Khoá luận Tốt nghiệp Đại học: Thơ Nguyễn Khoa Điềm trong trường Trung học từ góc nhìn văn hóa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2

KHOA NGỮ VĂN

======

NGUYỄN THỊ YẾN

TH NGUYỄN KHOA ĐIỀM

TRONG TRƯỜNG TRUNG HỌC

T G C NH N VĂN H A

KH A LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Người hướng dẫn khoa học

TS. LA NGUYỆT ANH

HÀ NỘI, 2016

LỜI CẢM N

Trong quá trình triển khai khóa luận, tôi xin chân thành cảm ơn Tiến sĩ La

Nguyệt Anh cùng toàn thể các thầy, cô giáo trong Tổ Bộ môn Văn học Việt

Nam đã hƣớng dẫn và giúp đỡ nhiệt tình để tôi hoàn thành khóa luận này. Do

thời gian có hạn, năng lực nghiên cứu của bản thân còn hạn chế, chắc chắn

không tránh khỏi sự thiếu sót, tôi mong tiếp tục nhận đƣợc sự giúp đỡ của thầy

cô cùng toàn thể bạn bè để tôi có thể hoàn thiện t t hơn h a luận của mình.

Hà nội, tháng 05 năm 2016

Tác giả

Nguyễn Thị Yến

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan:

Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, có tham khảo ý kiến của

những ngƣời đi trƣớc dƣới sự hƣớng dẫn của Tiến sĩ La Nguyệt Anh.

Các s liệu và kết quả nghiên cứu đƣợc ghi trong khóa luận là hoàn toàn

trung thực.

Hà nội, tháng 05 năm 2016

Tác giả

Nguyễn Thị Yến

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1

1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................................. 2

3. Đ i tƣợng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 3

4. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................................... 3

5. Mục đích, ý nghĩa, đ ng g p của khóa luận ............................................................. 4

6. Cấu trúc của khóa luận ............................................................................................... 4

NỘI DUNG ..................................................................................................................... 5

CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ................................................................. 5

1.1. Những tiền đề khoa học .......................................................................................... 5

1.1.1. Khái niệm văn h a, văn học ................................................................................ 5

1.1.1.1. Khái niệm văn h a ............................................................................................ 5

1.1.1.2. Khái niệm văn học ............................................................................................ 6

1.2. Nguyễn Khoa Điềm và quá trình sáng tác ........................................................... 10

1.2.1. Tác giả Nguyễn Khoa Điềm .............................................................................. 10

1.2.2. Quá trình sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm ..................................................... 12

1.3. Khảo sát sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm trong chƣơng trình Ngữ văn THCS

và PTTH ........................................................................................................................ 16

Chƣơng 2. KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ C

NGU N KHO ĐIỀM T G C NH N V N H ........................................... 18

2.1. Hát ru từ cội nguồn văn h a ................................................................................. 18

2.1.1. Hát ru trong truyền th ng văn h a dân tộc ....................................................... 18

2.1.2. Hát ru trong văn h a Tà-ôi ................................................................................. 23

2.2. Những yếu t văn h a trong Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ của

Nguyễn Khoa Điềm ...................................................................................................... 28

2.2.1. Cội nguồn văn h a - nguồn nuôi dƣỡng tâm hồn con ngƣời ........................... 28

2.2.1.1. Cội nguồn của tình mẫu tử .............................................................................. 28

2.2.1.2. Cội nguồn của tình yêu nƣớc .......................................................................... 30

2.2.2. Bức tƣợng đài bất tử về mẹ ................................................................................ 32

2.2.2.1. Bà mẹ chan chứa tình thƣơng, tình yêu với con ............................................ 32

2.2.2.2. Bà mẹ yêu lao động, tảo tần sớm hôm ........................................................... 34

2.2.2.3. Bà mẹ giàu lòng yêu nƣớc, khát vọng tự do .................................................. 37

Chƣơng 3: ĐẤT NƯỚC C A NGUY N KHO ĐIỀM T G C NH N V N

H .............................................................................................................................. 41

3.1. Đất Nước nhìn từ cội nguồn văn h a dân gian .................................................... 41

3.1.1. Đất Nước nhìn từ văn h a phong tục ................................................................ 41

3.1.2. Đất Nước đƣợc thức nhận từ chất liệu văn học dân gian ................................. 43

3.2. Đất Nước nhìn từ hông gian văn h a ................................................................. 46

3.2.1. Đất Nước nhìn từ hông gian địa văn h a ........................................................ 46

3.2.2. Đất Nước nhìn từ hông gian văn h a đời thƣờng .......................................... 47

3.3. Đất Nước trong chiều dài lịch sử dân tộc ............................................................. 48

3.3.1. Từ lịch sử b n ngàn năm dựng xây và đấu tranh ch ng ngoại xâm ............... 48

3.3.2. Sự tiếp n i của thế hệ tr hôm nay .................................................................... 50

KẾT LUẬN .................................................................................................................. 52

TÀI LIỆU THAM KHẢO

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Nguyễn Khoa Điềm là một trong những gƣơng mặt thơ tiêu biểu của

thế hệ thơ tr trong những năm chiến tranh ch ng Mỹ. Sau hơn b n mƣơi năm

vừa đảm nhiệm những chức vụ quan trọng vừa cầm bút, Nguyễn Khoa Điềm

đã đ ng g p cho nền thơ ca nƣớc nhà một s thành tựu đáng ể. Những tác

phẩm: Đất ngoại ô, Mặt đường khát vọng và Ngôi nhà có ngọn lửa ấm của

ông đã nhận đƣợc Giải thƣởng Nhà nƣớc về Văn học và Nghệ thuật. Các sáng

tác của ông chính là lời tự bạch trƣớc những vấn đề của thời cuộc, nhân sinh

để c cái nhìn rộng rãi hơn, sâu sắc hơn, hái quát hơn hình nhƣ là ý tƣởng

đeo đuổi su t cuộc đời Nguyễn Khoa Điềm trong quá hứ cũng nhƣ hiện tại.

Cùng với những tác phẩm tiêu biểu, những tác phẩm của ông đƣợc đƣa vào

trong chƣơng trình giảng dạy của nhà trƣờng đã thu hút đƣợc sự quan tâm của

giới nghiên cứu cũng nhƣ các bạn yêu văn học trong những năm trở lại đây.

