỗ Mai Thành cho rằng “Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là việc nhà

nước bán một phần hay toàn bộ giá trị tài sản doanh nghiệp của mình cho các cá nhân

hay tổ chức kinh tế trong và ngoài nước, hoặc bán trực tiếp cho cán bộ, công nhân

viên của chính doanh nghiệp nhà nước thông qua đấu thầu công khai hay thông qua

thị trường chứng khoán để hình thành nên các công ty cổ phần” [30, 85].

Hay một khái niệm khác: “Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là việc chuyển

đổi doanh nghiệp nhà nước từ một chủ sở hữu duy nhất là nhà nước thành doanh

nghiệp đa sở hữu, theo đó tùy vị trí và tính chất cụ thể của doanh nghiệp trong nền

kinh tế quốc dân mà nhà nước vẫn giữ vai trò chi phối hoặc không cần giữ vai trò chi

phối nữa” [16, 84].

Như vậy, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước không phải quá trình tư nhân

hóa mà là quá trình đa dạng hóa chủ sở hữu trong doanh nghiệp. Nhà nước sẽ chuyển

một phần hoặc toàn bộ phần vốn của nhà nước cho cá nhân, tổ chức khác như người

lao động trong doanh nghiệp, cổ đông ngoài doanh nghiệp nhằm đa dạng hóa các chủ

sở hữu cho doanh nghiệp, góp phần tạo sự năng động và hiệu quả trong hoạt động

sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp, đổi mới tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà

nước, phát huy cao độ quyền tự chủ của doanh nghiệp trong việc thực hiện nhiệm vụ

được giao. Thực hiện tốt chủ trương cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước để huy động

thêm vốn, tạo động lực thúc đẩy doanh nghiệp làm ăn có hiệu quả, làm cho tài sản

thuộc sở hữu nhà nước ngày càng tăng lên, tạo sự bình đẳng giữa khu vực kinh tế nhà

nước và khu vực kinh tế ngoài nhà nước.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam có những đặc điểm:

Thứ nhất, Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là biện pháp chuyển doanh

nghiệp từ sở hữu nhà nước sang sở hữu nhiều thành phần- đa sở hữu. Doanh nghiệp

được cổ phần hóa sẽ không chỉ có một chủ sở hữu độc quyền quyết định mọi vấn đề

về đầu tư, kinh doanh mà sẽ có các chủ sở hữu- các cổ đông đã đóng góp vốn, mua

cổ phần tham gia vào quá trình hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp.

Hai là, Cổ phần hóa là quá trình chuyển đổi hình thức hoạt động từ doanh

nghiệp 100% vốn nhà nước sang công ty cổ phần. Đây là hình thức chuyển đổi loại

hình doanh nghiệp từ công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên là nhà nước sang

công ty cổ phần. Doanh nghiệp sau khi cổ phần phải hoạt động tuân thủ các quy định

của luật doanh nghiệp.

Ba là, Quá trình cổ phần hóa được tiến hành thông qua hình thức nhà nước bán

một phần hay toàn bộ vốn nhà nước hiện có tại doanh nghiệp. Khi tiến hành cổ phần

hóa, doanh nghiệp nhà nước tiến hành phát hành và chào bán cổ phần. Doanh nghiệp

nhà nước sẽ lựa chọn các hình thức phát hành cổ phần khác nhau căn cứ vào nhu cầu

nắm giữ cổ phần chi phối trong doanh nghiệp sau cổ phần hóa. Nếu muốn nắm giữ

cổ phần chi phối, doanh nghiệp nhà nước lựa chọn hình thức bán một phần vốn nhà

nước hiện có hay phát hành thêm cổ phần để huy động vốn. Nếu không có nhu cầu

nắm giữ cổ phần chi phối, doanh nghiệp nhà nước có thể bán toàn bộ vốn nhà nước

hiện có để các nhà đầu tư tự quyết định phần trăm nắm giữ cổ phần của mình có tính

đến những giới hạn mà quy định pháp luật đặt ra.

Bản chất của cổ phần hóa:

Bản chất của cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước được xem xét trên 3 khía

cạnh:

Về bản chất pháp lý: Quá trình cổ phần hóa là thay đổi chủ sở hữu, biến doanh

nghiệp một chủ là nhà nước thành doanh nghiệp nhiều chủ sở hữu khác nhau bằng

cách bán một phần hay toàn bộ vốn nhà nước hiện có tại doanh nghiệp cho những

người khác. Những người này trở thành chủ sở hữu của doanh nghiệp theo tỷ lệ tài

sản mà họ sở hữu trong doanh nghiệp cổ phần hóa. Các chủ sở hữu có quyền và nghĩa

vụ pháp lý, được hưởng lợi tức và các quyền tham gia hoạt động quản lý doanh nghiệp

tương đương với phần vốn góp đã mua.

Về bản chất chính trị: Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước không phải quá

trình tư nhân hóa toàn bộ nền kinh tế mà là quá trình tư nhân hóa một phần. Nhà nước

vẫn giữ phần vốn góp nhất định thậm chí là chi phối trong doanh nghiệp sau cổ phần

hóa. Theo luật doanh nghiệp 2005, sau khi cổ phần hóa, nhà nước vẫn nắm giữ trên

50% tổng vốn góp thì doanh nghiệp vẫn là doanh nghiệp nhà nước và nhà nước vẫn

nắm giữ vai trò chi phối, quản lý doanh nghiệp. Tuy nhiên, với luật doanh nghiệp mới

2014, các doanh nghiệp sau cổ phần hóa hoàn toàn là công ty cổ phần, không còn là

doanh nghiệp nhà nước, mọi hoạt động điều hành, quản lý, ra quyết định đều phải

tuân theo các quy định của luật doanh nghiệp về công ty cổ phần. Tuy nhiên, hình

thái sở hữu nhà nước vẫn tồn tại. Nó chỉ không còn nắm giữ vai trò chi phối, vị trí

quyết định trong doanh nghiệp mà thôi. Cổ phần hóa không xóa bỏ sở hữu nhà nhà

nước mà chỉ giảm mức độ sở hữu nhà nước.

Về bản chất thương mại: Cổ phần hóa là việc mua bán cổ phiếu. Người bán là

doanh nghiệp mong muốn thu thêm tiền để tăng vốn chủ sở hữu. Họ buộc phải chia

nhỏ quyền lực của mình và san sẻ nó cho các chủ sở hữu khác. Người mua cổ phần

hướng đến việc hưởng lợi tức từ cổ phần mình đầu tư vào. Khi nắm giữ tỷ lệ cổ phần

nhất định, người mua cổ phần được gia tăng quyền lợi của mình khi tham gia vào

hoạt động quản lý, biểu quyết các vấn đề của doanh nghiệp.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam có những điểm khác với tính

quy luật chung của các nước, bởi:

- Các doanh nghiệp mà Việt Nam thực hiện cổ phần hóa được hình thành trong

quá trình thực hiện công hữu hóa, tập thể hóa nền kinh tế trước đây. Điều này khác

với các doanh nghiệp thực hiện cổ phần hóa ở các nước phát triển khi doanh nghiệp

nhà nước là kết quả của quá trình phát triển lực lượng sản xuất đã vượt quá tầm của

sở hữu tư nhân, đòi hỏi phải mở rộng quan hệ sở hữu.

- Các doanh nghiệp mà nước ta tiến hành cổ phần hóa vốn tồn tại lâu năm

trong cơ chế bao cấp và kế hoạch của nhà nước và mới làm quen với cơ chế thị trường,

khác với các doanh nghiệp thực hiện cổ phần hóa ở các nước là đã tồn tại và phát

triển trong cơ chế thị trường, cạnh tranh.

- Các doanh nghiệp mà nước ta tiến hành cổ phần hóa chủ yếu được tổ chức

và hoạt động theo yêu vầu và kế hoạch của nhà nước, khác với các doanh nghiệp thực

hiện cổ phần hóa ở các nước là tổ chức và hoạt động vì lợi nhuận tối đa của bản thân

và tuân theo quy luật thị trường.

- Lý do chính của chủ trương cổ phần hóa ở nước ta là các doanh nghiệp nhà

nước hoạt động kém hiệu quả, nhiều doanh nghiệp đứng trước nguy cơ phá sản, khác

với lý do thực hiện cổ phần hóa doanh nghiệp ở các nước phát triển là chuyển từ giai

đoạn tập trung tư bản sang giai đoạn tập trung vốn xã hội trong và ngoài doanh nghiệp

để nâng cao chất lượng và quy mô sản xuất trong cạnh tranh.

Như vậy, chủ trương cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước ở nước ta là một

trong những giải pháp quan trọng nhằm giải quyết những tồn tại về tình trạng sản

xuất, kinh doanh kém hiệu quả của các doanh nghiệp nhà nước – vấn đề đang gây trở

ngại cho tiến trình phát triển kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế. Quá trình

cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước nước ta có những đặc thù, khác biệt nhất định về

đối tượng cổ phần hóa, chính sách, quy trình cổ phần hóa, vấn đề xác định giá trị

doanh nghiệp, xử lý các khoản nợ tồn đọng,... sẽ được đề cập ở phần nội dung sau.

1.2.2. Sự cần thiết phải cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là một yêu cầu tất yếu khi nước ta bước

vào nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tính tất yếu này xuất phát từ

nhiều nguyên nhân mà quan trọng nhất là từ những hạn chế trong hoạt động của doanh

nghiệp nhà nước và lợi ích mà cổ phần hóa đem lại.

Những hạn chế của doanh nghiệp nhà nước hiện nay

Doanh nghiệp nhà nước được thành lập ngay sau khi miền Bắc được giải

phóng. Hoạt động của doanh nghiệp nhà nước đã góp phần tích cự vào sự nghiệp giải

phóng miền Nam. Tuy nhiên, sau khi đất nước thống nhất, cơ chế bao cấp, nền kinh

tế tự cung tự cấp đã triệt tiêu động lực sản xuất kinh doanh. Mục đích của việc thành

lập doanh nghiệp nhà nước nhằm tạo ra tích lũy cho ngân sách nhà nước, tạo việc

làm cho người lao động nhưng trên thực tế, các doanh nghiệp nhà nước không đáp

ứng được mục tiêu này.

Sự yếu kém trong hoạt động của doanh nghiệp nhà nước xuất phát từ nhiều

nguyên nhân:

- Do ảnh hưởng của cơ chế kế hoạch hóa tập trung kéo dài. Cơ chế kinh tế này

coi kinh tế quốc doanh dựa trên chế độ sở hữu toàn dân, xem nhẹ quy luật kinh tế thị

trường nên hạch toán doanh nghiệp mang tính hình thức, đội ngũ cán bộ quản lý quan

liêu, nóng vội, chủ quan, duy ý chí. Hoạt động của doanh nghiệp nhà nước không

hiệu quả, không đáp ứng được yêu cầu cảu thị trường và thực tế, thái độ lao động của

doanh nghiệp nhà nước mang tính ỷ lại, năng suất lao động thấp.

- Do sự yếu kém của đội ngũ công nhân, cán bộ quản lý và trình độ công nghệ.

Công nghệ lạc hậu dẫn đến chất lượng sản phẩm thấp, giá thành cao nên không thể

cạnh tranh trên thị trường, doanh nghiệp không có tích lũy nội bộ.

- Trình độ quản lý vĩ mô nền kinh tế và doanh nghiệp còn nhiều yếu kém. Hệ

thống chính sách pháp luật chồng chéo, mâu thuẫn, hiệu lực thấp gây khó khăn cho

doanh nghiệp. Pháp luật còn nhiều kẽ hở gây nên tình trạng kém hiệu quả trong quản

lý tài chính, kế toán, kiểm toán, thanh tra. Nhà nước không nắm được thực trạng hoạt

động của doanh nghiệp. Doanh nghiệp nhà nước không xác định rõ quyền lợi, trách

nhiệm của người lao động, người lao động không có trách nhiệm, không quan tâm

đến quản lý sử dụng tài sản doanh nghiệp, tham nhũng, tiêu cực phổ biến trong doanh

nghiệp.

Mặc dù được sắp xếp, đổi mới nhưng đến nay, đầu tư của các doanh nghiệp

nhà nước vẫn còn dàn trải, nhiều tập đoàn, tổng công ty đầu tư ra ngoài ngành vào

bất động sản, ngân hàng, tài chính, thị trường chứng khoán, đầu tư chéo vào các lĩnh

vực khác hàng chục tỷ đồng. Tính đến cuối năm 2013 theo chỉ đạo của Chính phủ các

doanh nghiệp nhà nước đã thoái vốn ngoài được 4.180 tỷ đồng nhưng mới đạt được

19% trong tổng vốn đã đầu tư ngoài ngành là 22.000 tỷ đồng. Vì vậy, việc thoái vốn

trong những năm tới của các doanh nghiệp nhà nước cần sự cố gắng rất lớn mới có

thể hoàn thành mục tiêu đề ra. Khi thị trường bất động sản bị đóng băng, thị trường

chứng khoán giảm sút mạnh, tình hình trong nước và quốc tế gặp khó khăn đã khiến

cho tình trạng sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước giảm sút, nợ đọng, nợ

xấu tăng lên đột biến. Tính đến cuối năm 2012, nợ phải trả của các doanh nghiệp nhà

nước tăng nhanh với hơn 1,3 triệu tỷ đồng (chiếm 56% tổng nguồn vốn), lớn hơn 1,46

lần vốn chủ sở hữu và chiếm 70% nợ xấu của các ngân hàng thương mại, nợ phải thu

của các doanh nghiệp nhà nước cũng tăng lên: 275.975 tỷ đồng trong đó, nợ khó đòi

là 13.490 tỷ đồng.

Doanh nghiệp nhà nước đang nắm giữ một nguồn lực rất lớn của nền kinh tế

(chiếm 33,5% vốn sản xuất kinh doanh, 50% vốn đầu tư từ nhà nhà nước, 60% vốn

tín dụng của các ngân hàng thương mại, 70% vốn ODA,...) nhưng hơn 50% doanh

nghiệp nhà nước vẫn thuộc loại vừa và nhỏ, trình độ công nghệ, năng suất lao động

và hiệu quả sản xuất kinh doanh của một số doanh nghiệp nhà nước còn thấp. Tỷ suất

lợi nhuận bình quân của doanh nghiệp nhà nước trong giai đoạn 2005-2011 chỉ đạt

5,8%, trong khi các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trong cùng giai đoạn đạt

9,5%, gấp 1,6 lần so với doanh nghiệp nhà nước.

Tình trạng độc quyền trong kinh doanh đã khiến cho hoạt động của nhiều

doanh nghiệp nhà nước đạt hiệu quả thấp, thiếu động lực cạnh tranh, giá cả lên xuống

không phù hợp với cơ chế thị trường gây thiệt hại cho người tiêu dùng. Mô hình quản

lý các tập đoàn, tổng công ty nhà nước vẫn còn nhiều hạn chế, lúng túng, chưa rõ

ràng trong việc phân công, phân cấp và tổ chức thực hiện giữa chức năng sản xuất

kinh doanh và hoạt động công ích phi lợi nhuận. Năng lực quản trị doanh nghiệp chưa

được nâng cao và chậm được đổi mới. Cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà

nước trong việc quản lý tài sản nhà nước tại doanh nghiệp còn nhiều bất cập, chồng

chéo; việc thanh tra, kiểm tra và cơ chế dân chủ, công khai, minh bạch trong quản trị

đối với doanh nghiệp nhà nước bị buông lỏng, tình trạng tham nhũng, lãng phí chậm

được phát hiện, ngăn chặn và xử lý kịp thời đã gây thất thoát hàng nghìn tỷ đồng của

nhà nước điển hình là các vụ tham nhũng tại Tập đoàn Công nghiệp tàu thủy Việt

Nam (Vinashin), Tổng công ty hàng hải Việt Nam (Vinalines), Công ty cho thuê tài

chính II,...

Với những hạn chế đó của doanh nghiệp nhà nước, việc tái cấu trúc doanh

nghiệp nhà nước nói chung và việc cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước nói riêng là

một nhiệm vụ trọng tâm trong quá trình tái cấu trúc nền kinh tế và chuyển đổi mô

hình tăng trưởng kinh tế ở nước ta hiện nay.

Vai trò của cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Lý thuyết và thực tiễn đều cho thấy vai trò to lớn của quá trình cổ phần hóa

doanh nghiệp nhà nước. Kết quả cổ phần hóa của các nước trên thế giới đã tiến hành

cổ phần hóa đã khẳng định chắc chắn điều đó.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước xử lý quan hệ sản xuất để phát triển lực

lượng sản xuất, tạo mối quan hệ giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất. Cổ phần

hóa cải tạo lực lượng sản xuất phù hợp với quan hệ sản xuất mới phát triển, giải quyết

mâu thuẫn giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất đem lại sự đổi mới tư duy,

hiệu quả sử dụng phương tiện sản xuất, nâng cao năng suất, chất lượng hoạt động.