1.2. Sáng tạo văn học là một hoạt động văn h a. Vì vậy, khi nghiên cứu

văn học từ g c độ quan hệ văn hóa - văn học sẽ thấy đƣợc vai trò sáng tạo văn

hóa của văn học qua những hình tƣợng nghệ thuật, qua xây dựng những mô

hình nhân cách văn h a đẹp cho xã hội, cho dân tộc. Đồng thời, nghiên cứu

văn học từ g c độ quan hệ văn h a – văn học sẽ góp phần khẳng định vai trò

vừa lƣu giữ, chuyển tải vừa thẩm định và lựa chọn văn h a của văn học. Thiết

nghĩ, việc tìm hiểu một nhà thơ đã từng đƣợc biết đến từ rất sớm và đã c

những đ ng g p nhất định nền văn học dân tộc n i chung và thơ ca hiện đại

n i riêng nhƣ Nguyễn Khoa Điềm trong tình hình hiện nay là công việc cần

thiết. Việc làm này về mặt khoa học không chỉ cho phép chúng ta có cái nhìn

bao quát, toàn diện hơn về thế giới thơ Nguyễn Khoa Điềm mà còn giúp

chúng ta nhận diện ra đƣợc đặc trƣng phong cách riêng của nhà thơ.

Trong nhà trƣờng phổ thông hiện nay, việc hám phá đánh giá tác phẩm,

nhìn nhận thành công của nhà thơ từ phƣơng diện văn h a còn mới m . Từ

nhiều năm nay, thơ Nguyễn Khoa Điềm đƣợc đƣa vào giảng dạy trong hệ

th ng nhà trƣờng Trung học song vấn đề tiếp cận những tác phẩm đ từ góc

độ văn h a chƣa đƣợc chú ý nhiều.

Từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Thơ Nguyễn Khoa Điềm

trong trường Trung học từ góc nhìn văn hóa” làm đề tài nghiên cứu của khóa

luận.

2. Lịch sử vấn đề

Về Nguyễn Khoa Điềm, các bài viết, công trình nghiên cứu về ông

không nhiều nhƣng đều có những đánh giá há nhất quán về phong cách thơ

ông. Tác giả Nguyễn Xuân Nam trong Thơ tìm hiểu và thưởng thức (1985)

cũng nhấn mạnh đến sức mạnh của trƣờng liên tƣởng và chiều sâu văn h a

quá khứ trong thơ của Nguyễn Khoa Điềm: “Thơ Nguyễn Khoa Điềm không

đặc sắc về tạo hình, về màu sắc nhưng anh có sức liên tưởng mạnh. Anh

thường dẫn người đọc đi từ quá khứ đến tương lai, từ khổ đau đến hạnh phúc,

từ sách vở đến đời sống” [6]. Trong luận văn thạc sỹ Phong cách thơ Nguyễn

Khoa Điềm của Nguyễn Thị Nhung, tác giả đã dẫn ra những ý kiến của các

nhà nghiên cứu và đƣa ra nhận định thông qua nhận xét của Tôn Phƣơng Lan:

“Năm 1976 Tôn Phương Lan đã khẳng định tiềm năng của nhà thơ trẻ qua

bài giới thiệu Nguyễn Khoa Điềm nhà thơ trẻ có nhiều triển vọng. Bài viết có

cái nhìn khái quát bao trùm cả Đất ngoại ô và Mặt đường khát vọng để nhận

ra cái riêng của Nguyễn Khoa Điềm giữa các gương mặt khác” [8]. Trên

trang Văn nghệ Quân đội có bài viết Những gía trị văn hóa truyền thống

trong thơ Nguyễn Khoa Điềm đã nêu ra nhận xét: “Thơ ca Nguyễn Khoa

Điềm chứa đựng nhiều chất hiện thực và văn hóa dân gian. Câu thơ dù ở thể

thơ truyền thống hay thể tự do bao giờ cũng phảng phất phong vị của ca dao,

tục ngữ. Chất hiền minh của trí tuệ dân gian thấm đẫm trong từng từ” [15].

Thật vậy, điều này chúng ta có thể dễ dàng nhận ra trong các tác phẩm của

Nguyễn Khoa Điềm. Cùng với đ , Mai Bá Ấn đã cho r ng: “Chính những

người dân quê ấy, chứ không phải ai khác, theo Nguyễn Khoa Điềm họ đã

làm nên Đất Nước. Đất Nước hình thành qua những sinh hoạt mang đậm nét

văn hóa làng (xã) truyền thống Việt Nam” [15]. Khi nói về một trong những

tác phẩm thành công nhất trong Đất ngoại ô chính là bài Khúc hát ru những

em bé lớn trên lưng mẹ, trong chuyên mục Nhân vật và sự kiện thứ sáu ngày

12/08/2011 của trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội có nhận xét: “Hình

ảnh "Lưng núi thì to mà lưng mẹ thì nhỏ" và ''Mặt trời của bắp thì nằm

trên đồi/ Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng" là những hình ảnh hết sức bình

dị mà vô cùng sâu sắc. Nhà thơ chia sẻ với nỗi vất vả của những người mẹ

miền núi A Lưới và tình thương, ước mơ của mẹ dành cho cu Tai. Cả bài thơ

toát lên tinh thần yêu nước của những người dân lao động trong cuộc kháng

chiến chống Mỹ” [16]. Chính những cảm xúc trong bài thơ và các nhận xét

của các nhà nghiên cứu đã hơi nguồn cảm hứng để tôi chọn đề tài: “Thơ

Nguyễn Khoa Điềm trong trường Trung học từ góc nhìn văn hóa”.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

Trên cơ sở tìm hiểu khái niệm văn hoá, các thành t văn hoá và m i

quan hệ giữa văn hoá và văn học, khóa luận đi sâu vào nghiên cứu thơ

Nguyễn Khoa Điềm từ g c nhìn văn hoá. Do huôn hổ của khóa luận có

hạn, chúng tôi chỉ tập trung tiến hành khảo sát thơ Nguyễn Khoa Điềm đƣợc

đƣa vào giảng dạy chính trong nhà trƣờng Trung học.

4. Phương pháp nghiên cứu

- Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp;

- Phƣơng pháp so sánh, th ng kê;

- Phƣơng pháp liên ngành: dƣới g c độ văn hoá, văn học soi chiếu tƣơng tác.

5. Mục đích, ý nghĩa, đóng góp của khóa luận

- Khóa luận là công trình khảo sát về thơ Nguyễn Khoa Điềm trong nhà

trƣờng Trung học từ g c nhìn văn hoá. Nghiên cứu văn học dƣới g c nhìn văn hoá

là một cách tiếp cận m giúp ta hiểu thêm về những giá trị nghệ thuật của tác phẩm.