Cổ phần hóa góp phần tích cực thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất

nước. Nguồn vốn thu được từ cổ phần hóa góp phần vào đổi mới công nghệ, đào tạo,

nâng cao chất lượng lao động thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát

huy và tận dụng những ưu điểm của lực lượng sản xuất, cải thiện quan hệ sản xuất.

Cổ phần hóa là đòn bẩy để các doanh nghiệp tích cực cạnh tranh, chiếm lĩnh thị trường

để tìm kiếm lợi nhuận.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước góp phần làm thay đổi tư duy xã hội chủ

nghĩa theo chế độ bao cấp lỗi thời lạc hậu, thay vào đó là tư duy năng động, nhạy bén

trước tình hình biến đổi của kinh tế thế giới. Chế độ kinh tế một chủ sở hữu là nhà

nước thực hiện chính sách bao cấp đã lỗi thời, bộc lộ những hạn chế trong kìm hãm

sự phát triển của kinh tế xã hội. Thay đổi nền kinh tế quan liêu, bao cấp sang nền kinh

tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với đa dạng loại hình kinh tế, đa dạng sở

hữu thúc đẩy quá trình tìm kiếm lợi nhuận trước những thách thức khó khăn của nền

kinh tế. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế sang công nghiệp dịch vụ, đẩy mạnh quá trình

công nghiệp hóa, hiện đại hóa là chủ trương, chính sách đúng đắn của Đảng và nhà

nước.

Cổ phần hóa góp phần làm chuyển dịch các thành phần kinh tế. Trước cổ phần

hóa, doanh nghiệp hoàn toàn thuộc thành phần kinh tế nhà nước, nhà nước nắm giữ

vốn và quyết định mọi hoạt động sống còn của doanh nghiệp. Sau cổ phần hóa, với

sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế từ việc nắm giữ cổ phần trong doanh nghiệp,

tỷ lệ sở hữu cổ phần sẽ quyết định doanh nghiệp đó thuộc thành phần kinh tế nào.

Nếu sở hữu của tập thể người lao động chi phối thì doanh nghiệp thuộc thành phần

kinh tế tập thể. Nếu sở hữu nhà nước chi phối thì doanh nghiệp thuộc thành phần kinh

tế nhà nước. Trường hợp sở hữu tư bản tư nhân chi phối thì doanh nghiệp thuộc thành

phần kinh tế tư bản tư nhân. Như vậy, cổ phần hóa đã làm thành phần kinh tế nhà

nước giảm đi về mặt quy mô, thay vào đó là sự gia tăng quy mô của các thành phần

kinh tế khác, góp phần vào sự chuyển dịch thành phần kinh tế.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước làm đa dạng hóa sở hữu vốn nhà nước,

xác định được rõ phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp và vốn của các nhà đầu tư khác,

từ đó gắn được quyền lợi, nghĩa vụ và trách nhiệm của nhà đầu tư với hiệu quả hoạt

động kinh doanh của doanh nghiệp. Đồng thời vốn, tài sản nhà nước trong các doanh

nghiệp cổ phần hóa được đánh giá lại theo quy định, làm minh bạch được tài chính

doanh nghiệp, làm rõ được công nợ, xử lý được nhiều tồn đọng về vốn, tài sản, đất

đai để từ đó có phương án sử dụng hợp lý hơn.

Cổ phần hóa nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh của công ty, tăng

cường huy động vốn đầu tư từ xã hội, cải tiến khoa học kỹ thuật công nghệ, xóa bỏ

tư tưởng nhà nước bao cấp của công nhân viên, tạo ý thức làm việc tốt hơn cho công

nhân viên trong công ty, xóa bỏ cơ chế quản lý cứng nhắc, yếu kém và khắc phục tình

trạng lãi giả, lỗ thật còn đang tồn tại trong doanh nghiệp nhà nước. Cổ phần hóa là cơ

hội để doanh nghiệp tự chủ kinh doanh, bố trí lại cơ cấu tổ chức trong công ty, tinh

giảm biên chế và có cơ hội để phát triển kinh doanh, tìm kiếm khách hàng mới và

nâng cao năng suất lao động. Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước sẽ giải quyết được

mâu thuẫn giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất, góp phần xã hội hóa lực

lượng sản xuất, thu hút thêm nguồn lực sản xuất. Khi cổ phần hóa, người lao động sẽ

gắn bó, có trách nhiệm với công việc hơn, họ trở thành người chủ thực sự của doanh

nghiệp và được hưởng thù lao và lợi nhuận dựa trên chính sức lực mà mình bỏ ra.

Phương thức quản lý được thay đổi sẽ tạo nên sự năng động, tự chủ hơn trong quá

trình sản xuất kinh doanh.

Cổ phần hóa là một yếu tố thúc đẩy sự hành thành và phát triển thị trường

chứng khoán, tạo nên một lĩnh vực hoạt động kinh tế năng động, đưa nền kinh tế Việt

Nam hội nhập với kinh tế khu vực và thế giới. Các đợt chào bán cổ phần sẽ góp phần

làm thông tin công ty được công khai tạo sự cạnh tranh, phát triển hướng tới mục tiêu

tìm kiếm lợi nhuận. Cổ phần hóa là giải pháp quan trọng nhằm huy động các nguồn

lực trong và ngoài nước. Việc huy động các nguồn lực đặc biệt là nguồn vốn của các

cá nhân, tổ chức giúp doanh nghiệp có điều kiện mở rộng sản xuất kinh doanh, đầu

tư, đổi mới công nghệ, nâng cao khả năng cạnh tranh trên thị trường trong và ngoài

nước, tạo cơ sở để nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh trong thời kỳ hội nhập kinh

tế quốc tế.

Ưu điểm của công ty cổ phần

Ngay từ tên gọi ”cổ phần hóa”, quá trình này đã gắn với kết quả chuyển đổi

doanh nghiệp nhà nước thành công ty cổ phần. Vậy tại sao hình thức công ty cổ phần

lại được lựa chọn làm mục tiêu chuyển đổi mà không phải một hình thức công ty khác

như công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên, ...? Phân tích những ưu điểm

của công ty cổ phần ta sẽ trả lời được câu hỏi trên.

Công ty cổ phần được định nghĩa theo luật doanh nghiệp 2014 như sau:

Công ty cổ phần là doanh nghiệp, trong đó:

- Vốn điều lệ được chia thành nhiều phần bằng nhau gọi là cổ phần;

- Cổ đông có thể là tổ chức, cá nhân; số lượng cổ đông tối thiểu là 03 và không

hạn chế số lượng tối đa;

- Cổ đông chỉ chịu trách nhiệm về các khoản nợ và nghĩa vụ tài sản khác của

doanh nghiệp trong phạm vi số vốn đã góp vào doanh nghiệp;

- Cổ đông có quyền tự do chuyển nhượng cổ phần của mình cho người khác,

trừ trường hợp quy định tại khoản 3 Điều 119 và khoản 1 Điều 126 của Luật doanh

nghiệp.

Công ty cổ phần có tư cách pháp nhân kể từ ngày được cấp Giấy chứng nhận

đăng ký doanh nghiệp.

Công ty cổ phần có quyền phát hành cổ phần các loại để huy động vốn [29,

85].

Thông qua khái niệm trên, ta thấy mô hình công ty cổ phần có rất nhiều ưu

điểm như:

Đầu tiên, công ty cổ phần là một chủ thể pháp lý độc lập, có tư cách pháp nhân.

Điều đó cho phép công ty cổ phần có các quyền và nghĩa vụ nhất định. Công ty cổ

phần có tư cách chủ thể riêng, tồn tại độc lập. Bằng tài sản của mình, công ty cổ phần

tự mình tham gia vào các hoạt động với nhiều mục đích khác nhau mà mục đích lợi

nhuận luôn được đặt lên hàng đầu. Trong quá trình hoạt động, công ty tự chịu trách

nhiệm về các giao dịch, các khoản nợ bằng tài sản của mình. Người tiến hành giao

dịch chỉ là người đại diện cho quyền và nghĩa vụ của công ty. Bản chất, công ty phải

chịu trách nhiệm với các giao dịch ấy. Tài sản của công ty được hình thành từ nguồn

vốn góp của các cổ đông. Các cổ đông góp vốn thành lập công ty, vốn góp ấy là tài

sản riêng của công ty, các cổ đông chỉ được hưởng các lợi ích nhất định từ phần vốn

mình đóng góp theo quy định của pháp luật.

Ưu điểm thứ hai của công ty cổ phần là chế độ trách nhiệm hữu hạn của các

cổ đông. Các cổ đông góp vốn hình thành công ty cổ phần. Phần vốn góp ấy là giới

hạn rủi ro tài chính của các cổ đông trên tổng vốn của công ty. Trách nhiệm của cổ

đông được hạn chế trong phạm vi số vốn mà họ đóng góp. Vì không có quyền với tài

sản của công ty nên các cổ đông không phải chịu trách nhiệm về các nghĩa vụ của

công ty. Khi có một nghĩa vụ tài chính phát sinh, công ty phải tự mình thực hiện nghĩa

vụ ấy bằng tài sản của mình. Bên có quyền đối với nghĩa vụ ấy chỉ có quyền yêu cầu

công ty thực hiện nghĩa vụ mà không được yêu cầu các cổ đông của công ty thực hiện

bởi các cổ đông không phải chủ thể liên quan đến nghĩa vụ ấy. Các cổ đông sẽ không

bao giờ mất nhiều hơn số vốn ban đầu họ bỏ ra. Đó là điểm khác biệt lớn của công ty

cổ phần nói riêng và các công ty đối vốn nói chung so với các công ty đối nhân là

doanh nghiệp tư nhân hay công ty hợp danh. Tính chất trách nhiệm hữu hạn đã thu

hút các nhà đầu tư đầu tư vào công ty cổ phần.

Ưu điểm thứ ba của công ty cổ phần là cấu trúc vốn linh hoạt. Mọi hoạt động,

quyết định của công ty cổ phần đều dựa trên cơ cấu vốn của các cổ đông. Quyền lực

trong công ty cổ phần sẽ thuộc về người nắm giữ tỷ lệ cổ phần cao trong công ty. Quy

mô vốn sẽ quyết định tiềm lực của của công ty. Nó liên quan mật thiết đến khả năng

huy động vốn nợ phục vụ sản xuất kinh doanh bên cạnh nguồn vốn chủ sở hữu đã có.

Cổ phần của công ty được chuyển nhượng linh hoạt, tự do như mua bán, tặng cho,

thừa kế. Công ty cổ phần cho phép các cổ đông tự do chuyển nhượng cổ phần của

mình cho các cổ đông khác hay cho người khác không phải cổ đông công ty trừ một

số hạn chế nhất định trong 3 năm đầu thành lập công ty hay với cổ phần ưu đãi. Các

cổ đông tiến hành chuyển nhượng trực tiếp hay thông qua sàn giao dịch chứng khoán

đối với các công ty có cổ phiếu niêm yết trên thị trường chứng khoán. Phương thức

này là phổ biến với công ty có quy mô vốn lớn. Việc mua bán cổ phiếu trên sàn giao

dịch chứng khoán diễn ra hàng ngày, hàng giờ, vì thế nó làm tỷ lệ sở hữu cổ phần

trong công ty cũng thay đổi liên tục. Việc chuyển nhượng cổ phần ít làm ảnh hưởng

đến cơ cấu quản lý, tổ chức của công ty ngoại trừ các giao dịch lớn tạo nên tính ổn

định trong hoạt động của công ty. Bên cạnh đó, công ty cổ phần được phép tự do huy

động các nguồn vốn phục vụ sản xuất kinh doanh. Công ty được phát hành các loại

cổ phiếu, trái phiếu để thu hút vốn đầu tư, mở rộng quy mô vốn, … Khác với công ty

trách nhiệm hữu hạn bị giới hạn trong việc phát hành cổ phiếu.

Ưu điểm cuối cùng là tính chuyên môn cao trong cơ cấu tổ chức hoạt động.

Bộ máy hoạt động của công ty cổ phần được phân cấp rõ ràng với chức năng chuyên

môn cao. Đại hội đồng cổ đông có quyền lực cao nhất- nơi tập trung mọi quyết định

của tất cả các cổ đông. Hội đồng quản trị thay mặt cổ đông giám sát hoạt động của

công ty. Ban giám đốc tiến hành các hoạt động kinh doanh đem lại lợi nhuận cho

công ty, chịu trách nhiệm trước hội đồng quản trị. Ngoài ra, ban kiểm soát kiểm soát

tính pháp lý trong mọi hoạt động của công ty, độc lập với hội đồng quản trị, chỉ chịu

trách nhiệm trước cổ đông. Sự phân cấp rõ ràng giúp công ty cổ phần hoạt động hiệu

quả, hài hòa.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước là yêu cầu tất yếu, là chủ trương, chính

sách lớn của Đảng và nhà nước ta. Quá trình này sẽ đem lại nhiều cải thiện cho nền

kinh tế cả nước, khắc phục những khó khăn, hạn chế của nền kinh tế tập trung bao

cấp trước kia. Lợi ích của cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước đã được chứng minh

không chỉ trên lý thuyết mà ngay trong thực tế triển khai tại các nước trên thế giới và

ngay tại Việt Nam.

Chương 2

NỘI DUNG PHÁP LUẬT CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP

NHÀ NƯỚC TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY

Quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước đã tiến hành được 30 năm.

Trong thời gian đó, hàng loạt các văn bản quy phạm pháp luật đã ra đời để quy định,

hướng dẫn việc tiến hành cổ phần hóa. Văn bản có giá trị pháp lý cao nhất là các nghị

định do chính phủ ban hành. Từ năm 1990- thời điểm cổ phần hóa chính thức được

tiến hành đến nay, chính phủ đã ban hành 10 nghị định quy định trực tiếp về cổ phần

hóa và hàng loạt các thông tư, văn bản hướng dẫn liên quan. Mỗi nghị định được ban

hành đều gắn với một giai đoạn cổ phần hóa nhất định, phù hợp với bối cảnh kinh tế,

xã hội lúc bấy giờ. Nhìn chung, nghị định sau đều có xu hướng khắc phục những hạn

chế, thiếu sót của nghị định trước đó nhằm hướng đến việc hoàn thiện các quy định

về cổ phần hóa, góp phần thúc đẩy quá trình cổ phần hóa đạt hiệu quả hơn.

Thời điểm hiện nay, Nghị định 59/2011/NĐ-CP ngày 18/07/2011 về chuyển

doanh nghiệp 100% vốn nhà nước thành công ty cổ phần (gọi tắt là Nghị định

59/2011/NĐ-CP), Nghị định 189/2013/NĐ-CP ngày 20/11/2013 về sửa đổi bổ sung

một số điều của Nghị định 59/2011/NĐ-CP ngày 18/07/2011 của Chính phủ về

chuyển doanh nghiệp 100% vốn nhà nước thành công ty cổ phần (gọi tắt là Nghị định

189/2013/NĐ-CP) và Nghị định 116/2015/NĐ-CP ngày 11/11/2015 về sửa đổi bổ

sung một số điều của Nghị định 59/2011/NĐ-CP ngày 18/07/2011 của Chính phủ về

chuyển doanh nghiệp 100% vốn nhà nước thành công ty cổ phần (gọi tắt là Nghị định

116/2015/NĐ-CP) là 3 văn bản pháp lý cao nhất quy định vấn đề cổ phần hóa doanh

nghiệp nhà nước tại Việt Nam. Ba văn bản này đã đề cập đến những nội dung quan

trọng nhất về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước. Giai đạn 2011- 2015, Chính phủ,

thủ tướng Chính phủ đã ban hành nhiều nghị định, quyết định quan trọng phục vụ cho

công tác cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước như: tiêu chí danh mục phân loại doanh

nghiệp nhà nước, quy định về tập đoàn kinh tế nhà nước và tổng công ty nhà nước,

giám sát, kiểm tra, thanh tra, đối với doanh nghiệp nhà nước trong việc chấp hành

pháp luật và tuân thủ các quyết định của chủ sở hữu, quy chế công bố thông tin cổ

phần hóa doanh nghiệp nhà nước, ... Năm 2014, Thủ tướng Chính phủ ra quyết đinh

số 51/2014/QĐ-TTg về một số giải pháp đẩy mạnh cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước

tại doanh nghiệp và hướng dẫn thực hiện. Bên cạnh đó, Chính phủ đã ban hành nghị

định về điều lệ tổ chức và hoạt động của 13/14 tập đoàn, tổng công ty nhà nước (Dầu

khí, Dệt may, Hóa chất, Điện lực, Công nghiệp than khoáng sản, Công nghiệp cao su,

Đường sắt, Hàng không, Hàng hải, Lương thực miền bắc, Lương thực miền nam, Đầu

tư và kinh doanh vốn nhà nước, Viễn thông quân đội). Thủ tướng Chính phủ cũng đã

phê duyệt đề án tái cơ cấu 20/20 tập đoàn, tổng công ty nhà nước thuộc thẩm quyền.