- Kết quả nghiên cứu của khóa luận hy vọng sẽ đem lại một cái nhìn khái

quát, đầy đủ hơn về thơ Nguyễn Khoa Điềm, từ đ thấy đƣợc những tìm tòi,

đổi mới, vận động và phát triển của thơ Nguyễn Khoa Điềm. Kết quả nghiên

cứu của khóa luận góp phần khẳng định một hƣớng nghiên cứu văn học mới

nhiều triển vọng đ là từ g c độ văn hoá - văn học, sự giao lƣu, giao thoa và

ảnh hƣởng qua lại để nhìn cho thấu đáo từ nhiều chiều ích, phƣơng diện.

6. Cấu trúc của khóa luận

Chƣơng 1. Những vấn đề chung

Chƣơng 2. Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ của Nguyễn Khoa

Điềm từ g c nhìn văn h a

Chƣơng 3. Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm từ g c nhìn văn h a

NỘI DUNG

CHƯ NG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG

1.1. Những tiền đề khoa học

1.1.1. Khái niệm văn hóa, văn học

1.1.1.1. Khái niệm văn hóa

Từ văn hóa c rất nhiều nghĩa. Trong tiếng Việt, văn h a đƣợc dùng theo

nghĩa thông dụng để chỉ học thức (trình độ văn h a), l i s ng (nếp s ng văn

h a); theo nghĩa chuyên biệt để chỉ trình độ phát triển của một giai đoạn (văn

h a Đông Sơn)... Trong hi theo nghĩa rộng thì văn h a bao gồm tất cả, từ

những sản phẩm tinh vi hiện đại cho đến tín ngƣỡng, phong tục, l i s ng, lao

động... Chính với cách hiểu rộng này, văn hoá mới là đ i tƣợng đích thực của

văn h a học. Tuy nhiên, ngay cả với cách hiểu rộng này trên thế giới cũng c

hàng trăm định nghĩa hác nhau nhƣng tựu chung lại, ta c thể nêu ra một

định nghĩa văn hoá nhƣ sau:

Văn hóa là một hệ th ng hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con

ngƣời sáng tạo và tích luỹ qua quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tƣơng

tác giữa con ngƣời với môi trƣờng tự nhiên và xã hội. Phan Ngọc đã th ng kê

đƣợc gần 400 định nghĩa hác nhau về văn h a. Nhà nghiên cứu Trần Ngọc

Thêm đã định nghĩa: “Văn hóa là một hệ thống các giá trị vật chất và tinh

thần do con người sáng tạo ra trong quá trình hoạt động thực tiễn thông qua

các mối quan hệ với tự nhiên và xã hội” [12, tr25]. Theo Unesco: “Văn hóa

hôm nay có thể coi là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí

tuệ và cảm xúc quyết định tính cách của một xã hội hay của một nhóm người

trong xã hội, văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống,

những quyền cơ bản của con người, những hệ thống các giá trị, những tập tục

và những tín ngưỡng” [14, tr23,24].

1.1.1.2. Khái niệm văn học

“Văn học là loại hình nghệ thuật sáng tạo b ng ngôn từ” 4,129], nh m

sáng tác, tái hiện những vấn đề của đời s ng xã hội và con ngƣời. Phƣơng

thức sáng tạo của văn học đƣợc thông qua sự hƣ cấu, cách thể hiện nội dung

các đề tài đƣợc biểu hiện qua ngôn ngữ. Khái niệm văn học đôi hi c nghĩa

tƣơng tự nhƣ hái niệm văn chƣơng và thƣờng bị dùng lẫn lộn. Tuy nhiên, về

mặt tổng quát, khái niệm văn học thƣờng c nghĩa rộng hơn hái niệm văn

chƣơng, văn chƣơng thƣờng chỉ nhấn mạnh vào tính thẩm mĩ, sự sáng tạo của

văn học về phƣơng diện ngôn ngữ, nghệ thuật ngôn từ. Văn chƣơng dùng

ngôn từ làm chất liệu để xây dựng hình tƣợng, phản ánh và biểu hiện đời

s ng. Văn học có các thể loại hác nhau nhƣ: tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ,

kịch bản, lí luận phê bình. Văn học có lịch sử phát triển từ lâu đời, là sự phát

triển của văn học dân gian (hay văn học truyền miệng) và văn học viết .

1.1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa – văn học

Hiểu theo nghĩa rộng, văn h a là tổng thể những thành tựu, những giá trị

vật chất và tinh thần do các cộng đồng dân tộc sáng tạo ra trong quá trình cải

tạo tự nhiên và phát triển xã hội, nh m đảm bảo nhu cầu cuộc s ng con ngƣời.

Dân tộc học chia văn h a ra làm ba loại: văn h a vật chất (bao gồm công cụ

sản xuất, phƣơng tiện đi lại, làng mạc, nhà cửa, quần áo, giày dép, đồ trang

sức, các thức ăn, thức u ng…); văn h a xã hội (bao gồm các thiết chế xã hội,

gia đình, dòng họ, làng bản và m i quan hệ giữa các thành viên trong cộng

đồng); văn h a tinh thần ( bao gồm các tri thức khoa học, phong tục tập quán,

tôn giáo, xã hội, văn học, nghệ thuật, dân gian…). Chính từ đặc trƣng của văn

hóa, các thuộc tính của văn h a, văn học, có thể xem xét m i quan hệ giữa

chúng ảnh hƣởng và tác động qua lại với nhau nhƣ thế nào. Văn học là một bộ

phận của văn h a, n m trong văn h a, vì thế chịu sự chi ph i của văn h a.

Những nhân t nhƣ: ngôn ngữ, hoạt động kinh tế, lao động sản xuất, ăn, mặc,

ở, đi lại, sự phát triển của khoa học ĩ thuật… đều là điều kiện quan trọng

trong môi trƣờng nảy sinh, hình thành những tác phẩm văn học.

Thực ra, bất kì một công trình nghiên cứu văn học nào cũng đều ít nhiều,

xa gần viện dẫn tri thức văn h a hoặc đề cập đến vấn đề văn h a trong việc

bình luận, giải thích tác phẩm. Ở Việt Nam, nghiên cứu, phê bình văn học từ

văn h a, cũng xuất hiện đã lâu. Với tác phẩm Truyện Kiều đã đƣợc Trần

Trọng Kim nghiên cứu từ quan điểm Phật giáo, Thơ Mới đƣợc Hoài Thanh

trong Thi nhân Việt Nam phần Một thời đại thi ca khảo sát từ luồng gió mới

của văn h a phƣơng Tây. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu trên chỉ vận dụng

một s kiến thức văn h a mà họ cho là cần thiết để đọc văn học chứ chƣa c ý

thức xây dựng một hệ th ng vấn đề mang tính chất lí thuyết cho việc đọc tác

phẩm văn học b ng văn h a.