Nghị định số 59/2011/NĐ-CP tiếp tục hoàn thiện cơ chế cổ phần hóa gắn với

thị trường, ngăn ngừa thất thoát tài sản nhà nước, nâng cao tính công khai, minh bạch,

tăng cường sự giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước đối với công tác cổ phần

hóa. Để triển khai Nghị định 59/2011/NĐ-CP, Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư số

202/2011/TT-BTC hướng dẫn xử lý tài chính và xác định giá trị doanh nghiệp khi

thực hiện cổ phần hóa và Thông tư số 196/2011/TT-BTC hướng dẫn bán cổ phần lần

đầu và quản lý, sử dụng tiền thu từ cổ phần hóa của các doanh nghiệp 100% vốn Nhà

nước thực hiện chuyển đổi thành công ty cổ phần. Nghị định 59/2011/NĐ-CP và các

Thông tư hướng dẫn đã cơ bản đáp ứng được yêu cầu đặt ra đối với công tác cổ phần

hóa doanh nghiệp nhà nước, khắc phục những vướng mắc chủ yếu của Nghị định số

109/2007/NĐ-CP trước đây. Tuy nhiên, trong quá trình triển khai thực hiện có những

vướng mắc xuất phát từ quy định của Nghị định 59/2013/ NĐ-CP về xác định giá trị

doanh nghiệp và xử lý công nợ khiến cho số lượng doanh nghiệp cổ phần hóa còn ít,

tiến trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước còn chậm trễ. Do đó, cần có giải pháp

khắc phục kịp thời để nâng cao hiệu quả công tác cổ phần hóa doanh nghiệp 100%

vốn Nhà nước. Vì vậy, nghị định 189/2011/NĐ-CP và nghị định 116/2015/NĐ-CP

đã được Chính phủ thông qua để hoàn thiện các quy định về cổ phần hóa doanh nghiệp

nhà nước.

Các nội dung chính về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước đã được đề cập

trong 3 nghị định trên sẽ được phân tích cụ thể trong chương 2 của khóa luận này.

2.1. Mục tiêu, yêu cầu của cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Điều 1 nghị định 59/2011/NĐ-CP đã khẳng định mục tiêu cổ phần hóa doanh

nghiệp nhà nước hiện nay là:

- Chuyển đổi những doanh nghiệp mà nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn

sang loại hình doanh nghiệp có nhiều chủ sở hữu. Tất cả các doanh nghiệp nhà nước

không thuộc diện nhà nước phải nắm giữ 100% vốn đều có thể tiến hành cổ phần hóa.

Quá trình cổ phần hóa sẽ chuyển đổi doanh nghiệp từ một chủ sang đa chủ sở hữu mà

hình thức phổ biến nhất là loại hình công ty cổ phần. Vấn đề quan trọng là xác định

doanh nghiệp mà nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn nhà nước là những doanh

nghiệp nào?

- Huy động vốn của các nhà đầu tư trong nước và nước ngoài để nâng cao năng

lực tài chính, đổi mới công nghệ, đổi mới phương thức quản lý nhằm nâng cao hiệu

quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế. Bên ạnh nhiệm vụ cơ cấu lại nguồn vốn trong

doanh nghiệp thì nhiệm vụ huy động mở rộng nguồn lực vốn của doanh nghiệp là

nhiệm vụ quan trọng. Huy động nguồn vốn nhàn rỗi của mọi cá nhân, tổ chức trong

và ngoài nước sẽ nâng cao tiềm lực tài chính của doanh nghiệp, nâng cao hiệu quả

của nền kinh tế.

Mục tiêu này được Đảng và nhà nước nhấn mạnh thống nhất từ nghị định

187/2004/NĐ-CP ngày 16/11/2004 về việc chuyển công ty nhà nước thành công ty

cổ phần (gọi tắt là nghị định 187/2004/NĐ-CP) đến nay.

Hai mục tiêu lớn của cổ phần hóa là chuyển đổi doanh nghiệp nhà nước từ một

chủ thành đa chủ và huy động vốn. Ngoài ra còn có những mục tiêu liên quan được

đề cập ở các văn bản pháp lý trước đó như nâng cao hiệu quả, sức cạnh tranh của

doanh nghiệp; tạo động lực mạnh mẽ và cơ chế quản lý năng động cho doanh nghiệp

để sử dụng có hiệu quả vốn, tài sản của nhà nước, doanh nghiệp; phát huy vai trò làm

chủ thực sự của người lao động, của các cổ đông, tăng cường sự giám sát của nhà đầu

tư đối với doanh nghiệp, phát triển thị trường chứng khoán ..... Những mục tiêu đó

mang tính bản chất tất yếu dù không được đề cập trong nghị định 59/2011/NĐ-CP.

Cùng với nghị định 59/2011/NĐ-CP, ngày 17/07/2012, Thủ tướng Chính phủ

đã ra quyết định 929/QĐ-TTg phê duyệt đề án “Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước,

trọng tâm là tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước giai đoạn 2011- 2015” (Gọi tắt

là quyết định 929/QĐ-TTg). Cổ phần hóa là một phương thức phổ biến trong tiến

trình tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước. Vì vậy, Quyết định 929/QĐ-TTg cũng là một

văn bản pháp lý quan trọng trong tiến trình cổ phần hóa giai đoạn 2011- 2015. Văn

bản này khẳng định:

Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là tập đoàn kinh tế và tổng công

ty nhà nước nhằm:

- Doanh nghiệp nhà nước có cơ cấu hợp lý, tập trung vào ngành, lĩnh vực then

chốt, cung cấp sản phẩm, dịch vụ công ích thiết yếu cho xã hội và quốc phòng, an

ninh, làm nòng cốt để kinh tế nhà nước thực hiện được vai trò chủ đạo, là lực lượng

vật chất quan trọng để nhà nước định hướng, điều tiết nền kinh tế và ổn định kinh tế

vĩ mô.

- Nâng cao sức cạnh tranh, tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu đối với doanh

nghiệp kinh doanh, hoàn thành nhiệm vụ sản xuất, cung ứng các sản phẩm dịch vụ

công ích thiết yếu cho xã hội, quốc phòng, an ninh đối với doanh nghiệp hoạt động

công ích.

Cổ phần hóa là một nhiệm vụ quan trọng được nhấn mạnh tại quyết định

929/QĐ-TTg. Đó là đẩy mạnh cổ phần hóa, đa dạng hóa sở hữu các doanh nghiệp

nhà nước mà nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn sở hữu. Đối với những tập đoàn

kinh tế, tổng công ty nhà nước, thực hiện cơ cấu lại danh mục đầu tư và ngành nghề

kinh doanh, tập trung vào những ngành nghề kinh doanh chính. Đẩy nhanh thực hiện

theo nguyên tắc thị trường việc thoái vốn nhà nước đã đầu tư vào các ngành không

phải kinh doanh chính.

Tiến hành cổ phần hóa phải đảm bảo những yêu cầu nhất định, đó là: nhà nước,

doanh nghiệp nhà nước phải bảo đảm hài hòa lợi ích của nhà nước, doanh nghiệp,

nhà đầu tư và người lao động trong doanh nghiệp; thực hiện cổ phần hóa công khai,

minh bạch, theo nguyên tắc thị trường, khắc phục tình trạng cổ phần hóa khép kín nội

bộ doanh nghiệp, gắn với phát triển thị trường vốn, thị trường chứng khoán.

Doanh nghiệp cổ phần hóa phải thực hiện công khai, minh bạch các thông tin

về doanh nghiệp, về phương án cổ phần hóa, tình hình quản lý và sử dụng đất đai, lao

động. Doanh nghiệp cổ phần hóa có tình hình tài chính đáp ứng đủ điều kiện niêm

yết phải xây dựng phương án, lộ trình niêm yết theo quy định của luật chứng khoán.

Thông tin phải được công bố công khai đến các nhà đầu tư.

Điều 10 nghị định 59/2011/NĐ-CP quy định nguyên tắc kế thừa quyền và

nghĩa vụ của doanh nghiệp sau cổ phần hóa. Doanh nghiệp cổ phần hóa phải sắp xếp,

sử dụng tối đa số lao động tại thời điểm quyết định cổ phần hóa và giải quyết chế độ

cho người lao động nghỉ việc, thôi việc. Công ty cổ phần có nghĩa vụ kế thừa mọi

trách nhiệm đối với người lao động từ doanh nghiệp cổ phần hóa chuyển sang, có

quyền tuyển chọn, bố trí sử dụng lao động và phối hợp với cơ quan liên quan giải

quyết chế độ cho người lao động. Doanh nghiệp cổ phần hóa phối hợp với cơ quan

có liên quan kiểm tra, xử lý những vấn đề tài chính để xác định giá trị phần vốn nhà

nước tại thời điểm chính thức chuyển thành công ty cổ phần. Công ty cổ phần được

sử dụng toàn bộ tài sản, nguồn vốn đã nhận bàn giao để tổ chức sản xuất kinh doanh,

kế thừa mọi quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm của doanh nghiệp cổ phần hóa đã bàn

giao. Trường hợp sau khi bàn giao sang công ty cổ phần mới phát sinh khoản truy

thu, xử phạt các hành vi vi phạm pháp luật của doanh nghiệp trong thời gian là doanh

nghiệp 100% vốn nhà nước thì phải làm rõ trách nhiệm cá nhân, tập thể để thực hiện

việc bồi thường, nộp phạt, xử lý kỷ luật. Đây là vướng mắc rất lớn, khó giải quyết

trên thực tế tiến hành.

Những mục tiêu, yêu cầu của cổ phần hóa được đề cập rõ ràng đã giúp quá

trình cổ phần hóa được nhận thức thống nhất, đảm bảo cổ phần hóa hiệu quả, tránh

tình trạng lạm dụng, đi lệch với đường lối, chủ trương của Đảng và nhà nước, góp

phần vào sự thành công của tiến trình cổ phần hóa từ giai đoạn đầu đến nay.

2.2. Đối tượng, điều kiện cổ phần hóa

Việc xác định đối tượng cổ phần hóa là một yêu cầu bắt buộc khi tiến hành cổ

phần hóa doanh nghiệp nhà nước. Điều 2 nghị định 59/2011/NĐ-CP chỉ ra 3 đối tượng

thuộc diện cổ phần hóa.

Một là, Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do nhà nước nắm giữ

100% vốn điều lệ là công ty mẹ của Tập đoàn kinh tế, Tổng công nhà nước (kể cả

ngân hàng thương mại nhà nước). Giai đoạn từ năm 2011, cổ phần hóa tập trung vào

các tổng công ty, tập đoàn kinh tế- những đối tượng phức tạp đòi hỏi phải có sự chuẩn

bị kỹ lưỡng từ trước. Các công ty con, công ty thành viên của các tập đoàn kinh tế,

tổng công ty đã tiến hành cổ phần hóa giai đoạn trước đó chính là tiền đề, cơ sở để

tiến hành cổ phần hóa công ty mẹ tiến tới hoàn thành cổ phần hóa toàn diện.

Hai là, Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do nhà nước nắm giữ 100%

vốn điều lệ là doanh nghiệp thuộc các Bộ, cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính

Phủ, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương. Đây là một số lượng

lớn các doanh nghiệp nhà nước đang tồn tại hiện nay. Mỗi bộ, ngành, địa phương đều

nắm giữ trong tay số lượng lớn doanh nghiệp. Với cơ chế quản lý hành chính, việc

đảm bảo hoạt động hiệu quả cho các doanh nghiệp này là khó có thể thực hiện. Cổ

phần hóa các doanh nghiệp nêu trên sẽ giải phóng một lượng lớn nguồn lực cho nhà

nước, góp phần gia tăng ngân sách nhà nước, đồng thời tạo tính tự chủ cho doanh

nghiệp, đem lại hiệu quả trong hoạt động của doanh nghiệp.

Ba là, Doanh nghiệp 100% vốn nhà nước chưa chuyển thành công ty trách

nhiệm hữu hạn một thành viên. Số lượng doanh nghiệp tồn tại dưới hình thức này còn

lại rất ít nhưng cũng không thể loại trừ nó ra khỏi đối tượng cổ phần hóa vì bản thân

doanh nghiệp đang nắm giữ số lượng lớn vốn và tài sản của nhà nước.

Đối tượng cổ phần hóa giai đoạn 2011 đến nay có sự thay đổi đáng kể so với

các nghị định trước. Đối tượng cổ phần hóa đã được thu hẹp lại. Điều đó hoàn toàn

phù hợp với thực tế khi mà năm 2010 là năm hoàn thành cơ bản cổ phần hóa theo

mục tiêu đề ra. Từ năm 2011 đến nay, cổ phần hóa là giai đoạn giải quyết các vấn đề

chưa kịp tiến hành trong giai đoạn trước mà tập trung là việc chưa cổ phần hóa các

tập đoàn kinh tế, tổng công ty và các doanh nghiệp 100% vốn nhà nước khác. Đây

đều là những doanh nghiệp nhà nước quan trọng có quy mô vốn lớn, đòi hỏi quá trình

cổ phần hóa thận trọng. Các giai đoạn trước năm 2011 là quá trình cổ phần hóa mở

rộng và cơ bản nằm trong tiến trình cổ phần hóa được đặt ra vì vậy, đối tượng cổ phần

hóa có diện rộng với số lượng và hình thức đa dạng.

Việc xác định doanh nghiệp mà nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn là vấn

đề hết sức quan trọng. Vấn đề đó đã được xác định trong quyết định mới nhất, Quyết

định số 37/2014/QĐ-TTg ngày 18/06/2014 về ban hành tiêu chí, danh mục phân loại

doanh nghiệp nhà nước (Gọi tắt là quyết định 37/2014/QĐ-TTg). Theo đó, nhà nước

nắm giữ 100% vốn điều lệ đối với những doanh nghiệp hoạt động trong 16 lĩnh vực

quan trọng sau:

- Trực tiếp thực hiện nhiệm vụ phục vụ quốc phòng, an ninh.

- Sản xuất, cung ứng vật liệu nổ công nghiệp.

- Sản xuất, cung ứng hóa chất độc.

- Truyền tải, điều độ hệ thống điện quốc gia, thủy điện đa mục tiêu và điện hạt

nhân có ý nghĩa đặc biệt quan trọng về kinh tế gắn với quốc phòng, an ninh.

- Quản lý, khai thác hệ thống kết cấu hạ tầng đường sắt quốc gia, đô thị, điều

hành giao thông vận tải đường sắt quốc gia, đô thị.

- Quản lý, khai thác các cảng hàng không, sân bay có vai trò, vị trí quan trọng

đối với quốc phòng, an ninh; dịch vụ bảo đảm hoạt động bay.

- Bảo đảm hàng hải.

- Cung ứng dịch vụ bưu chính công ích.

- Xổ số kiến thiết.

- Xuất bản.

- In, đúc tiền.

- Đo đạc bản đồ phục vụ quốc phòng, an ninh.

- Quản lý, khai thác hệ thống công trình thủy lợi, thủ nông liên tỉnh, liên huyện,

kè đá lấn biển.

- Trồng và bảo vệ rừng đầu nguồn, rừng phòng hộ, rừng đặc dụng.

- Tín dụng chính sách phục vụ phát triển kinh tế- xã hội.

- Những doanh nghiệp thành viên có vai trò chủ yếu trong hoạt động sản xuất

kinh doanh, chiến lược phát triển, nắm giữ các bí quyết kinh doanh, công nghệ mà

tập đoàn, tổng công ty nhà nước cần thiết nắm giữ 100% vốn đề thực hiện các nhiệm

vụ ngành nghề kinh doanh chính được giao.

Những lĩnh vực hoạt động trên nhà nước phải nắm giữ 100% vốn trong các

doanh nghiệp vì đó là những lĩnh vực quan trọng, có ảnh hưởng lớn đến trật tự xã hội,

quốc phòng an ninh. Nhưng quy định này một phần đã tạo nên tình trạng độc quyền

của doanh nghiệp nhà nước, ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế thị trường hiện nay. Trong

thời gian tới, liệu số lượng ngành, lĩnh vực đòi hỏi nhà nước nắm giữ 100% vốn có

nên tiếp tục thu hẹp lại để phát huy vai trò của các thành phần kinh tế khác?