Gần đây, nhờ Unesco phát động những thập kỉ phát triển văn h a, ngƣời

ta bắt đầu nhận thức đƣợc văn h a là động lực của phát triển, thì nghiên cứu,

phê bình văn học từ văn h a càng đƣợc chú ý nhiều hơn. Đặc biệt, khi bộ môn

văn h a học và nhân học văn h a xuất hiện ở Việt Nam thì văn h a bắt đầu

đƣợc coi nhƣ là một nhân t chi ph i văn học.

Những thành tựu của văn h a học ngày nay cho phép chúng ta nhìn nhận

văn h a nhƣ một tổng thể, một hệ th ng bao gồm các yếu t nhƣ ngôn ngữ,

phong tục tập quán, luật pháp, tôn giáo tín ngƣỡng, nghệ thuật tạo hình, nghệ

thuật biểu diễn, văn học… Trong hệ th ng văn h a, nhất là văn h a Việt Nam,

yếu t chủ đạo thƣờng là văn học. Yếu t này không phải là bất biến mà nó

thƣờng xuyên thay đổi qua những thời đại văn h a, tức một hệ th ng văn h a.

Là một yếu t mạnh, văn học luôn biết tiếp thu những gì ngoài hệ th ng để

phát triển. Tiếp thu những cái ngoài hệ th ng đến một mức độ nào đ , yếu t

văn học sẽ không còn phù hợp với hệ th ng văn h a nữa, nó ch ng lại hệ

th ng, làm cho hệ th ng phải thay đổi cùng với nó. Ví dụ, văn học trung đại,

nhất là bộ phận của các nhà nho tài tử, dƣới sự ảnh hƣởng của văn h a đô thị

và ý thức cá nhân thức tỉnh, đã làm rạn nứt hệ th ng văn h a trung đại, góp

phần đƣa n chuyển đổi lên từ văn h a trung đại sang văn h a hiện đại. Lịch

sử văn h a chính là lịch sử của những thay đổi các hệ th ng văn h a, tức các

thời đại văn h a.

Văn h a với tƣ cách là một bộ phận của tổng thể văn h a, một yếu t của

hệ th ng văn h a thì hông thể và không có quyền qua mặt hệ th ng để tiếp

xúc thẳng hoặc tác động trực tiếp đến hệ th ng xã hội, mà phải gián tiếp qua

hệ th ng văn h a nhƣ là các hệ th ng đồng đẳng với nhau.

Từ đ c thể thấy, nếu văn học có chức năng phản ánh hiện thực thì cũng

không thể phản ánh trực tiếp đƣợc, mà chỉ có thể phản ánh thông qua “lăng

ính” văn h a, thông qua “bộ lọc” của các giá trị văn h a. Nhờ thế mà văn

học tránh đƣợc sự phản ánh “gƣơng”, phản ánh một cách trần trụi. Và, có lẽ,

cũng nhờ thế mà văn học có một l i phản ánh đặc trƣng, một phản ánh, nhƣ

ngƣời ta thƣờng nói, có nghệ thuật, c “nghiền ngẫm”.

Nhƣ vậy, một hi văn học chỉ là một yếu t của hệ th ng văn h a và chỉ

“quan hệ” đƣợc với hệ th ng xã hội thông qua văn h a, thì hung nghiên cứu

văn học cũng phải là hung văn h a. Trong một thời gian dài, nghiên cứu, phê

bình văn học Việt Nam thƣờng chỉ đƣợc vận hành trên một khung duy nhất là

năm hình thái inh tế - xã hội. Chính sự đ ng hung này mà nhiều hiện tƣợng

văn học chƣa đƣợc lí giải một cách thấu đáo. Ví dụ, theo hệ quy chiếu này thì

văn học ở hình thái cao hơn phải hay hơn, hoặc ít nhất cũng phát triển hơn,

nhƣng văn học Việt Nam sau 1945 có lẽ không hay hoặc phát triển b ng văn

học 1932-1945; hoặc trong cùng một hình thái thì văn học ở giai đoạn xã hội

thịnh trị phải phát triển hơn lúc xã hội suy tàn (nhƣng văn học Việt Nam thời

Hồng Đức dƣờng nhƣ hông sánh đƣợc với thời Nguyễn Du?)… Nhƣng

chúng ta có thử tiếp cận từ g c độ văn h a để lí giải các hiện tƣợng trên. Thực

tế là, cùng ở vào một thời đại quân chủ nông nghiệp Nho giáo, nhƣng thời

Hồng Đức là văn h a thuần nông nghiệp, còn thời Nguyễn Du đã chớm văn

hóa đô thị, dẫu r ng đô thị phƣơng Đông trung đại. Văn học đô thị phát triển

nhờ nhu cầu hƣởng thụ thẩm mĩ của thị dân, nhờ ý thức cá nhân thức tỉnh, và,

cu i cùng, nhờ sự xuất hiện của một lớp tác giả mới: nhà nho tài tử. Còn giai

đoạn 1932-1945 thì đã là văn h a đô thị hiện đại. Sản phẩm văn h a hông

còn là quà tặng nữa mà đã là hàng h a. Ý thức cá nhân phát triển. Chủ thể của

văn h a này là các trí thức Tây học. Văn học 1932-1945 là tiếng nói mới, tƣng

bừng của văn h a đô thị hiện đại. Sau 1945, do nhu cầu của hai cuộc kháng

chiến nên phải đề cao dân tộc, đề cao truyền th ng, đề cao nông thôn, nông

dân (là quân chủ lực). Văn h a đô thị, vì thế, chùng xu ng hơn; văn h a nông

thôn phục hƣng và phát triển. Nhƣ vậy, đọc một tác phẩm văn học theo quan

điểm văn h a học là vận dụng những tri thức về văn h a để nhận diện và giải

mã các yếu t thi pháp của tác phẩm. Một cách tổng quát, phƣơng pháp tiếp

cận văn học từ g c nhìn văn h a ƣu tiên cho việc phục nguyên không gian

văn h a trong đ tác phẩm văn học đã ra đời, xác lập sự chi ph i của các quan

niệm triết học, tôn giáo, đạo đức, chính trị, luật pháp, thẩm mĩ, quan niệm về

con ngƣời cũng nhƣ sự chi ph i của các phƣơng tiện hác nhau trong đời

s ng sinh hoạt xã hội s ng động hiện thực…từng tồn tại trong một không gian

văn h a xác định đ i với một tác phẩm về các mặt xây dựng nhân vật, kết cấu,

môtip, hình tƣợng, cảm xúc, ngôn ngữ… Phƣơng pháp này tuy c tính chất

tổng hợp, trung gian giữa những phƣơng pháp đọc văn bản hác nhau nhƣng

vẫn c đặc trƣng riêng. N thiên về nhiệm vụ giải mã các hiện tƣợng nghệ

thuật, tìm ra nền tảng văn h a lịch sử của chúng, đồng thời cũng nhấn mạnh

đến sự liên tục, đến tính chất mở của chúng trong không gian và thời gian.