Ngoài các doanh nghiệp hoạt động trong 16 lĩnh vực trên, các doanh nghiệp

nhà nước còn lại đều thuộc diện tiến hành cổ phần hóa. Quyết định 37/2014/QĐ-TTg

cũng phân loại rõ những doanh nghiệp thực hiện sắp xếp, cổ phần hóa, nhà nước nắm

giữ từ 75% tổng số cổ phần trở lên, từ 65% đến dưới 75% tổng số cổ phần, trên 50%

đến dưới 65% tổng số cổ phần. Đây là căn cứ để xác định vai trò chi phối của nhà

nước trong doanh nghiệp sau cổ phần hóa, là cơ sở để các doanh nghiệp nhà nước xác

định phương thức cổ phần hóa phù hợp.

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước đặt mục tiêu hoàn thành vào năm 2010.

Tuy nhiên, mục tiêu đó không thể hoàn thành và cổ phần hóa phải tiếp tục vào giai

đoạn tiếp theo. Từ năm 2011, tiến trình cổ phần hóa tập trung vào các tập đoàn lớn,

các tổng công ty vẫn đang tồn tại dưới hình thức công ty trách nhiệm hữu hạn. Giai

đoạn này nhằm hoàn thiện quá trình cổ phần hóa, giải quyết những vẫn đề chưa kịp

giải quyết trong giai đoạn trước đó. Vì vậy, đối tượng cổ phần hóa được xác định rất

cụ thể. Quyết định 929/QĐ-TTg cũng đã nhấn mạnh lại đối tượng tiến hành cổ phần

hóa nói riêng và đối tượng tái cơ cấu nói chung trong giai đoạn 2011- 2015 là các tập

đoàn kinh tế và tổng công ty nhà nước.

Các doanh nghiệp thuộc đối tượng cổ phần hóa quy đinh trong khoản 1 điều 1

nghị định 59/2011/NĐ-CP đều có thể tiến hành cổ phần hóa. Thuộc đối tượng cổ phần

hóa là điều kiện cần để doanh nghiệp cổ phần hóa. Tuy nhiên để tiến hành cổ phần

hóa, doanh nghiệp phải đảm bảo điều kiện nhất định. Đây là điều kiện đủ để doanh

nghiệp nhà nước tiến hành cổ phần hóa. Doanh nghiệp nhà nước phải đảm bảo không

thuộc diện nhà nước cần nằm giữ 100% vốn điều lệ. Đây là điều kiện cơ bản nhất đã

được nhấn mạnh ở mục tiêu cũng như nguyên tắc tiến hành cổ phần hóa. Đồng thời,

Doanh nghiệp phải còn vốn nhà nước sau khi đã được xử lý tài chính và đánh giá lại

giá trị doanh nghiệp. Nếu không đáp ứng được điều kiện này, doanh nghiệp nhà nước

buộc phải cơ cấu theo phương thức khác như cho hợp nhất, sáp nhập, thậm chí tiến

hành cho doanh nghiệp phá sản.

2.3. Các hình thức cổ phần hóa

Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước có thể tiến hành theo nhiều hình thức:

Thứ nhất, Giữ nguyên vốn nhà nước hiện có tại doanh nghiệp, phát hành thêm

cổ phiếu để tăng vốn điều lệ. Hình thức này áp dụng cho các doanh nghiệp mà nhà

nước giữ một tỷ lệ cổ phần nhất định trong doanh nghiệp thường là cổ phần chi phối

và doanh nghiệp đang có hoạt động hiệu quả, có nhu cầu về vốn để mở rộng sản xuất

nhằm thu hút vốn ngoài xã hội đầu tư, phát triển, tăng vốn hoạt động cho doanh

nghiệp.

Thứ hai, Bán một phần vốn nhà nước hiện có tại doanh nghiệp hoặc kết hợp

vừa bán bớt một phần vốn nhà nước vừa phát hành thêm cổ phần để tăng vốn điều lệ.

Hình thức này được áp dụng cho những doanh nghiệp vừa cần huy động thêm vốn

vừa cơ cấu lại quyền sở hữu về vốn và phương thức quản lý doanh nghiệp. Tỷ lệ nắm

giữ cổ phần bị thay đổi, nhà nước có thể nắm giữ cổ phần chi phối hoặc không.

Thứ ba, Bán toàn bộ vốn nhà nước hiện có tại doanh nghiệp hoặc kết hợp vừa

bán toàn bộ vốn nhà nước vừa phát hành thêm cổ phiếu để tăng vốn điều lệ để chuyển

thành công ty cổ phần, nhà nước không còn nắm giữ cổ phần tại công ty.

Các phương thức này được quy định tại điều 4 nghị định 59/2011/NĐ-CP. Về

bản chất các phương thức cổ phần hóa này được quy định ổn định trong các nghị định

về cổ phần hóa ở các giai đoạn khác nhau. Mục đích tăng vốn được nhấn mạnh trong

cả 3 phương thức cổ phần hóa. Đây là mục tiêu quan trọng đi đôi với mục tiêu cơ cấu

lại nguồn vốn trong doanh nghiệp cổ phần hóa. Mục tiêu này đã được nhấn mạnh hơn

so với các giai đoạn trước.

Mỗi hình thức cổ phần hóa đều có những ưu, nhược điểm riêng. Nhưng sự đa

dạng trong hình thức sẽ tạo thêm cho doanh nghiệp nhiều sự lựa chọn phù hợp với

ngành nghề kinh doanh, loại hình doanh nghiệp nhà nước đang tồn tại, mục đích chủ

sở hữu để tiến hành cổ phần hóa. Nó cũng quyết định đến vai trò của nhà nước trong

doanh nghiệp sau cổ phần hóa. Nhà nước có thể nắm giữ cổ phần thậm chí cổ phần

chi phối hoặc không còn cổ phần trong doanh nghiệp.

2.4. Đối tượng mua cổ phần

Bán cổ phần lần đầu là một bước quan trọng khi tiến hành cổ phần hóa doanh

nghiệp nhà nước. Việc bán cổ phần lần đầu được thực hiện theo các phương thức

khác nhau như: đấu giá công khai, bảo lãnh phát hành hay thỏa thuận trực tiếp [10,

83].

Đối tượng mua cổ phần là một nội dung quan trọng cần được xác định khi tiến

hành cổ phần hóa. Điều 6 nghị định 59/2011/NĐ-CP đã quy định chi tiết vấn đề này.

Các đối tượng có quyền mua cổ phần phải đáp ứng những điều kiện nhất định.

Đối tượng đầu tiên là các nhà đầu tư trong nước. Đó có thể là cá nhân người

Việt Nam hoặc các tổ chức được thành lập và hoạt động theo luật pháp Việt Nam.

Trường hợp này loại trừ khả năng tổ chức, cá nhân là nhà đầu tư chiến lược được quy

đinh thành một đối tượng riêng. Nhà đầu tư trong nước được quyền mua cổ phần của

doanh nghiệp cổ phần hóa với số lượng không hạn chế. Đối với trường hợp doanh

nghiệp sau khi cổ phần hóa tiến hành niêm yết ngay tại sở giao dịch chứng khoán thì

trong số lượng cổ phần bán ra công chúng phải quy định số cổ phần tối đa và tối thiểu

đặt mua để đảm bảo điều kiện niêm yết cho doanh nghiệp sau cổ phần hóa. Thành

viên ban chỉ đạo cổ phần hóa doanh nghiệp, các tổ chức tài chính trung gian, các nhân

viên thực hiện tư vấn, định giá, kiểm toán đấu giá bán cổ phần của doanh nghiệp cổ

phần hóa không được mua cổ phần để đảm bảo sự công bằng, minh bạch trong thông

tin cổ phần hóa, tránh tình trạng lợi dụng thông tin nội bộ để đầu cơ. Các công ty con,

công ty liên kết trong cùng tập đoàn, tổng công ty và tổ hợp công ty mẹ- công ty con

của doanh nghiệp cổ phần hóa cũng thuộc đối tượng không được mua cổ phần để hạn

chế tình trạng cổ phần hóa mang tính nội bộ, sở hữu chéo trong các tập đoàn, tổng

công ty.

Người lao động là một trong các đối tượng thuộc nhóm 1 được mua cổ phần

của doanh nghiệp cổ phần hóa. Đã có nhiều quy định về việc ưu đãi cho người lao

động mua cổ phần của doanh nghiệp cổ phần hóa. Nghị định 64/2002/NĐ-CP quy

định: người lao động được mua tối đa 10 cổ phiếu cho mỗi năm làm việc với giá giảm

30% so với mệnh giá (mệnh giá 10.000 đồng/cổ phiếu) và phải nắm giữ trong 3 năm.

Như vậy, sau 3 năm, người lao động có thể bán cổ phiếu của mình, tức là bán đi quyền

làm chủ, để trở lại thân phận làm thuê. Rõ ràng, chủ trương bán cổ phiếu cho người

lao động sau 3 năm nắm giữ không đạt được mục đích đảm bảo lợi ích lâu dài cho

người lao động. Nghị định 187/2007/NĐ-CP quy định: người lao động được mua 100

cổ phiếu cho mỗi năm làm việc với giá ưu đãi giảm 40% so với giá đấu thầu thành

công bình quân bán cho nhà đầu tư khác. Lấy giá đấu thầu thành công làm chuẩn là

chưa bảo vệ lợi ích vủa người lao động vì nếu họ mua vào lúc giá thị trường chứng

khoán lên cao thì giảm 40% so với giá đấu thầu thành công bình quân, họ vẫn phải

trả với giá cao hơn mệnh giá cổ phiếu. Một điểm bất cập của nghị định này là không

quy định người lao động phải giữ cổ phiếu trong 3 năm, có nghĩa là cho phép họ bán

ngay cổ phiếu của mình. Quy định như vậy liệu là không thuận lợi cho người lao

động, khi người lao động dễ để mất cơ hội làm chủ của mình khi cổ phiếu được giá?

Điều 48 nghị định 59/2011/NĐ- CP đề ra chính sách ưu đãi cho người lao động trong

doanh nghiệp cổ phần hóa có tiến bộ hơn nhiều so với trước: “Người lao động có tên

trong danh sách thường xuyên của doanh nghiệp tại thời điểm công bố giá trị doanh

nghiệp cổ phần hóa được mua tối đa 100 cổ phần cho mỗi năm thực tế làm việc tại

khu vực nhà nước với giá bán bằng 60% giá đấu thành công thấp nhất (Trường hợp

đấu giá công khai trước) hoặc bằng 60% giá bán thành công thấp nhất cho các nhà

đầu tư chiến lược (Đối với trường hợp bán cho nhà đầu tư chiến lược trước). Người

lao động cam kết làm việc lâu dài cho doanh nghiệp trong thời hạn ít nhất 3 năm (kể

từ ngày doanh nghiệp được cấp giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp lần đầu) sẽ

được mua thêm cổ phần ưu đãi theo quy định: Mua thêm theo mức 200 cổ phần/1

năm cam kết làm việc tiếp trong doanh nghiệp nhưng tối đa không quá 2.000 cổ phần

cho một người lao động. Riêng người lao động là các chuyên gia giỏi, có trình độ

chuyên môn nghiệp vụ cao làm việc tại doanh nghiệp được mua thêm theo mức 500

cổ phần/1 năm cam kết làm việc tiếp trong doanh nghiệp nhưng tối đa không quá

5.000 cổ phần cho một người lao động [10, 83]. Các quy định ưu đã cho người lao

động vẫn tập trung tính theo số năm làm việc tại doanh nghiệp nhà nước. Điều này là

không phù hợp với trình độ, chuyên môn, năng lực của người lao động.

Nghị định 116/2015/NĐ- CP đã bổ sung chính sách ưu đãi cho người lao động

trong doanh nghiệp cổ phần hóa. Theo đó, những doanh nghiệp thực hiện cổ phần

hóa đã tiến hành các thủ tục cần thiết theo phương án cổ phần hóa đã được cấp có

thẩm quyền phê duyệt nhưng chưa thực hiện được IPO trong thời gian 90 ngày kể từ

ngày có quyết định phê duyệt phương án cổ phần hóa thì doanh nghiệp được bán

trước cổ phần cho người lao động, tổ chức công đoàn trong doanh nghiệp với giá bán

cổ phiếu bằng 60% giá khởi điểm trong phương án cổ phần hóa đã được cấp có thẩm

quyền phê duyệt. Người lao động còn được hưởng các ưu đãi khác đối với giá mua

cổ phần ưu đãi, được hưởng các quyền lợi về bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và các

chế độ khác. Điều 48 của nghị định cũng có hướng giải quyết cụ thể đối với các cổ

phần mà người lao động mua của doanh nghiệp khi doanh nghiệp thực hiện tái cơ cấu

dẫn đến chấm dứt hợp đồng lao động, thôi việc, mất việc, trường hợp người lao động

chấm dứt hợp đồng lao động trước thời hạn. Chênh lệch giữa giá bán cho người lao

động, cho tổ chức công đoàn (nếu có) so với mệnh giá cổ phần được trừ vào giá trị

phần vốn nhà nước khi quyết toán tại thời điểm doanh nghiệp chính thức chuyển

thành công ty cổ phần. Những quy định mới về ưu đãi dành cho người lao động đã

tạo điều kiện cho người lao động được thực sự thực hiện quyền làm chủ của mình

trong doanh nghiệp, góp phần phát huy vai trò, hiệu quả trong lao động sản xuất.

Đối tượng thứ 2 được mua cổ phần là nhà đầu tư nước ngoài. Nhà đầu tư nước

ngoài là tổ chức, cá nhân nước ngoài. Nhà đầu tư nước ngoài có nhu cầu mua cổ phần

của doanh nghiệp cổ phần hóa phải mở tài khoản tiền gửi tại một tổ chức cung ứng

dịch vụ thanh toán theo quy định của pháp luật Việt Nam về ngoại hối. Các quy định

cho người nước ngoài mua cổ phần đã có thay đổi tích cực. Các nghị định trước đó

luôn có những hạn chế về tỷ lệ nắm giữ cổ phần của nhà đầu tư nước ngoài, thậm chí,

trong giai đoạn đầu cổ phần hóa, nhà đầu tư nước ngoài không được mua cổ phần, họ

bị loại ra khỏi doanh sách đối tượng được nắm giữ cổ phần. Những quy định đó đã

hạn chế sự đầu tư của thành phần đầu tư nước ngoài trong khi đây là một nguồn lực

lớn có quy mô về vốn, tài chính và tiềm lực lớn hơn rất nhiều so với nguồn lực trong

nước. Sự mở rộng đối tượng mua cổ phần tại thời điểm hiện nay đã làm tăng tính hiệu

quả của cổ phần hóa, tạo động lực phát triển cổ phần hóa.

Đối tượng thứ 3 được mua cổ phần là nhà đầu tư chiến lược. Nhà đầu tư chiến

lược là nhà đầu tư trong nước và nhà đầu tư nước ngoài có năng lực tài chính và có

cam kết bằng văn bản của người có thẩm quyền trong việc gắn bó lợi ích lâu dài với

doanh nghiệp và hỗ trợ doanh nghiệp sau cổ phần hóa về chuyển giao công nghệ mới,

đào tạo nguồn nhân lực, nâng cao năng lực tài chính, quản trị doanh nghiệp, cung ứng

nguyên vật liệu, phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm. Việc lựa chọn nhà đầu tư

chiến lược phải được xây dựng thành phương án xác định tiêu chí của nhà đầu tư

chiến lược, phương thức bán và số lượng cổ phần bán cho nhà đầu tư chiến lược để

cơ quan có thẩm quyền quyết định. Nhà đầu tư chiến lược tại mỗi doanh nghiệp cổ

phần hóa tối đa là 3. Tùy thuộc vào từng phương thức bán cổ phần mà giá bán cổ

phần cho nhà đầu tư chiến lược sẽ bị thay đổi. Nhà đầu tư chiến lược không được

chuyển nhượng số cổ phần mua trong thời hạn tối thiểu 5 năm kể từ ngày công ty cổ

phần được cấp giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp. Trường hợp đặc biệt phải

chuyển nhượng số cổ phần này trước thời hạn trên thì phải được Đại hội đồng cổ

đông chấp thuận. Đây là một quy định cần thiết đảm bảo sự ổn định trong cơ cấu vốn,

cơ cấu hoạt động của doanh nghiệp sau cổ phần hóa.

Nghị định 116/2015/NĐ-CP đã có quy định mới về cơ cấu vốn cổ phần lần

đầu. Cụ thể, Nghị định mới chỉ quy định chung về cổ phần bán cho nhà đầu tư chiến

lược và nhà đầu tư khác, thay cho quy định cụ thể cổ phần bán cho nhà đầu tư chiến

lược và nhà đầu tư khác không thấp hơn 25% vốn điều lệ (trừ trường hợp quy định),

số cổ phần bán cho các nhà đầu tư khác không thấp hơn 50% số cổ phần nêu trên.