Điểm khác biệt của các tiếp cận văn h a học so với thi pháp học là ở chỗ, tiếp

cận văn h a học không chủ trƣơng miêu tả thế giới nghệ thuật của tác phẩm

nhƣ một vũ trụ khép kín, có giá trị tự thân mà đặt ra nhiệm vụ đ i chiếu, so

sánh truy nguyên các quan niệm văn h a của thời đại nơi tác phẩm đƣợc sản

sinh để tìm nguồn g c các dạng thức quan niệm về con ngƣời – thời gian –

không gian trong tác phẩm. Tiếp cận văn h a học thực chất là tiếp cận liên

ngành.

1.2. Nguyễn Khoa Điềm và quá trình sáng tác

1.2.1. Tác giả Nguyễn Khoa Điềm

Nguyễn Khoa Điềm xuất thân trong một gia đình trí thức cách mạng.

Ông thuộc dòng dõi quan Nội tán Nguyễn Khoa Đăng, cháu nữ sĩ Đạm

Phƣơng, con trai nhà văn Hải Triều (Nguyễn Khoa Văn). Nguyễn Khoa Điềm

sinh ngày 15/04/1943 tại thôn Ƣu Điềm (Phong Hòa, Phong Điền, Thừa

Thiên - Huế). Cái tên Ƣu Điềm không ngờ lại ứng với bản tính Nguyễn Khoa

Điềm – một ngƣời hay ƣu tƣ, suy nghĩ, điềm đạm và trầm lặng. Lên mƣời một

tuổi, Nguyễn Khoa Điềm đã mồ côi cha. Ngay từ nhỏ ông đã s ng và chứng

kiến cảnh vất vả, h hăn của những ngƣời dân nghèo hàng ngày vật lộn với

cuộc s ng mƣu sinh, những hình ảnh thƣờng ngày ấy từ lâu đã ám ảnh

Nguyễn Khoa Điềm. Cũng có lẽ vì thế mà ông hay suy tƣ về cuộc s ng của

những ngƣời dân lao động nghèo khổ. T t nghiệp Đại học Sƣ phạm Hà Nội

năm 1964, cùng một lứa với Phạm Tiến Duật, Lê Anh Xuân (Ca Lê Hiến),

Nguyễn Khoa Điềm đƣợc trở về quê hƣơng, hoạt động ở chiến trƣờng Thừa

Thiên - Huế. Trong một trận càn ông bị địch bắt giam tại nhà lao Thừa Phủ

su t mấy tháng trời. Mãi đến chiến dịch Mậu Thân (1968), ông mới đƣợc giải

thoát, tiếp tục trở lại hoạt động. Chính thời điểm này, Nguyễn Khoa Điềm bắt

đầu làm thơ.

Sau giải phóng Miền Nam (1975), Nguyễn Khoa Điềm tham gia công tác

Đoàn Thanh niên Cộng sản; rồi đảm nhận các chức vụ nhƣ: Chủ tịch Hội Văn

nghệ Bình Trị Thiên, Ph bí thƣ thƣờng trực tỉnh ủy Thừa Thiên - Huế. Năm

1994, Nguyễn Khoa Điềm ra Hà Nội, giữ chức thứ trƣởng Bộ Văn h a –

Thông tin. Năm 1995, đƣợc bầu làm Tổng Thƣ í Hội Nhà văn Việt Nam

h a 5. Năm 1996, đƣợc Đại hội Đảng toàn qu c lần thứ 8 bầu vào Ban chấp

hành Trung ƣơng Đảng, Đại biểu Qu c hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa

Việt Nam (khóa X), Bộ trƣởng Bộ Văn h a Thông tin. Năm 2001, giữ chức

Trƣởng ban Văn h a, tƣ tƣởng Trung ƣơng. Ông đƣợc giải thƣởng Hội Nhà

văn Việt Nam với tập thơ Ngôi nhà có ngọn lửa ấm, giải thƣởng Nhà nƣớc

năm 2001 về văn học nghệ thuật.

So với các nhà thơ trƣởng thành trong kháng chiến ch ng Mỹ, Nguyễn

Khoa Điềm đến với thơ hơi muộn nhƣng đã sớm định hình một giọng điệu

riêng. Qua các tập thơ Đất ngoại ô (1972), Mặt đường khát vọng (Trƣờng ca,

1974), Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (1986), Thơ Nguyễn Khoa Điềm (1990), Cõi

lặng (2007), ta bắt gặp những suy tƣ của ông đ i với nhân dân, đất nƣớc;

những chiêm nghiệm về đời s ng xã hội, nhân tình thế thái. N i đến Nguyễn

Khoa Điềm, ai cũng dễ dàng hình dung ra một phong cách thơ đậm chất triết

luận xuất phát từ v n tri thức uyên bác và bề sâu văn h a trong m i liên tƣởng

vừa sâu sắc triết lí vừa huyền ảo thấp thoáng b ng dáng văn h a cổ xƣa của

hồn dân tộc. Nguyễn Khoa Điềm lại đƣợc sinh ra và lớn lên giữa lòng chiếc

nôi văn h a Huế. Chính cái chất Huế thâm trầm, thơ mộng đã hiến thơ

Nguyễn Khoa Điềm sâu kín và loáng thoáng chút bí ẩn mơ hồ. Lí giải điều

này, Nguyễn Khoa Điềm khẳng định: M i quan hệ giữa văn h a và thơ là m i

quan hệ máu thịt, đặc biệt là đ i với cái thời mà k thù mu n hủy diệt chúng

ta cả về văn h a: “trong cái không khí sặc mùi khói sương ấy, giữa cái giáp

ranh giữa sự sống và cái chết, tôi muốn đưa vào bài thơ những hình ảnh đậm

chất văn hóa nhất của quê hương, đất nước mình”

Gắn bó với c đô, với dòng Hƣơng Giang nên văn h a Huế ảnh hƣởng

rất rõ trong các tác phẩm thơ ca của ông: “Tôi thường nhìn thấy Huế trong

dáng vẻ u trầm. Những rêu phong cổ kính ở đó đều mang nét u trầm và

buồn… Huế cũng đã một lần “tiêu thổ kháng chiến” và Huế Mậu Thân đã bị

bom đạn tàn phá ghê gớm. Thân phận hoài nhớ vàng son của người Huế đã

khiến cho xứ này trầm xuống. Người ta sống với chiều sâu tâm linh. Có lẽ vì

thế mà nhiều nhà thơ gặp Huế đã để lại những bài thơ hay, ảo diệu và sâu

sắc… Huế đẹp và gian khổ luôn ám ảnh tôi”.