Đây là một quy định tích cực, không còn sự hạn chế trong tỷ lệ nắm giữ cổ phần,

doanh nghiệp hoàn toàn tự do trong quá trình huy động vốn. Các nguồn lực vốn được

tự do phát huy vai trò của mình.

2.5. Xử lý tài chính khi cổ phần hóa

Đây là bước thực hiện trước khi xác định giá trị doanh nghiệp. Khi có quyết

định cổ phần hóa, doanh nghiệp tiến hành kiểm kê, phân loại tài sản, các nguồn vốn

và quỹ mà doanh nghiệp đang quản lý, sử dụng. Doanh nghiệp tiến hành lập báo cáo

tài chính, phối hợp với cơ quan quản lý thuế và các cơ quan có thẩm quyền liên quan

để kiểm tra, quyết toán, xử lý các vấn đề tài chính tồn tại.

Nội dung này đã được quy đinh chi tiết tại chương 2 trong nghị định

59/2011/NĐ-CP về xử lý tài chính khi cổ phần hóa. Các tài sản được phân loại cụ thể

để xác định tài sản đó có được tính vào giá trị doanh nghiệp hay không để có các

hướng xử lý riêng cho từng loại. Cụ thể:

Tài sản cho thuê, mượn, nhận góp vốn liên doanh, liên kết, tài sản không phải

của doanh nghiệp thì không tính vào giá trị doanh nghiệp. Doanh nghiệp phải tiến

hành kế thừa hoặc thanh lý các hợp đồng liên quan đến các tài sản đó. Đối với tài sản

không cần dùng, ứ đọng, chờ thành lý, doanh nghiệp tiến hành thanh lý, nhượng bán.

Những tài sản này không được tính vào giá trị doanh nghiệp và phải tiến hành chuyển

giao cho các cơ quan theo quy định. Tuy nhiên, cũng có những tài sản không được

loại trừ khỏi giá trị doanh nghiệp như nhà cửa, vật kiến trúc, ….

Các khoản nợ phải thu: Doanh nghiệp tiến hành đối chiếu, xác nhận các khoản

nợ phải thu, tiến hành thu hồi các khoản nợ đến hạn. Đối với các khoản nợ khó đòi,

tiến hành xử lý theo quy định. Những khoản nợ không có đủ hồ sơ pháp lý chứng

minh khách nợ còn nợ hoặc không có khả năng thu hồi theo quy định thì không được

loại trừ ra ngoài giá trị doanh nghiệp, doanh nghiệp phải làm rõ nguyên nhân để xử

lý theo nguyên tắc sau: Xác định trách nhiệm xử lý bồi thường của tập thể, cá nhân

có liên quan đến khoản nợ phải thu không xác định được khách nợ, phần tổn thất còn

lại được xử lý theo quy định hiện hành của Nhà nước về xử lý nợ tồn đọng. Hoàn

thiện hồ sơ, tiếp tục theo dõi để xử lý thu hồi đối với những khoản nợ không chứng

minh được là không có khả năng thu hồi.

Các khoản nợ phải trả: Theo điều 16, nghị định 59/2011/NĐ-CP, Doanh

nghiệp cũng tiến hành đối chiếu, xác nhận các khoản nợ phải trả, phải thanh toán các

khoản nợ đến hạn. Các khoản nợ phải được xử lý theo thỏa thuận hoặc chuyển thành

vốn góp cổ phần. Riêng đối với nợ thuế và các khoản nộp ngân sách nhà nước, doanh

nghiệp phải thanh toán trước khi cổ phần hóa hoặc doanh nghiệp sau cổ phần hóa

phải kể thừa.

Các khoản dự phòng, lỗ, lãi được xử lý theo điều 17 nghị định 59/2011/NĐ-

CP. Nghị định 116/2015/NĐ-CP đã có những điều chỉnh trong nội dung này. Các

khoản dự phòng được dùng để bù đắp các tổn thất, số còn lại tính vào giá trị phần vốn

nhà nước. Quỹ dự phòng rủi ro ngân hàng, bảo hiểm được để lại doanh nghiệp và tính

vào giá trị phần vốn nhà nước. Quỹ dự phòng tài chính để bù lỗ, bù đắp thổn thất, số

còn lại tính vào giá trị phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp. Các khoản lãi để bù lỗ,

bù đắp tổn thất, số còn lại được phân phối theo quy định.

Vốn đầu tư dài hạn vào các doanh nghiệp như vốn góp liên doanh, liên kết,

góp vốn cổ phần, góp vốn thành lập công ty trách nhiệm hữu hạn hay các hình thức

đầu tư dài hạn khác. Các khoản đầu tư dài hạn của doanh nghiệp tại doanh nghiệp

khác, doanh nghiệp có thể kế thừa, chuyển giao cho doanh nghiệp khác hoặc bán phần

vốn góp đó trước khi xác định giá trị doanh nghiệp.

Quỹ phúc lợi, Quỹ khen thưởng. Số dư trong các quỹ này sau khi bù đắp các

khoản chi vượt quá chế độ cho người lao động thì được chia cho người lao động đang

làm việc tại doanh nghiệp.

Số dư quỹ hỗ trợ sắp xếp doanh nghiệp được hạch toán tăng vốn nhà nước tại

doanh nghiệp.

Tại thời điểm doanh nghiệp chính thức chuyển thành công ty cổ phần, doanh

nghiệp tiếp tục thực hiện điều chỉnh số liệu trong sổ kế toán, xử lý các khoản nợ, tài

sản không tính vào giá trị doanh nghiệp, tiếp tục xử lý các tồn tại tài chính, định giá

lại các khoản đầu tư chứng khoán. Trong thời hạn 60 ngày kể từ ngày được cấp giấy

chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, doanh nghiệp hoàn thành lập báo cáo tài chính,

kiểm toán báo cáo tài chính, đề nghị cơ quan thuế kiểm tra, quyết toán thuế,… Thời

hạn này, nghị định 116/2015/NĐ-CP đã kéo dài thêm 30 ngày thay vì chỉ có 30 ngày

như nghị định 59/2011/NĐ để đảm bảo tính thực hiện được trên thực tế. Nếu phát

sinh khoản chênh lệch tăng, giảm thì tiến hành xử lý theo điều 21 nghị định

59/2011/NĐ-CP.

2.6. Xác định giá trị doanh nghiệp

Xác định giá trị doanh nghiệp là vấn đề quan trọng bậc nhất khi tiến hành cổ

phần hóa. Trên thực tế, nó đã gặp phải nhiều vấn đề, vướng mắc. Các nghị định liên

tục thay đổi phần lớn đều nhằm hoàn thiện tối đa vấn đề này.

Bước đầu, doanh nghiệp xác định vấn đề liên quan đến tổ chức tư vấn định giá

xác định giá trị doanh nghiệp. Doanh nghiệp có thể thuê hoặc tự mình thực hiện.

Doanh nghiệp tự xác định giá trị doanh nghiệp phải báo cáo với cơ quan có thẩm

quyền quyết định giá trị doanh nghiệp.

Những trường hợp bắt buộc phải thuê tổ chức tư vấn định giá xác định giá trị

doanh nghiệp là doanh nghiệp có tổng giá trị tài sản theo sổ kế toán từ 30 tỷ đồng trở

lên hoặc giá trị vốn nhà nước theo sổ kế toán từ 10 tỷ đồng trở lên theo quy định tại

khoản 1 điều 22 nghị định 59/2011/NĐ-CP.

Khi có trên 2 tổ chức tư vấn định giá thì lựa chọn theo phương thức đấu thầu.

Quy định này theo phản ánh của nhiều doanh nghiệp là nguyên nhân làm chậm quá

trình cổ phần hóa của doanh nghiệp. Phần lớn các hợp đồng tư vấn xác định giá trị

doanh nghiệp có giá trị không lớn, nhưng phải tổ chức đấu thầu đang làm hạn chế quá

trình cổ phần hóa của doanh nghiệp. Đến nay, đối tượng thực hiện cổ phần hoá chủ

yếu là các doanh nghiệp quy mô lớn, trong đó có các công ty mẹ, các tập đoàn kinh

tế, tổng công ty Nhà nước, nên để đẩy nhanh tiến độ cổ phần hóa các doanh nghiệp

này trong thời gian tới, Chính phủ đã quyết định điều chỉnh quy định về lựa chọn tổ

chức tư vấn định giá tại nghị định 116/2015/NĐ-CP. Theo đó, đối với các gói thầu tư

vấn định giá có giá trị không quá 3 tỷ đồng, thì cơ quan có thẩm quyền quyết định

phương án cổ phần hóa có thể lựa chọn hình thức chỉ định thầu để lựa chọn tổ chức

tư vấn định giá trong danh sách do Bộ Tài chính công bố; trường hợp xét thấy cần

phải tổ chức đấu thầu, thì thực hiện đấu thầu theo quy định của pháp luật về đấu thầu.

Đối với các gói thầu tư vấn không thuộc quy định này, cơ quan có thẩm quyền quyết

định phương án cổ phần hóa quyết định tổ chức đấu thầu lựa chọn đơn vị thực hiện

tư vấn định giá theo quy định. Đây là một nguyên tắc quan trọng để lựa chọn tổ chức

tư vấn định giá. Nội dung sửa đổi này đã tạo điều kiện để việc lựa chọn đơn vị tư vấn

được thuận lợi hơn, tránh kéo dài thời gian cổ phần hóa.

Tổ chức có chức năng định giá có thể là công ty kiểm toán, công ty chứng

khoán, doanh nghiệp thẩm định giá trong nước và nước ngoài. Vấn đề xác định quyền,

nghĩa vụ và điều kiện của tổ chức tư vấn định giá được quy định chi tiết tại điều 22

nghị đinh 59/2011/NĐ-CP. Cơ quan có thẩm quyền quyết định phương án cổ phần

hóa lựa chọn tổ chức tư vấn cổ phần hóa theo quy định của pháp luật. Đối với các

Tập đoàn kinh tế, Tổng công ty nhà nước và một số doanh nghiệp hoạt động trong

lĩnh vực đặc biệt (như bảo hiểm, ngân hàng, viễn thông, hàng không, khai thác than,

dầu khí, khai thác mỏ quý hiếm khác), khi thực hiện cổ phần hóa mà phương án cổ

phần hóa thuộc thẩm quyền phê duyệt của Thủ tướng Chính phủ thì Bộ trưởng các

Bộ, Thủ trưởng cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, Chủ tịch Ủy ban nhân

dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương lựa chọn tổ chức tư vấn cổ phần hóa

(lựa chọn tổ chức tư vấn xác định giá trị doanh nghiệp, lựa chọn tư vấn xây dựng

phương án cổ phần hóa).

Căn cứ Hồ sơ xác định giá trị doanh nghiệp do tổ chức tư vấn định giá xây

dựng (hoặc do doanh nghiệp cổ phần hóa tự xây dựng), Ban Chỉ đạo cổ phần hóa

doanh nghiệp có trách nhiệm thẩm tra về trình tự, thủ tục, tuân thủ các quy định của

pháp luật về xác định giá trị doanh nghiệp, trình cơ quan có thẩm quyền quyết định

giá trị doanh nghiệp quyết định. Cơ quan này có trách nhiệm xem xét, quyết định

đồng thời gửi hồ sơ xác định giá trị doanh nghiệp cho tổ chức kiểm toán trong trường

hợp bắt buộc.

Kiểm toán là một khâu quan trọng khi tiến hành xem xét kết quả xác định giá

trị doanh nghiệp đối với doanh nghiệp có quy mô lớn vốn nhà nước trên 500 tỷ đồng,

hoạt động trong lĩnh vực, ngành nghề đặc thù như bảo hiểm, ngân hàng, bưu chính

viễn thông, hàng không, khai thác than, dầu khí, khai thác mỏ quý hiếm khác; các

công ty mẹ thuộc tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước và các doanh nghiệp khác

theo yêu cầu của Thủ tướng chính phủ. Khi nhận được kết quả xác định giá trị doanh

nghiệp, cơ quan có thẩm quyền quyết định giá trị doanh nghiệp phải gửi văn bản và

hồ sơ đề nghị cơ quan kiểm toán nhà nước thực hiện kiểm toán kết quả tư vấn định

giá và xử lý các vấn đề tài chính trước khi chính thức công bố giá trị doanh nghiệp

cổ phần hóa. Đó là quy định tại nghị định 59/2011/NĐ-CP. Thực tế, số lượng doanh

nghiệp có vốn Nhà nước trên 500 tỷ đồng khá nhiều, nên trường hợp các doanh nghiệp

này cùng thực hiện cổ phần hóa, thì việc kiểm toán sẽ không đảm bảo theo đúng thời

hạn quy định, dẫn tới kéo dài thời gian. Để tháo gỡ vấn đề này, Nghị định

189/2013/NĐ-CP đã điều chỉnh quy định theo hướng, Kiểm toán Nhà nước thực hiện

kiểm toán các đối tượng: công ty mẹ thuộc tập đoàn kinh tế nhà nước; công ty mẹ

thuộc tổng công ty nhà nước và các công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên khác

khi có yêu cầu của Thủ tướng Chính phủ…

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, xem xét và kết quả kiểm toán (nếu có), cơ quan

có thẩm quyền công bố giá trị doanh nghiệp. Doanh nghiệp cổ phần hóa cũng được

điều chỉnh giá trị doanh nghiệp đã công bố khi có những nguyên nhân khách quan

làm ảnh hưởng đến giá trị những tài sản của doanh nghiệp hoặc sau 18 tháng kể từ

thời điểm xác định giá trị doanh nghiệp mà doanh nghiệp chưa thực hiện việc bán cổ

phần theo nghị định 189/2013/NĐ-CP thay vì 12 tháng theo nghị định 59/2011/NĐ-

CP, ngoại trừ các trường hợp đặc thù theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ do

các doanh nghiệp cổ phần hóa giai đoạn này có quy mô lớn và phải xử lý các vấn đề

tài chính, đất đai nên việc đảm bảo thời gian 12 tháng là khó thực hiện.

Kết quả công bố giá trị doanh nghiệp là cơ sở để xác định quy mô vốn điều lệ,

cơ cấu cổ phần phát hành lần đầu và giá khởi điểm để thực hiện đấu giá bán cổ phần.

Xác định giá trị doanh nghiệp gồm 2 phương pháp chính là phương pháp tài

sản và phương pháp dòng tiền chiết khấu. Ngoài ra, doanh nghiệp có thể lựa chọn các

phương pháp xác định khác.

Xác định giá trị doanh nghiệp theo phương pháp tài sản.

Trong phương pháp định giá này, việc xác định giá trị thực tế của doanh

nghiệp là yếu tố cơ bản. Giá trị thực tế của doanh nghiệp cổ phần hóa là giá trị toàn

bộ tài sản hiện có của doanh nghiệp tại thời điểm cổ phần hóa có tính tính đến khả

năng sinh lời của doanh nghiệp mà người mua, người bán cổ phần đều chấp nhận

được [10, 79].

Giá trị thực tế vốn nhà nước tại doanh nghiệp cổ phần hóa là giá trị thực tế của

doanh nghiệp sau khi trừ các khỏan nợ phải trả, số dư quỹ khen thưởng, quỹ phúc lợi

và số dư nguồn kinh phí sự nghiệp.