Hầu hết đề tài trong thơ Nguyễn Khoa Điềm đều đƣợc rút ra từ mảnh đất

Huế, ngoại ô Huế và “ngoại ô mở rộng” của chiến trƣờng Trị Thiên. Nguyễn

Khoa Điềm có ý thức về điều đ , và ngƣợc lại, điều đ đến với ông một cách

tự nhiên. Nguyễn Khoa Điềm sinh ra ở đấy, lớn lên ở đấy, chiến đấu ở đấy và

trở về sinh s ng cũng tại đấy. Lịch sử Huế, nền văn h a Huế, hơi thở đời s ng

hàng ngày của c đô thấm vào máu thịt của ông và cảm xúc về Huế chan chứa

trong thơ ca. Chính điều này đã g p phần quan trọng tạo nên bản lĩnh riêng

cho thơ Nguyễn Khoa Điềm.

1.2.2. Quá trình sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm

Là một con ngƣời của xứ Huế, Nguyễn Khoa Điềm cũng chịu ảnh hƣởng

sâu sắc của bề dày và bề sâu lịch sử, văn h a, tình cảm của một vùng đất c

đô để trở thành một trong những gƣơng mặt thơ tiêu biểu của thế hệ thơ tr

xuất hiện trong những năm chiến tranh ch ng Mỹ. Đặc biệt là đƣợc s ng

trong không khí cách mạng sôi sục của đồng bào miền Nam và tinh thần chiến

đấu ch ng Mỹ của nhân dân cả nƣớc. Đào tạo ở miền Bắc, lại sớm tiếp xúc

một cách có chọn lọc văn học đô thị miền Nam, thông qua các bạn văn:

Hoàng Phủ Ngọc Tƣờng, Nguyễn Đắc Xuân, Trần Vàng Sao... điều đ g p

phần hình thành phong cách của ông ngay trong những sáng tác đầu tay. Ông

đánh vật với bài thơ Đất ngoại ô su t một năm trời (từ tháng 4-1968 đến

tháng 4-1969). Giọng thơ của Nguyễn Khoa Điềm ở Đất ngoại ô khá mới m .

Các câu thơ đƣợc kéo dài một cách tự do phóng khoáng, không quá câu nệ

vào vần điệu. Lời thơ tự nhiên, gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày. Những câu

thơ, những đoạn thơ trong Đất ngoại ô chứa đầy suy tƣ. Từ quá khứ, ông đ i

chiếu với hiện tại: “Vườn thơ xưa không có gã áo trắng đi về/ Ngơ ngẩn đọc

thơ buồn trong tiếng guốc cạo râu/ Chỉ còn người phu xe cũ/ Nghiêng cốc

rượu chiều nhòe những mái tôn.”.. Nhà thơ nhìn thấy trong cái nắng tháng

năm "run rẩy những oan hồn". Và tự hỏi: "Ôi mùa phượng hay lòng tôi cháy

đỏ?". Ngọn lửa căm thù của đồng bào miền Nam đã biến thành giông bão:

“Sức trăm năm rung chuyển xuống lòng đường/ Cả ngoại ô làm chiến lũy

sông Hương”... Trƣớc đây, ông từng lấy bút danh Mặc Hữu, Hƣớng Dƣơng

ý dƣới những bài báo, nhƣng lần này ông dùng tên thật của mình khi quyết

định gửi Đất ngoại ô ra Hà Nội. Bài thơ đƣợc đăng trang trọng trên báo Văn

nghệ. Bạn đọc yêu thơ bắt đầu biết đến cái tên Nguyễn Khoa Điềm từ đ Đất

ngoại ô chiếm một vị trí đặc biệt trong sự nghiệp thi ca của ông. Nó mở cho

ông một hƣớng đi riêng, một cách n i năng, một giọng điệu riêng trong dòng

thơ ch ng Mỹ. Thơ của ông hay chính là ở những suy tƣ của tác giả về cuộc

s ng lam lũ của ngƣời dân lao động (Những đồng tiền ngoại ô); về tình cảnh

đau thƣơng của đất nƣớc (Nơi Bác từng qua); về tình bạn bè, đồng đội (Bếp

lửa rừng). Bài Con gà đất, cây kèn và khẩu súng là một bài thơ c sự liên

tƣởng hết sức độc đáo. Ngƣời lính Giải ph ng quân đã đi từ: “Con gà đất /

Cây kèn/ Và Khẩu súng/ Để nhận lấy tình yêu của thuở ban đầu”. Nhƣng

thành công nhất trong Đất ngoại ô chính là bài Khúc hát ru những em bé lớn

trên lưng mẹ. Báo Văn nghệ giới thiệu bài thơ này ở ngay trang nhất - một

trƣờng hợp hi hữu đ i với những cây bút tr từ trƣớc đến nay. Khúc hát ru đã

đƣợc Trần Hoàn phổ nhạc, trở thành bài hát nổi tiếng một thời. Tất nhiên,

không phải bài thơ nào của ông viết trong giai đoạn dầu sôi lửa bỏng này

cũng thành công. Một s bài thơ trong Đất ngoại ô, theo tôi là còn quá dàn

trải, thiếu sự cô đọng cần thiết. Bƣớc sang trƣờng ca Mặt đường khát

vọng, Nguyễn Khoa Điềm vẫn tiếp tục mạch suy tƣ về nhân dân, đất nƣớc

b ng l i thể hiện tự nhiên, bình dị, phóng khoáng, hiện đại v n có của mình.

Không ai nói về đất nƣớc dễ hiểu nhƣ ông: “Đất là nơi anh đến trường/

Nước là nơi em tắm”. Ông giải thích đất nƣớc đến tận cội nguồn: “Đất là nơi

chim về/ Nước là nơi Rồng ở”. Sự hình thành Đất Nƣớc cũng đƣợc ông trình

bày b ng những sự vật, hiện tƣợng hết sức gần gũi, thân thiết: “Đất Nước bắt

đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn/ Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng

tre mà đánh giặc/ Tóc mẹ thì bới sau đầu/ Cha mẹ thương nhau bằng gừng

cay, muối mặn/ Cái kèo, cái cột thành tên/ Hạt gạo phải một nắng hay sương

xay, giã, giần, sàng/ Đất Nước có từ ngày đó”... Chính nhân dân: “sống và

chiến đấu/ Giản dị và bình tâm/ Không ai nhớ mặt, đặt tên/ Nhưng họ đã làm

ra Đất Nước”... Bản trƣờng ca này ông viết trong những tháng ngày địch bắn

phá vùng chiến khu Trị Thiên vô cùng ác liệt. Nhà văn Nguyễn Đắc Xuân kể

r ng bản thảo đầu tiên của trƣờng ca này bị bom thả bay tung hết. Nguyễn

Khoa Điềm tiếc đứt ruột, ông phải ngồi viết lại từng chƣơng một, hoàn thành

vào năm 1971 và mãi đến 1974 mới ra mắt bạn đọc. Thanh niên trí thức yêu

nƣớc ở các đô thị miền Nam lúc bấy giờ rất tâm đắc với bản trƣờng ca này vì

họ tìm đƣợc ở đ những tâm tƣ sâu ín của mình.

Sau ngày nƣớc nhà th ng nhất, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm lần lƣợt

đƣợc giao nhiều trọng trách: Thứ trƣởng rồi Bộ trƣởng Bộ Văn h a - Thông

tin; Tổng Thƣ ý Ban chấp hành Hội Nhà văn h a V; y viên Bộ Chính trị,

Bí thƣ Trung ƣơng Đảng, Trƣởng ban Tƣ tƣởng - Văn h a Trung ƣơng... nên

ít có thời gian làm thơ. Tuy vậy, vào năm 1986, ông vẫn cho ra đời tập Ngôi

nhà có ngọn lửa ấm. Chỉ một thời gian ngắn sau khi nghỉ hƣu, ông đã hoàn

thành tập thơ Cõi lặng (Nxb Văn học - 2007) gây xôn xao dƣ luận.

Trong Ngôi nhà có ngọn lửa ấm và Cõi lặng, Nguyễn Khoa Điềm nghiêng về

chiêm nghiệm đời s ng xã hội, nhân tình thế thái. Bên cạnh những cái hay,

cái đẹp ông còn nhận thấy những cái chƣa hay, chƣa đẹp trong cuộc s ng hiện

tại. Để có đƣợc những giây phút bình thản, thoải mái, thanh tịnh, nhà thơ tìm

cách hòa mình và thiên nhiên, ông khâm phục và thèm sự ung dung của nó

(Chiều Hương Giang, Cỏ ngọt, Cây vú sữa trước sân nhà, Trong đêm). Làm

bạn và học hỏi thiên nhiên, ông đúc rút thành những châm ngôn: “Nhiều

khi đá dạy ta mềm mỏi / Sự tàn nhẫn nhắc ta điều lành/ Nỗi buồn đánh thức

hi vọng” Và: “Giữa thế giới không nhiều may mắn/ Ta học cách vừa lòng với

mình/ Chia sẻ sự bình tâm của cỏ” (Hy vọng)... Những chiêm nghiệm này

không chỉ cần thiết cho bản thân tác giả mà còn là những bài học hết sức quý

giá cho tất cả mọi ngƣời.

Thơ phải góp phần làm đẹp tâm hồn. Sau hơn b n mƣơi năm vừa đảm

nhiệm những chức vụ quan trọng vừa cầm bút, Nguyễn Khoa Điềm đã đ ng

góp cho nền thơ ca nƣớc nhà một s thành tựu đáng ể. Những tác phẩm: Đất

ngoại ô, Mặt đường khát vọng và Ngôi thà có ngọn lửa ấm của ông đã nhận

đƣợc Giải thƣởng Nhà nƣớc về Văn học - Nghệ thuật. Bài thơ Khúc hát ru

những em bé lớn trên lưng mẹ và chƣơng Đất Nước trong trƣờng ca Mặt

đường khát vọng của ông đã đƣợc tuyển chọn vào sách giáo khoa Ngữ văn

giảng dạy trong nhà trƣờng.

1.3. Khảo sát sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm trong chương trình Ngữ

văn THCS và PTTH

Bảng 1. Những tác phẩm được giảng dạy trong chương trình THCS

Lớp 6 Lớp7 Lớp 8 Lớp 9

Văn bản giảng 0 0 1 0 dạy chính

Văn bản đọc 0 0 0 0 thêm

Trích thơ trong

phần Tiếng Việt 0 0 1 0

và Làm văn

Bảng 2. Những tác phẩm được giảng dạy trong chương trình THPT

Lớp 10 Lớp11 Lớp 12

Văn bản giảng dạy 0 0 1 chính

Văn bản đọc thêm 0 0 0

Trích thơ trong

phần Tiếng Việt 0 0 0

và Làm văn

Nhƣ vậy ta thấy các sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm đƣợc đƣa vào

trong chƣơng trình Trung học hông nhiều và để nghiên cứu thơ Nguyễn

Khoa Điềm với những đặc điểm nổi bật nhất, trong phạm vi h a luận này

chúng tôi chỉ đi nghiên cứu những tác phẩm của ông đƣợc đƣa vào trong

chƣơng trình giảng dạy chính của trƣờng Trung học đ là hai tác phẩm Khúc

hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ (Ngữ văn 9) và Đất nước (Ngữ văn 12).

CHƯ NG 2. KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ

CỦA NGUYỄN KHOA ĐIỀM T G C NH N VĂN H A

2.1. Hát ru từ cội nguồn văn hóa

2.1.1. Hát ru trong truyền thống văn hóa dân tộc

Âm nhạc truyền th ng Việt Nam phong phú, đa dạng với nhiều thể

loại hác nhau, trong đ hát ru là một trong những thể loại âm nhạc dân gian

ra đời sớm nhất, đáp ứng nhu cầu thiết yếu của nhân loại, đƣợc truyền từ đời

này qua đời khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, trở thành di sản văn h a tinh

thần riêng của ngƣời Việt Nam.