Khoản 3 điều 28 nghị định 59/2011/NĐ-CP quy định: Đối với các tổ chức tài

chính, tín dụng khi xác định giá trị doanh nghiệp theo phương pháp tài sản được sử

dụng kết quả kiểm toán báo cáo tài chính để xác định tài sản vốn bằng tiền, các khoản

công nợ nhưng phải thực hiện kiểm kê, đánh giá đối với tài sản cố định, các khoản

đầu tư dài hạn, chi phí dở dang liên quan đến chi phí đền bù, giải tỏa, san lấp mặt

bằng và giá trị quyền sử dụng đất theo chế độ Nhà nước quy định. Với quy định này,

doanh nghiệp khi tiến hành cổ phần hóa phải đối chiếu toàn bộ công nợ. Tuy nhiên,

việc đối chiếu toàn bộ công nợ là khó khăn. Trên thực tế, các doanh nghiệp hiện nay

chỉ đối chiếu được 60%- 70%, việc đối chiếu toàn bộ công nợ mất nhiều thời gian

nên làm chậm tiến độ cổ phần hóa của doanh nghiệp. Nghị định 189/2013/NĐ-CP đã

có quy định linh hoạt hơn. Theo đó, trong một số trường hợp như thời điểm cổ phần

hóa không trùng với thời điểm kiểm kê khóa sổ kế toán lập báo cáo tài chính, doanh

nghiệp quy mô lớn, đối tượng công nợ nhiều thì đến thời điểm xác định giá trị doanh

nghiệp mà vẫn còn một số khoản công nợ (phải thu, phải trả) có đầy đủ hồ sơ nhưng

chưa được đối chiếu, xác nhận theo quy định tại Nghị định này thì phải giải trình rõ

các khoản nợ, xác định rõ trách nhiệm tập thể, cá nhân liên quan. Đồng thời, phải

hoàn tất việc đối chiếu công nợ trước thời điểm doanh nghiệp cổ phần hóa được cấp

Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp lần đầu và báo cáo cơ quan có thẩm quyền

quyết định giá trị doanh nghiệp xem xét, quyết định theo giá trị đang theo dõi trên sổ

sách kế toán. Ngoài ra, phải công bố công khai trong quyết định phê duyệt giá trị

doanh nghiệp cũng như phương án cổ phần hóa làm cơ sở bán đấu giá cổ phần. Tại

thời điểm doanh nghiệp cổ phần hóa được cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp

lần đầu, khi lập báo cáo tài chính để bàn giao từ doanh nghiệp 100% vốn nhà nước

sang công ty cổ phần, nếu các khoản công nợ này vẫn chưa được đối chiếu, xác nhận

thì xem xét, xử lý theo các hướng:

- Đối với nợ phải trả doanh nghiệp đã làm đủ thủ tục đối chiếu nợ nhưng không

xác nhận được chủ nợ thì được hạch toán ghi tăng vốn nhà nước tương ứng và công

ty cổ phần mới có trách nhiệm lưu trữ hồ sơ, tiếp tục kế thừa, theo dõi để thực hiện

nghĩa vụ trả nợ khi chủ nợ yêu cầu. Căn cứ hồ sơ tài liệu hợp pháp liên quan và yêu

cầu của chủ nợ, công ty cổ phần mới thực hiện trả nợ và hạch toán vào chi phí trong

kỳ;

- Đối với nợ phải thu doanh nghiệp đã làm thủ tục đối chiếu nhưng vẫn chưa

đối chiếu được thì phải xem xét, xử lý trách nhiệm bồi thường đối với tập thể, cá nhân

có liên quan. Giá trị khoản nợ còn lại (sau khi bù trừ khoản bồi thường của các cá

nhân, tập thể, quỹ dự phòng nợ phải thu khó đòi) được hạch toán vào chi phí sản xuất

kinh doanh của doanh nghiệp cổ phần hóa. Công ty cổ phần mới có trách nhiệm lưu

trữ hồ sơ, tiếp tục kế thừa, theo dõi để đôn đốc thực hiện thu nợ.

Để xác định giá trị thực tế, doanh nghiệp căn cứ vào số liệu theo sổ kế toán,

tài liệu kiểm kê, phân loại và đánh giá chất lượng tài sản, giá trị trường của tài sản,

giá trị quyền sử dụng đất được giao, giá trị tiền thuê đất, giá trị lợi thế kinh doanh của

doanh nghiệp tại thời điểm xác định giá trị doanh nghiệp.

Giá trị lợi thế kinh doanh của doanh nghiệp cổ phần hóa gồm giá trị thương

hiệu, tiềm năng phát triển. Đây là một điểm mới của nghị định 59/2011/NĐ-CP khi

loại bỏ giá trị lợi thế về vị trí địa lý ra khỏi giá trị lợi thế kinh doanh của doanh nghiệp.

Trong thời gian trước đây, việc xác định giá trị lợi thế về vị trí địa lý đã gây ra nhiều

bất cập và vướng mắc trong quá trình cổ phần hóa.

Điều 33 nghị định 59/2011/NĐ-CP quy định về việc xác định giá trị vốn đầu

tư dài hạn. Theo đó, giá trị vốn đầu tư dài hạn được xác định trên cơ sở tỷ lệ vốn đầu

tư của doanh nghiệp trên vốn điều lệ hoặc tổng vốn thực góp, giá trị vốn chủ sở hữu

tại các doanh nghiệp khác theo báo cáo tài chính. Đặc biệt, nếu giá trị vốn đầu tư dài

hạn của doanh nghiệp thấp hơn giá trị ghi trên sổ kế toán thì xác định theo giá trị ghi

trên sổ kế toán. Nghị định 116/2015/NĐ-CP đã có quy định mới về vấn đề này. Nếu

giá trị vốn đầu tư dài hạn của doanh nghiệp tại doanh nghiệp khác thấp hơn giá trị ghi

trên sổ kế toán, thay vì tính theo giá ghi trên sổ sách như trước, hiện nay, giá trị ấy

được xác định theo giá trị thực tế xác định lại. Với sự thay đổi này, việc xác định theo

giá trị thực tế sẽ thuận lợi và hiệu quả hơn.

Giá trị vốn góp của doanh nghiệp cổ phần hóa vào công ty cổ phần đã niêm

yết, đăng ký giao dịch trên thị trường chứng khoán được xác định theo giá đóng cửa

của cổ phiếu giao dịch trên thị trường chứng khoán tại thời điểm gần nhất với thời

điểm thực hiện xác định giá trị doanh nghiệp. Trường hợp cổ phiếu của công ty cổ

phần đã niêm yết trên thị trường Upcom mà không có giao dịch trong vòng 30 ngày

trước thời điểm tổ chức xác định giá trị doanh nghiệp thì được xác định theo quy định

tại điểm a, điểm b, điểm c khoản 1, Điều 33 Nghị định số 59/2011/NĐ-CP và khoản

5, Điều 1 Nghị định này. Đối với giá trị vốn góp vào công ty cổ phần chưa niêm yết,

chưa đăng ký giao dịch trên thị trường chứng khoán thì căn cứ kết quả xác định của

cơ quan tư vấn, Ban Chỉ đạo cổ phần hóa doanh nghiệp xem xét trình cơ quan có

thẩm quyền quyết định giá trị doanh nghiệp quyết định.

Xác định giá đất là một vấn đề lớn và gặp phải rất nhiều vấn đề.

Trên thực tế, chính sách xác định giá đất nói chung và xác định giá đất để tính

vào giá trị doanh nghiệp khi cổ phần hóa nói riêng đã nhiều lần thay đổi. Năm 2004,

theo điều 63, Nghị định 181/2004/NĐ-CP về thi hành luật đất đai không cho phép

doanh nghiệp thực hiện cổ phần hóa lựa chọn hình thức nhà nước giao đất hay cho

thuê đất, trước đây là hình thức nào thì theo đó mà xử lý, nhưng giá trị đất phải tính

theo giá đất phù hợp giá thị trường.

Chỉ 18 ngày sau, Nghị định 187/2004/NĐ-CP lại quy định doanh nghiệp thực

hiện cổ phần hóa được lựa chọn hình thức được nhà nước giao đất hay cho thuê đất,

khi lựa chọn hình thức thuê đất của nhà nước thì không tính giá trị quyền sử dụng đất

vào tài sản doanh nghiệp. Khi lựa chọn hình thức được nhà nước giao đất thì phải

tính giá trị đất vào tài sản doanh nghiệp và giá trị đất được tính theo bảng giá đất của

nhà nước (Điều 19). Đây là, một cách tiếp cận khác hẳn so với Nghị định

181/2004/NĐ-CP.

Sau đó, năm 2006, Nghị định 17/2006/NĐ-CP ngày 27/01/2006 sửa đổi lại cả

hai nghị định trên theo một phương án dung hòa: điều 6 quy định doanh nghiệp cổ

phần hóa được lựa chọn hình thức sử dụng đất nhưng “giá trị đất phải phù hợp thị

trường”…

Xác định theo bảng giá thì tạo lợi ích cho doanh nghiệp, tạo đà cho doanh

nghiệp sau cổ phần hóa có vốn mà phát triển. Nhưng cách nhìn khác là cổ phần hóa

phải sòng phẳng, đưa giá trị đất về đúng giá trị thật trên thị trường để tránh tiêu cực

từ chuyện lợi dụng sự chênh lệch giá đất, làm lệch lạc mục tiêu phát triển doanh

nghiệp. Tính sát giá thị trường thì hiệu quả sản xuất kinh doanh sau khi cổ phần hóa

phải do chính hoạt động sản xuất kinh doanh tự tạo ra chứ không thể trông cậy vào

đất.

Hiện nay, Luật Đất đai 2013 đã quy định rõ cổ phần hóa doanh nghiệp nhà

nước là một trong những trường hợp phải quyết định giá đất cụ thể theo giá thị trường.

Luật này cũng đã đưa ra quy trình chung tiến bộ hơn cho việc quyết định giá.

Nghị định 189/2013/NĐ-CP đã khắc phục bất cập trong công tác quản lý, sử

dụng đất đai tại các doanh nghiệp nhà nước trong thời gian qua, góp phần đẩy nhanh

tiến độ và nâng cao chất lượng của công tác cổ phần hóa. Nghị định 189/2013/NĐ-

CP quy định: Đối với diện tích đất doanh nghiệp cổ phần hóa đã được giao đất và nộp

tiền sử dụng đất cho ngân sách nhà nước hoặc nhận chuyển nhượng quyền sử dụng

đất hợp pháp để sử dụng vào mục đích xây dựng nhà để bán, xây dựng kết cấu hạ

tầng để chuyển nhượng hoặc cho thuê thì phải xác định lại giá trị quyền sử dụng đất

tính vào giá trị doanh nghiệp...

Đối với diện tích đất sử dụng cho các công trình công cộng có hành lang bảo

vệ an toàn theo quy định của pháp luật về đất đai cũng được xem xét, loại trừ theo

quyết định của cơ quan có thẩm quyền.

Đối với diện tích đất đã giao cho doanh nghiệp và doanh nghiệp đã sử dụng

để góp vốn thành lập pháp nhân mới thì cơ quan có thẩm quyền quyết định phê duyệt

phương án cổ phần hóa xem xét xử lý theo nguyên tắc: Chuyển giao cho doanh nghiệp

100% vốn nhà nước khác làm đối tác nếu được các đối tác góp vốn trong pháp nhân

mới chấp thuận và doanh nghiệp tiếp tục kế thừa tính vào giá trị doanh nghiệp cổ

phần hóa theo nguyên tắc quy định tại Điều 33 Nghị định này. Đối với diện tích đất

còn lại (sau khi loại trừ diện tích đất quy định tại khoản 2, khoản 3, khoản 4 và khoản

5 Điều này) doanh nghiệp cổ phần hóa thực hiện hình thức thuê đất có thời hạn theo

quy định của pháp luật về đất đai và không phải tính bổ sung giá trị lợi thế vị trí địa

lý khi xác định giá trị doanh nghiệp. Giá đất để xác định giá trị quyền sử dụng đất

vào giá trị doanh nghiệp cổ phần hóa là giá đất sát với giá chuyển nhượng quyền sử

dụng đất có mục đích sử dụng tương tự thực tế trên thị trường do ủy ban nhân dân

tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương xác định. Trường hợp doanh nghiệp thực hiện

chuyển mục đích sử dụng đất đã được giao thì phải nộp thêm khoản tiền chênh lệch

giá trị quyền sử dụng đất theo mục đích chuyển đổi.

Quy định này nhằm khắc phục bất cập trong việc xác định giá trị quyền sử

dụng đất trong thời gian qua để đẩy nhanh tiến trình cổ phần hóa. Theo phương án

này, đối với các diện tích đất doanh nghiệp đã được giao, nay chuyển sang cho thuê

thì giá trị quyền sử dụng đất giao còn lại tại thời điểm xác định giá trị doanh nghiệp

được xác định là số tiền doanh nghiệp đã trả trước tiền thuê đất cho một khoảng thời

gian nhất định theo mặt bằng giá thuê đất khi doanh nghiệp hoàn tất thủ tục thuê đất

với cơ quan quản lý tại địa phương, không ảnh hưởng đến ngân sách nhà nước và lợi

ích kinh tế của doanh nghiệp. Đối với diện tích đất doanh nghiệp thực hiện thuê đất

thì thực hiện trả tiền thuê đất hàng năm theo cơ chế đã được quy định tại Nghị định

số 121/2010/NĐ-CP và không phải tính bổ sung giá trị lợi thế vị trí địa lý vì giá thuê

đất đã sát giá thị trường.

Đặc biệt, Nghị định 189/2013/NĐ-CP cũng quy định rõ: Đối với các doanh

nghiệp đã hoàn thành cổ phần hóa hoặc đang thực hiện cổ phần hóa trước ngày Nghị

định 189/2013/ NĐ-CP có hiệu lực thi hành thì tiếp tục thực hiện giao đất, thuê đất

và tính giá trị quyền sử dụng đất theo phương án đã được phê duyệt, không thực hiện

điều chỉnh. Đối với các doanh nghiệp đã xác định giá trị lợi thế vị trí địa lý đất thuê

vào giá trị doanh nghiệp và hạch toán tăng phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp khi

xác định giá trị doanh nghiệp để cổ phần hóa được cấp có thẩm quyền công bố giá trị

doanh nghiệp theo quy định trước ngày Nghị định 59/2011/NĐ-CP có hiệu lực thì

được khấu trừ giá trị lợi thế vị trí địa lý vào tiền thuê đất phải nộp của doanh nghiệp

cổ phần hóa. Đối với các doanh nghiệp cổ phần hóa theo Nghị định 109/2007/ NĐ-

CP mà chưa tính giá trị lợi thế vị trí địa lý thì được áp dụng Nghị định số 59/2011/NĐ-

CP không phải tính bổ sung giá trị lợi thế vị trí địa lý và điều chỉnh vốn Nhà nước tại

doanh nghiệp.

Xác định giá trị doanh nghiệp theo phương pháp dòng tiền chiết khấu.

Theo điều 34, nghị định 59/2011/NĐ-CP, giá trị thực tế phần vốn nhà nước tại

doanh nghiệp xác định dựa vào khả năng sinh lời của doanh nghiệp trong tương lai

và việc đầu tư vốn vào doanh nghiệp khác.

Phương pháp này thường áp dụng với các doanh nghiệp có ngành nghề kinh

doanh chủ yếu trong lĩnh vực dịch vụ ngân hàng, thương mại, tư vấn, thiết kế xây

dựng,..., có tỷ suất lợi nhuận sau thuế trên vốn nhà nước bình quân 5 năm liền kề

trước cổ phần hóa cao hơn lãi suất trả trước của trái phiếu chính phủ kỳ hạn từ 10

năm trở lên tại thời điểm gần nhất với thời điểm xác định giá trị doanh nghiệp.

Căn cứ xác định giá trị doanh nghiêp là: Báo cáo tài chính của doanh nghiệp

trong 5 năm liền kề trước thời điểm xác định giá trị doanh nghiệp, phương án hoạt

động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp trong 3 đến 5 năm sau khi cổ phần hóa,

lãi suất trái phiếu chính phủ kỳ hạn 5 năm ở thời điểm gần nhất.

2.7. Bán cổ phần lần đầu

Sau khi hoàn tất xác định giá trị doanh nghiệp và có kết quả công bố giá trị

doanh nghiệp, doanh nghiệp tiến hành bán cổ phần lần đầu. Cơ quan có thẩm quyền

quyết định quy mô, cơ cấu vốn điều lệ của doanh nghiệp sau cổ phần hóa.

Trường hợp giá trị thực tế phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp lớn hơn mức

vốn điều lệ cần thiết cho hoạt động của doanh nghiệp mà doanh nghiệp không thuộc

diện Nhà nước nắm giữ cổ phần chi phối thì cơ quan có thẩm quyền quyết định phê

duyệt phương án cổ phần hóa xác định điều chỉnh vốn điều lệ theo nhu cầu thực tế.

Trường hợp phát hành thêm cổ phiếu, vốn điều lệ được xác định bằng giá trị

thực tế phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp và giá trị cổ phần phát hành thêm tính

theo mệnh giá cổ phiếu.

Trên cơ sở vốn điều lệ đã được xác định, cơ quan có thẩm quyền sẽ quyết định

cơ cấu vốn cổ phần lần đầu. Cụ thể về cổ phần nhà nước nắm giữ, cổ phần bán cho

nhà đầu tư chiến lược và nhà đầu tư khác, cổ phần bán ưu đãi cho tổ chức công đoàn,

cho người lao động. Các doanh nghiệp quy mô lớn có vốn nhà nước trên 500 tỷ đồng

hoạt động kinh doanh trong những lĩnh vực, ngành nghề đặc thù (Bảo hiểm, ngân

hàng, bưu chính viễn thông, hàng không, khai thác than, dầu khí, khai thác mỏ quý

hiếm khác) và các công ty mẹ thuộc các Tập đoàn kinh tế, Tổng công ty nhà nước thì

tỷ lệ cổ phần đấu giá bán cho các nhà đầu tư do Thủ tướng Chính phủ hoặc cơ quan

được Thủ tướng Chính phủ ủy quyền xem xét, quyết định cụ thể.

Bán cổ phần lần đầu được thực hiện với nhiều phương thức như:

- Phương thức đấu giá công khai khi không có sự phân biệt nhà đầu tư tổ chức,

nhà đầu tư cá nhân, nhà đầu tư trong nước và nước ngoài;

- Phương thức bảo lãnh phát hành với sự cam kết đảm bảo của tổ chức có chức

năng bảo lãnh về việc thực hiện phân phối hết số lượng cổ phần bán ra ngoài. Nếu

không bán hết, tổ chức bảo lãnh có trách nhiệm mua hết số cổ phần còn lại theo giá

bảo lãnh đã cam kết.

- Phương thức thỏa thuận trực tiếp theo kết quả thương thảo giữa ban chỉ đại

cổ phần hóa hoặc tổ chức được ban chỉ đạo cổ phần hóa ủy quyền với từng nhà đầu

tư. Giá bán ở đây là giá bán thương thảo trực tiếp không thấp hơn giá khởi điểm hoặc

giá đầu thầu thành công thấp nhất.

Đối với số lượng cổ phần không bán hết, ban chỉ đại cổ phần hóa tiến hành

tiếp tục chào bán công khai hoặc điều chỉnh cơ cấu vốn điều lệ của doanh nghiệp theo

quy định tại điều 59/2011/NĐ-CP.

Việc bán cổ phần phải hoàn thành trong thời hạn 3 tháng kể từ ngày quyết định

phê duyệt phương án cổ phần hóa. Số tiền thu được từ cổ phần hóa được sử dụng để

thanh toán chi phí cổ phần hóa, chi phí giải quyết chính sách đối với lao động dôi dư,

số còn lại để lại cho công ty cổ phần theo tỷ lệ tương ứng theo điều 42, nghị định

59/2011/NĐ-CP.

Kể từ ngày hoàn thành bán cổ phần, doanh nghiệp tiến hành đại hội đồng cổ

đông, thông qua điều lệ công ty, đăng ký doanh nghiệp lần đầu. Đối với doanh nghiệp

nhà nước vẫn nắm giữ cổ phần, cơ quan được phân công thực hiện quyền sở hữu vốn

nhà nước tại doanh nghiệp cử người làm đại diện phần vốn tại doanh nghiệp.

2.8. Chính sách đối với doanh nghiệp sau cổ phần hóa

Theo điều 47, nghị định 59/2011/NĐ-CP, Doanh nghiệp khi tiến hành cổ phần

hóa được hưởng các ưu đãi nhất định như:

- Được miễn lệ phí trước bạ đối với việc chuyển những tài sản thuộc quyền

quản lý và sử dụng của doanh nghiệp cổ phần hóa thành sở hữu của công ty cổ phần.

- Được miễn lệ phí cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp khi chuyển từ

doanh nghiệp 100% vốn nhà nước thành công ty cổ phần

- Được ưu tiên kế thừa các quyền và lợi ích hợp pháp về sử dụng đất theo quy

định của pháp luật về đất đai.

- Được duy trì và phát triển quỹ phúc lợi dưới dạng hiện vật như các công trình

văn hóa, câu lạc bộ, bệnh xá, nhà điều dưỡng, nhà trẻ để đảm bảo phúc lợi cho người

lao động trong công ty cổ phần.

Chương 3

THỰC TRẠNG THI HÀNH VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY

3.1. Thành tựu đạt được và những hạn chế trong thi hành pháp luật cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam qua các giai đoạn

Năm 1986, Việt Nam bước vào giai đoạn đổi mới. Trước năm 1990, doanh

nghiệp bước đầu được chủ động trong tổ chức sản xuất, kinh doanh, thoát dần khỏi

chế độ tập trung bao cấp với các quyết định số 217/1988/QĐ-HĐBT ngày 14/11/1987,

Quyết định số 50/1988/QĐ-HĐBT ngày 22/3/1988 và sau đó là Quyết định

195/HĐBT ngày 2/12/1988 bổ sung quyết định số 217/HĐBT. Tuy nhiên, trên thực

tế, quyền tự chủ của doanh nghiệp quốc doanh vẫn bị hạn chế, cơ chế bao cấp xin cho

vẫn chi phối các hoạt động của doanh nghiệp quốc doanh. Đến cuối năm 1989, cả

nước có khoảng trên 12.000 doanh nghiệp quốc doanh với quy mô chủ yếu là vừa,

nhỏ, vốn ít, công nghệ lạc hậu, hiệu quả hoạt động thấp.

3.1.1. Giai đoạn 1990- 2001

Chính sách cổ phần hóa chính thức bắt đầu tư năm 1990. Giai đoạn này, nước

ta đẩy mạnh cải cách doanh nghiệp nhà nước theo hai hướng: Một là giao khoán, bán,

cho thuê, cho phá sản; hai là cổ phần hóa các doanh nghiệp quốc doanh làm ăn không

hiệu quả, doanh nghiệp nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn và xây dựng, củng

cố các doanh nghiệp nhà nước làm ăn hiệu quả, tạo sự bình đẳng giữa các thành phần

kinh tế. Quyết định số 143/1990/HĐBT ngày 10/3/1990 về việc thí điểm cổ phần hóa

một vài doanh nghiệp quốc quanh, Quyết định số 315/HĐBT ngày 1/9/1990, Nghị

định số 388/HĐBT ngày 10/11/1991 về quy chế thành lập và giải thể doanh nghiệp

quốc doanh, Quyết định số 90/1994/QĐ-TTg ngày 7/3/1994 và Quyết định số

91/1994/QĐ-TTg ngày 7/3/1994-TTg về việc thí điểm thành lập các tập đoàn kinh

doanh, Nghị định số 28/1996/NĐ-CP này 7/5/1996 và Nghị định số 44/1998/NĐ-CP

ngày 29/6/1998 về chuyển công ty nhà nước thành công ty cổ phần đã thể hiện quyết

tâm đẩy mạnh đánh giá, tổ chức, sắp xếp lại doanh nghiệp nhà nước.

Ngày 10/5/1990, Hội đồng bộ trưởng ban hành Quyết định số 143/HĐBT lựa

chọn một số doanh nghiệp nhỏ và vừa để thử nghiệm chuyển đổi thành mô hình công

ty cổ phần. Quyết đinhh 143/HĐBT xác định rõ doanh nghiệp tiến hành cổ phần hóa

là doanh nghiệp vừa và nhỏ, các doanh nghiệp lớn và quan trọng thì chưa áp dụng cổ

phần hóa. Quyết định hướng dẫn trình tự, cách thức tiến hành cổ phần hóa, hướng

dẫn cơ cấu tổ chức, cách thức hoạt động của bộ máy công ty cổ phần. Có thể nói

quyết định 143/HĐBT đã xác định được mục tiêu, đối tượng, hình thức, trình tự tiến

hành cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước. Những doanh nghiệp được chọn cổ phần

hóa là những doanh nghiệp kinh doanh có lãi, tự nguyện đăng ký chuyển sang công

ty cổ phần theo Quyết định 202/CT ngày 8/6/1992 và Chỉ thị số 84 ngày 4/8/1993.

Kết quả trong 2 năm 1990- 1991, có 2 doanh nghiệp được cổ phần hóa. Đến đầu năm

1996 có 5 doanh nghiệp gồm 3 doanh nghiệp trung ương và 2 doanh nghiệp địa

phương cổ phần hóa. Đó là:

1. Công ty Đại lý liên hiệp vận chuyển thuộc Công ty phát triển hàng hải thuộc

Bộ Giao thông, cổ phần hóa xong vào tháng 7/1993

2. Công ty cơ điện lạnh thuộc Sở Công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh, cổ

phần hóa xong vào tháng 10/1993

3. Nhà máy giày Hiệp An thuộc Bộ Công nghiệp nhẹ- 10/1994

4. Xí nghiệp thức ăn chăn nuôi thuộc Bộ Công nghiệp- 7/1995

5. Xí nghiệp chế biến hàng xuất khẩu Long An thuộc tỉnh Long An- 7/1995

Đánh giá chung về giai đoạn này cho thấy: “Các văn pháp luật được ban hành

nhìn chung chưa hoàn chỉnh: trình tự, thủ tục tiến hành cổ phần hóa quy định chưa

cụ thể, pháp luật không dự liệu hết tình hình có thể xảy ra, bị ràng buộc bởi cơ chế

xin cho. Khi tiến hành, doanh nghiệp gặp nhiều lúng túng, mất nhiều thời gian xin ý

kiến chỉ đạo, hiệu quả không cao, người lao động chưa được tạo điều kiện mua cổ

phần, hướng dẫn hoạt động doanh nghiệp sau cổ phần hóa không rõ ràng. Chính sách

cổ phần hóa không được phổ biến rộng rãi nên việc hiểu rõ mục tiêu, lợi ích của cổ

phần hóa bị hạn chế nên hiệu quả cổ phần hóa không cao” [17, 84].

Năm 1996, Chính phủ quyết định tiến hành thử cổ phần hóa ở quy mô rộng

với Nghị định 28/CP ngày 7/5/1996. Nghị định 28/CP chỉ rõ: Tất cả doanh nghiệp

nhà nước nằm trong diện nhà nước không cần tiếp tục nắm giữ 100% vốn đầu tư đều

được phép cổ phần hóa để chuyển thành công ty cổ phần. Doanh nghiệp nhà nước

được chọn cổ phần hóa phải là doanh nghiệp quy mô vừa và nhỏ, có phương án kinh

doanh có hiệu quả. Với Nghị định 28/CP lần đầu tiên có quy định một cách có hệ

thống từ mục đích, yêu cầu, đối tượng đến phương thức tiến hành, chế độ ưu đãi đối

với doanh nghiệp và người lao động trong doanh nghiệp cổ phần hóa. Tốc độ cổ phần

hóa diễn ra nhanh hơn. Trong 2 năm 1996- 1997, có 25 doanh nghiệp nhà nước được

chuyển thành công ty cổ phần. Diện doanh nghiệp cổ phần hóa đã mở rộng ra 3 bộ và

9 tỉnh, quy mô doanh nghiệp cổ phần hóa lớn hơn.

Số lượng doanh nghiêp nhà nước đã giảm mạnh, từ 12.000 đơn vị năm 1990

xuống còn 7.000 đơn vị năm 1995. Trong giai đoạn này đã có 548 doanh nghiệp nhà

nước được cổ phần hóa. Tuy nhiên, tỷ trọng GDP của doanh nghiệp nhà nước đã tăng

từ 32,5% năm 1990 lên 42,2% năm 1995 thể hiện sự lấn át của doanh nghiệp nhà

nước đối với các doanh nghiệp của các thành phần kinh tế khác trong nền kinh tế.

Tiến độ cổ phần hóa chậm, do trước khi có luật doanh nghiệp, cổ phần hóa diễn ra

còn dè dặt, lạ lẫm. Cổ phần hóa giai đoạn này cũng không tránh khỏi những hạn chế

nhất định. Đối tượng doanh nghiệp nhà nước tiến hành cổ phần hóa chỉ là doanh

nghiệp vừa và nhỏ chiếm tỷ trọng vốn khá nhỏ trong tổng vốn nhà nước đầu tư vào

các doanh nghiệp. Đối tượng được mua cổ phần cũng bị giới hạn là tổ chức, cá nhân

trong nước mà không mở rộng ra nhà đầu tư nước ngoài. Thủ tục tiến hành cổ phần

hóa còn rườm rà, mất nhiều thời gian. Việc xác định giá trị doanh nghiệp cứng nhắc

với sự tham gia bắt buộc của cơ quan kiểm toán gây tốn kém. Ưu đãi dành cho người

lao động còn hạn chế.

Để đẩy nhanh tiến độ cổ phần hóa, ngày 29/06/1998, Chính phủ ban hành nghị

định số 44/1998/NĐ-CP về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước. Nghị định này đã

khắc phục những tồn tại của các giai đoạn trước, thay đổi cơ bản chính sách cổ phần

hóa. Giai đoạn 1998- 2001 tăng tốc với 548 doanh nghiệp nhà nước được cổ phần

hóa.

3.1.2. Giai đoạn 2002- 2010

Đây là giai đoạn Chính phủ tiếp tục đẩy mạnh sắp xếp, tổ chức lại và cổ phần

hóa doanh nghiệp nhà nước. Trong giai đoạn này, Chính phủ đã ban hành nhiều nghị

định như Nghị định số 64/2002/NĐ-CP ngày 19/6/2002, Nghị định 187/2004/NĐ-CP

ngày 16/11/2004, nghị định số 109/2007/NĐ-CP ngày 26/6/2007 về việc chuyển

doanh nghiệp nhà nước 100% vốn chủ sở hữu thành công ty cổ phần đã mở ra giai

đoạn mới của cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước so với giai đoạn trước chỉ làm thí

điểm. Nghị quyết trung ương 3 khóa IX năm 2001 coi việc đẩy mạnh cổ phần hóa

những doanh nghiệp không cần nắm giữ 100% vốn nhà nước là khâu quan trọng để

tạo bước chuyển cơ bản trong việc nâng cao hiệu quả cổ phần hóa doanh nghiệp nhà

nước. Giai đoạn này đã cổ phần hóa 3.944 doanh nghiệp nhà nước, tăng gấp 6 lần so

với giai đoạn 1990- 2000. Tỷ trọng khu vực kinh tế nhà nước trong GDP đã giảm

mạnh. Năm 2010, kinh tế nhà nước chỉ còn chiếm 33,74% GDP.

Giai đoạn 2001- 2007 cổ phần hóa được 3.273 doanh nghiệp, năm 2002, số

lượng doanh nghiệp cổ phần hóa giảm nhẹ là 164 doanh nghiệp. Đặc biệt giai đoạn

2003- 2006 cổ phần hóa được 2.649 doanh nghiệp (trong đó năm 2003 là 621 doanh

nghiệp, năm 2004 là 856 doanh nghiệp, năm 2005 là 813 doanh nghiệp và năm 2006

là 359 doanh nghiệp) được coi là thời kỳ bùng nổ cổ phần hóa với mức bình quân 1

năm rất cao phản ánh xu hướng kinh tế thị trường tương đối rõ nét sau khi có luật

doanh nghiệp năm 2000 và chuẩn bị cho mở cửa, hội nhập sâu rộng khi Việt Nam gia

nhập tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Kết quả đạt được là nhờ vào các động

lực cổ phần hóa từ chủ trương của Nghị quyết đại hội Đảng VIII, IX, Nghị quyết hội

nghị trung ương 3 khóa IX về tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu

quả của doanh nghiệp nhà nước ban hành cuối năm 2001. Đặc biệt, các cơ chế chính

sách trong các nghị định ban hành giai đoạn này thiên về khuyến khích, động viên

doanh nghiệp nhà nước cổ phần hóa như xác định giá trị doanh nghiệp, xác định giá

trị đất đai, vị trí địa lý, uy tín, thương hiệu,... gắn với giá trị doanh nghiệp được đơn

giản hóa, dựa chủ yếu vào giá trị sổ sách, chưa gắn với thị trường đã tạo động lực

mạnh thúc đẩy mạnh mẽ cổ phần hóa ở những năm đầu giai đoạn này.

Nhìn chung, nhiều doanh nghiệp đã kinh doanh có hiệu quả sau khi cổ phần

hóa trên cả 3 phương diện tài chính, mức độ thỏa mãn của khách hàng và mức độ

thỏa mãn của người lao động. Tuy nhiên, thực tế cổ phần hóa vẫn còn nhiều vẫn đề

hạn chế. Đội ngũ lãnh đạo doanh nghiệp hậu cổ phần hóa hầu như rất ít thay đổi so

với thời điểm trước cổ phần hóa và do đó, không giúp tăng đáng kể chất lượng của

các quyết định tài chính, sản xuất kinh doanh và nhân sự. Xuất hiện tình trạng lựa

chọn ngược: các nhà đầu tư của khu vực tư nhân chỉ quan tâm đến các doanh nghiệp

hoặc bộ phận doanh nghiệp có tiềm năng phát triển hậu cổ phần hóa hoặc được định

giá quá thấp so với giá tị thực.

Từ năm 2008, tiến độ cổ phần hóa bị chậm lại. Từ năm 2008 đến năm 2011

chỉ có 117 doanh nghiệp được cổ phần hóa, chỉ tương đương với số doanh nghiệp

được cổ phần hóa trong năm 2007. Đến năm 2011, tổng số có 3.976 doanh nghiệp

nhà nước và bộ phận doanh nghiệp nhà nước đã hoàn thành cổ phần hóa, chuyển sang

hoạt động theo hình thức công ty cổ phần, trong đó, doanh nghiệp địa phương chiếm

58%, doanh nghiệp thuộc các bộ, ngành chiếm 30%, các tập đoàn, tổng công ty chiếm

12%. Số doanh nghiệp 100% vốn nhà nước còn lại đến năm 2011 là 1.309 doanh

nghiệp, trong đó, doanh nghiệp của địa phương chiếm 54%, doanh nghiệp thuộc các

bộ, ngành chiếm 27%, các tập đoàn, tổng công ty chiếm 19%.

3.1.3. Giai đoạn 2011 đến nay

Giai đoạn 2011 đến nay thực hiện cổ phần hóa nhằm thúc đẩy tái cơ cấu doanh

nghiệp nhà nước. Giai đoạn này, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành 26

nghị định, 11 quyết định, chỉ thị có liên quan đến cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước.

Đây là giai đoạn triển khai thực hiện một trong ba nội dung quan trọng của nghị quyết

trung ương ba khóa XI là tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước.

Với quyết tâm đẩy mạnh tái cấu trúc nền kinh tế với 3 trụ cột là tái cơ cấu đầu

tư công, tái cơ cấu hệ thống tổ chức tín dụng, tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, Thủ

tướng Chính phủ đã thông qua Quyết định 929/QĐ-TTg phê duyệt “Đề án tái cơ cấu

doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước giai

đoạn 2011-2015 với 3 mục tiêu: tái cơ cấu về tổ chức, tái cơ cấu về tài chính, tái cơ

cấu về quản trị.

Quá trình cổ phần hóa giai đoạn này tập trung vào các tập đoàn kinh tế, các

tổng công ty. Vì vậy quá trình cổ phần hóa đối diện với nhiều vấn đề cả những vấn

đề chung của doanh nghiệp cổ phần hóa và cả những vấn đề riêng của loại hình doanh

nghiệp có quy mô lớn.

Các vấn đề chung về cổ phần hóa tiếp tục phải giải quyết như: tình trạng doanh

nghiệp sau cổ phần hóa vẫn chưa thoát ra khỏi phương thức hoạt động của doanh

nghiệp nhà nước cũ, chưa đột phá mạnh về tư duy, hành động trong quản trị, điều

hành, năng lực quản lý, khả năng cạnh tranh, tính công khai, minh bạch, khó tìm được

cổ đông chiến lược, cách lựa chọn nhà đầu tư chiến lược, vai trò cổ đông nhà nước bị

quá lạm dụng,...

Các vấn đề đặc thù khi cổ phần hóa tập đoàn kinh tế và tổng công ty là:

- Tập đoàn kinh tế, tổng công ty là những doanh nghiệp có quy mô lớn, có tài

sản lớn, nhiều vốn nhà nước, nắm giữ các ngành, lĩnh vực kinh doanh quan trọng,

nhạy cảm, liên quan đến vị trí, vai trò của kinh tế nhà nước, an ninh, quốc phòng,

công ích. Tập đoàn kinh tế và tổng công ty có cấu trúc đa dạng, nhiều tầng nấc, gồm

nhiều doanh nghiệp thành viên, lợi ích không đồng nhất, thậm chí đối lập nhau. Tập

đoàn kinh tế và tổng công ty đều được coi là nòng cốt, xương sống của doanh nghiệp

nhà nước và kinh tế nhà nước.

- Cổ phần hóa tập đoàn kinh tế, tổng công ty có thể tiến hành theo 2 hình thức.

Một là cổ phần hóa toàn bộ tập đoàn kinh tế, tổng công ty. Hai là chỉ cổ phần hóa các

doanh nghiệp thành viên để chuyển sang mô hình công ty mẹ- công ty con. Hiện nay,

hình thức thứ 2 được áp dụng phổ biến để cổ phần hóa tổng công ty. Trước hết, cổ

phần hóa các doanh nghiệp thành viên, sau đó mới cổ phần hóa công ty mẹ. Hình

thức này chỉ thay đổi ở bên dưới, các công ty con, cháu, công ty liên kết, chưa tiến

hành đối với doanh nghiệp phía trên là công ty mẹ. Vì vậy, nhiều tập đoàn kinh tế,

tổng công ty không có chuyển biến mạnh mẽ, sức ỳ vẫn lớn. Hình thức cổ phần hóa

này chỉ phù hợp với giai đoạn trước năm 2011 khi tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước

chưa được tập trung. Giai đoạn hiện nay, hình thức cổ phần hóa thứ nhất được áp

dụng nhiều hơn với cả tổng công ty và tập đoàn kinh tế như Tập đoàn Tài chính Bảo

hiểm Bảo Việt và Tập đoàn Xăng dầu Việt Nam.

- Nhà nước can thiệp quá sâu vào quyền của công ty mẹ khi cổ phần hóa các

doanh nghiệp thành viên sẽ làm khó cho công ty mẹ thực hiện các kế hoạch chiến

lược, sử dụng quyền của mình tại các công ty con, công ty liên kết.

Theo số liệu thống kê trong giai đoạn 2011- 2013, cả nước đã sắp xếp được

180 doanh nghiệp. Trong đó có 99 doanh nghiệp được cổ phần hóa trong đó năm

2011 được 12 doanh nghiệp, năm 2012 được 13 doanh nghiệp, riêng năm 2013 cổ

phần hóa 74 doanh nghiệp. Đây hầu hết là các doanh nghiệp có quy mô lớn, phạm vi

hoạt động rộng, kinh doanh đa ngành, tài chính phức tạp. Quá trình cổ phần hóa giai

đoạn này diễn ra chậm. Trong 2 năm 2014- 2015 theo đề án tái cơ cấu doanh nghiệp

nhà nước phải thực hiện cổ phần hóa 432 doanh nghiệp trong đó đã có 348 doanh

nghiệp thành lập ban chỉ đạo cổ phần hóa, 274 doanh nghiệp đang xác định giá trị

doanh nghiệp, đã công bố 123 doanh nghiệp. Năm 2014, 143 doanh nghiệp đã hoàn

thành cổ phần hóa. Số doanh nghiệp cần hoàn thành cổ phần hóa trong năm 2015 là

289 doanh nghiệp. Việc phải tiến hành cổ phần hóa 289 doanh nghiệp nhà nước trong

năm 2015 đã làm nảy sinh nhiều thách thức: vừa phải hoàn thành tiến độ và kế hoạch

cổ phần hóa, vừa phải đảm bảo chất lượng cổ phần hóa, trong đó nhân tố quan trọng

ảnh hưởng đến chất lượng cổ phần hóa là tạo ra động lực mới nhờ đổi mới quản trị

doanh nghiệp và sự đột phá do có sự tham gia của nhân tố nhà đầu tư chiến lược. Quý

I/2015 đã hoàn thành cổ phần hóa 27 doanh nghiệp.

Vốn của doanh nghiệp nhà nước tiếp tục được bảo toàn, năng lực tài chính

được đảm bảo. Vốn chủ sở hữu của các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước năm

2013 là 959.796 tỷ đồng, tăng 4,1% so với năm 2012. Giá trị tổng tài sản của các tập

đoàn, tổng công ty nhà nước năm 2013 đạt 218.95 tỷ đồng, tăng 9% so với năm 2012.

Tỷ trọng đóng góp vào GDP của khối doanh nghiệp nhà nước đạt mức 32,4% năm

2013. Hoạt động sản xuất kinh doanh của các tập đoàn, tổng công ty nhà nước tương

đối ổn định, doanh thu năm 2013 đạt 1.471.018 tỷ đồng, tạo việc làm cho khoảng trên

1,2 triệu lao động. Nhìn chung, tổng lợi nhuận của toàn khối doanh nghiệp nhà nước

có xu hướng tăng lên mặc dù số lượng doanh nghiệp nhà nước giảm xuống, cơ cấu

tài sản và vốn chủ sở hữu tiếp tục tăng lên. Tuy nhiên, quy mô nợ của các tập đoàn,

tổng công ty nhà nước vẫn rất cao, quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước diễn

ra chậm chạp, các vấn đề đối với quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước giai

đoạn 2000- 2010 vẫn chưa được giải quyết trong giai đoạn này.

Năm 2014- 2015 gắn với tiến trình cổ phần hóa tiềm năng của 3 công ty lớn là

công ty Dịch vụ Viễn thông di động Việt Nam (MobiFone), Tổng công ty Hàng hải

Việt Nam (Vinalines) và Tập đoàn Công nghiệp Than- khoáng sản Việt Nam

(Vinacomin).

Với giá trị sở hữu khoảng 3,4 tỷ USD, MobiFone hiện nắm giữ 21% thị phần

thị trường điện thoại di động của Việt Nam. MobiFone và Vinaphone là 2 công ty

con chiếm 19% thị phần của Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam (VNPT).

MobiFone cổ phần hóa cuối năm 2015. Sau cổ phần hóa, nhà nước chỉ còn nắm giữ

20% cổ phần. Tổng công ty Hàng hải Việt Nam (Vinalines) hiện là công ty hàng hải

quốc doanh của Việt Nam. Vinalines đã gặp nhiều khó khăn tài chính sau sự kiện

tham nhũng và khoản nợ lên tới 4 tỷ USD do tình trạng quản lý tài chính yếu kém.

Để trả nợ, Vinalines đã bán cổ phần tại nhiều đơn vị của mình, bao gồm cảng biển.

Vinacomin đã hoàn thành thoái vốn trong lĩnh vực tài chính, cụ thể là thoái vốn tại

công ty bảo hiểm SHB, ngân hàng SHB, công ty Bảo hiểm Hàng không, công ty

chứng khoán SHB và công ty tài chính Vinacomin. Các đơn vị tiến hành cổ phần hóa

là Tổng công ty Khoáng sản- Vinacomin, Tổng công ty điện lực- than khoáng sản,

Tổng công ty Công nghiệp mỏ Việt Bắc- Vinacomin, Công ty trách nhiệm hữu hạn

một thành viên Cơ khí Đóng tàu- Vinacomin và công ty trách nhiệm hữu hạn một

thành viên Môi trường- Vinacomin.

Các bộ, ngành, địa phương đã có những báo cáo cụ thể về kết quả đạt được

trong quá trình cổ phần hóa giai đoạn này. Cụ thể

Bộ xây dựng

Tháng 10/2012, Thủ tướng Chính phủ có Quyết định số 1428/QĐ- TTg về việc

kết thúc thí điểm Tập đoàn Sông Đà, Tập đoàn Phát triển nhà và đô thị, theo đó đã

chuyển 7 Tổng công ty là doanh nghiệp 100% vốn nhà nước và 2 Tổng công ty cổ

phần về trực thuộc Bộ Xây dựng. Do việc ổn định lại công tác tổ chức, hoạt động sản

xuất kinh doanh của các Tổng công ty nên tiến độ cổ phần hóa còn chậm so với kế

hoạch cổ phần hóa đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Tính đến hết năm 2012,

Bộ Xây dựng chỉ hoàn thành cổ phần hóa 1 doanh nghiệp thuộc Tổng công ty Lắp

máy Việt Nam.

Tính đến đầu năm 2013, Bộ Xây dựng còn 14 Công ty mẹ - Tổng công ty và

17 công ty con trực thuộc các Tổng công ty phải cổ phần hóa. Trong năm 2013, Bộ

Xây dựng đã thực hiện cổ phần hóa được 12 doanh nghiệp gồm: 5 Công ty mẹ- Tổng

công ty (Viglacera, Viwaseen, Xây dựng Hà Nội, Xây dựng Bạch Đằng và Tổng công

ty xây dựng và phát triển hạ tầng) và 7 Công ty con (3 doanh nghiệp thuộc Tổng công

ty Xây dựng và Phát triển Hạ tầng, 2 doanh nghiệp thuộc tổng công ty Đầu tư Phát

triên Nhà và Đô thị và 2 doanh nghiệp thuộc Tổng công ty VNCC).

Trong 9 tháng đầu năm 2014, Bộ Xây dựng đã rà soát, đẩy mạnh công tác cổ

phần hóa, đồng loạt triển khai tại 19 doanh nghiệp gồm 9 công ty mẹ- Tổng công ty

và 10 công ty con cổ phần hóa cùng công ty mẹ. Bộ xây dựng đã thành lập ban chỉ

đạo và phê duyệt kế hoạch cổ phần hóa của 9/9 tổng công ty, hoàn thành phê duyệt

giá trị doanh nghiệp và đang thẩm định phương án cổ phần hóa của 1 tổng công ty và

2 công ty con, đang xác định giá trị doanh nghiệp tại 5 tổng công ty và tiến hành xử

lý tài chính trước khi xác định giá trị doanh nghiệp tại 4 tổng công ty.

Nhìn chung giai đoạn 2011-2015, “số lượng doanh nghiệp của Bộ Xây dựng

phải thực hiện cổ phần hóa không nhiều nhưng đều có qui mô lớn với giá trị doanh

nghiệp từ 1.000 tỷ đồng đến gần 20.000 tỷ đồng, trong đó có 14 Công ty mẹ - Tổng

công ty. Dự kiến đến cuối năm 2015, về cơ bản Bộ Xây dựng sẽ hoàn thành công tác

cổ phần hóa và không còn doanh nghiệp nhà nước” [3, 83].

Đến năm 2015, Bộ Xây dựng sẽ hoàn thành công tác cổ phần hóa toàn bộ các

doanh nghiệp nhà nước trực thuộc. Đề thực hiện được mục tiêu trên, Bộ xây dựng đã

đề ra các giải pháp như:

- Tiếp tục đổi mới tư duy, nhận thức của cán bộ lãnh đạo, người lao động trong

doanh nghiệp trong công tác cổ phần hóa thông qua các hình thức chỉ đạo bằng văn

bản, tổ chức hội thảo, cuộc họp phổ biến,..., quy định việc thực hiện kế hoạch cổ phần

hóa là một trong những tiêu chí đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ của lãnh đạo

doanh nghiệp

- Thực hiện cổ phần hoá các công ty con đồng thời với các công ty mẹ để rút

ngắn thời gian, tiết kiệm chi phí và lựa chọn được phương án cổ phần hóa phù hợp

hơn.

- Phê duyệt kế hoạch, tiến độ cổ phần hóa cụ thể, bao gồm mốc thời gian cho

từng bước công việc, thường xuyên chỉ đạo, đôn đốc, đánh giá mức độ hoàn thành

tiến độ cổ phần hóa theo kế hoạch đề ra.

- Chỉ đạo các doanh nghiệp chủ động chuẩn bị hồ sơ, tài liệu pháp lý để cổ

phần hóa, áp dụng các biện pháp xử lý linh hoạt, hiện hữu, dứt điểm đối với các doanh

nghiệp đang gặp khó khăn lớn về tài chính, lao động.

- Thường xuyên chỉ đạo, phối hợp với doanh nghiệp cổ phần hóa giải quyết

các khó khăn, vướng mắc phát sinh trong quá trình cổ phần hóa, nhất là đối với doanh

nghiệp có nhiều tài sản là đất đai, nhà cửa, máy móc, thiết bị, ... khi xác định giá trị

doanh nghiệp.

- Chủ động phối hợp với các cơ quan liên quan như bộ Tài chính, Bộ kế hoạch

và đầu tư, Ủy ban nhân dân các tỉnh,... để giải quyết các vấn đề vướng mắc khi cổ

phần hóa như việc xác định giá trị doanh nghiệp, phương án sử dụng đất, phương án

cổ phần hóa.

- Tăng cường quan tâm, hướng dẫn, chỉ đạo, giám sát đối với các doanh nghiệp

nhà nước và doanh nghiệp sau cổ phần hóa.

- Chỉ đạo các đơn vị chủ động rà soát và lập kế hoạch, lộ trình bán tiếp phần

vốn nhà nước tại các công ty cổ phần xét thấy không cần thiết nắm giữ.

Bộ xây dựng đã đưa ra các kiến nghị để giải quyết những khó khăn, vướng

mắc của doanh nghiệp trong quá trình thực hiện: Sửa đổi một số quy định tại nghị

định số 59/2011/NĐ-CP theo hướng doanh nghiệp cổ phần hóa được giữ lại quỹ dự

phòng giảm giá các khoản nợ phải thu khi xác định giá trị doanh nghiệp, có phương

pháp xác định giá đối với các khoản đầu tư vào doanh nghiệp chưa niêm yết, doanh

nghiệp bị sàn giao dịch hủy niêm yết phù hợp với thị trường, sử dụng lợi nhuận bình

quân của 10 năm trước khi cổ phần hóa để tính lợi thế kinh doanh của doanh nghiệp,

không định giá lại các khoản đầu tư tài chính khi thực hiện bàn giao vốn nhà nước

sang công ty cổ phần.