Hát ru là loại hình nghệ thuật ra đời sớm nhất trong gia đình âm nhạc dân

gian Việt Nam, là một l i phổ nhạc của những bài ca dao lục bát, đồng dao,

hò vè dân gian. Hát ru là l i hát đơn giản nhất mà hầu nhƣ ngƣời phụ nữ Việt

Nam nào cũng biết và có thể hát. Từ bao đời, tiếng mẹ hát ru con bên cánh

võng luôn là hình ảnh thân thƣơng, chan chứa tình mẫu tử thiêng liêng:

Đố ai ngồi võng không đưa

Ru con không hát, đò đưa không chèo

Hình ảnh ngƣời mẹ trong tiềm thức của tr thơ thƣờng gắn liền với lời ru,

tiếng hát:

Ru em, em ngủ cho lâu

Để mẹ đi cấy đồng sâu chưa về

Hát ru có nguồn g c lịch sử lâu đời. Từ thời này qua thời khác, từ miền

ngƣợc đến miền xuôi, hông nơi nào hông c tiếng mẹ ru con ngủ. Tiếng hát

ru không thể thiếu đƣợc trên cánh võng, bên vành nôi đong đƣa, trên đôi tay

trìu mến của mẹ. Mỗi dân tộc có một làn điệu hát ru của riêng mình. Nhƣng

dù thuộc dân tộc nào, con ngƣời đều lớn lên trong tiếng hát ru dịu ngọt của

mẹ hiền.

Mỗi vùng miền trên đất nƣớc đều c các làn điệu hát ru quen thuộc, phía

Bắc c làn điệu: “Con cò mà đi ăn đêm” với những câu từ sâu sắc nói lên

thân phận vất vả của ngƣời nông dân đồng thời ca ngợi l i s ng trong

sạch: “À ơi…Con cò mày đi ăn đêm, đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao. À

ơi…Ông ơi, ông vớt tôi nao, tôi có lòng nào ông hãy xáo măng. À ơi...Có xáo

thì xáo nước trong, đừng xáo nước đục đau lòng cò con...”. Hoặc vùng đất

Nam bộ có: “Ầu ơ... Ví dầu cầu ván đóng đinh, cầu treo lắc lẻo, gập ghềnh

khó qua. Ầu ơ... Khó qua mẹ dắt con qua, con đi trường học, mẹ đi trường

đời...”

Ngƣời ta có thể lấy bất cứ bài ca dao lục bát nào để ru. Ở đây, âm điệu

đƣợc lặp đi lặp lại b ng những chuỗi hƣ từ (à ơi, ầu ơ…). Hát ru còn đƣợc

nâng cao b ng những làn điệu dân ca khắp các vùng đất nƣớc. Lúc này, lời ca

không còn là những câu ca dao lục bát nữa mà trở nên phong phú hơn và âm

điệu cũng hoàn chỉnh hơn.

Dù là hát ru theo hình thức ngâm ngợi (à ơi, ầu ơ...) hay theo các làn điệu

dân ca, hoặc hát những ca khúc mới, đặc điểm chung là tạo nên những âm

điệu êm ả, thanh bình với tiết tấu chậm rãi, dàn trải để đƣa tr thơ nhanh

chóng chìm vào một giấc ngủ nồng nàn. Ngƣời hát càng có ý thức trong việc

ru tr , nghĩa là càng bộc lộ tình cảm trong giọng hát thì đứa tr càng dễ dàng

đến với giấc ngủ và ngủ càng sâu.

Nghiên cứu về hát ru cho thấy m i quan hệ giữa văn h a truyền

th ng và sự giáo dục tình cảm, đạo đức t t đẹp có tính chất truyền th ng giữa

những thành viên trong gia đình và làng x m, giữa làng xóm và qu c gia. Hát

ru luôn hƣớng cho tr vƣơn tới cái đẹp, những giá trị cao quý trong cuộc đời

và tinh thần ngày thêm toàn vẹn, ngƣời mẹ mang lại cho con chất thơ và

nguồn cảm hứng, sáng tạo. Rõ ràng lời ru của mẹ là nguồn văn h a nuôi

dƣỡng và hình thành nên tâm hồn, tình cảm cho tr . Qua lời ru của mẹ đã làm

nảy sinh trong tâm hồn con tr biết bao điều mới lạ. Hát ru không chỉ có ý

nghĩa đơn thuần là ru cho tr ngủ mà nó còn có giá trị độc đáo trong giáo dục

đạo đức, nhân cách con ngƣời, đặc biệt hát ru chính là cái nôi tạo nền móng

cho sự phát triển ngôn ngữ. Vì vậy, ngay từ những ngày tháng còn n m trong

bụng mẹ tr đã c thể nhận ra đƣợc giọng nói quen thuộc của mẹ và cảm nhận

đƣợc tình thƣơng của mẹ.

Mẹ và con là m i quan hệ bản năng và hăng hít nhất không gì có thể

chia cắt đƣợc, đ là tình máu mủ, tình mẫu tử thiêng liêng nhất mà bất cứ con

ngƣời nào cũng phải quý trọng. Từ khi còn là bào thai trong bụng mẹ đến khi

lớn lên, tr đã đƣợc nghe rất nhiều lời ru ngọt ngào êm ái. Ngƣời xƣa cho r ng

“Cha mẹ sinh con trời sinh tính”, điều đ chứng tỏ r ng nhân cách của con

ngƣời đã đƣợc hình thành ngay sau khi lọt lòng mẹ. Trên thực tế, tr hình

thành nhân cách dần dần từ tuổi lên ba đến lên năm, đây là hoảng thời gian

t t nhất tạo nên sự ổn định nhân cách con ngƣời.

Tr thơ ngay từ khi lọt lòng mẹ, thậm chí từ hi còn là bào thai đã đƣợc

sớm tiếp xúc với hát ru, một mặt sẽ nhanh chóng nảy nở năng hiếu âm nhạc

vì do sớm đƣợc làm quen với những âm trầm bổng khoan nhặt trong lời ru,

mặt khác sẽ tạo ngay cho tr những yếu t dịu dàng, nhân hậu của tính cách,

tâm hồn.

N i đến hát ru là n i đến lòng bao dung, nhân hậu, đến khát vọng đƣợc

s ng hoà bình hạnh phúc, đến lòng mong mỏi cho tr thơ đƣợc yên ấm trong

sự chở che của cuộc đời. Những câu hát ru giàu nhạc điệu gợi sự tƣởng tƣợng

của bé thêm phong phú, mở cho bé thấy thiên nhiên bao la, nhiều điều mới lạ

cũng rất gần gũi thân thích.

Đ i với tr thơ, hát ru là một trong những yếu t hình thành nên bản sắc

văn hoá dân tộc, là nguồn sữa nuôi dƣỡng thế giới tinh thần, là nhịp cầu n i

tâm thức tr với mọi bài học về cuộc s ng xã hội bởi vì nó có sức hấp dẫn, lôi

cu n mạnh mẽ nhất đ i với các em nh m phát triển tình cảm, đạo đức, tình

đoàn ết, mở rộng nhận thức, tình yêu thiên nhiên, yêu quê hƣơng đất nƣớc,

qua đ g p phần giáo dục tr về truyền th ng văn hoá của cộng đồng các dân

tộc Việt Nam.

Lời ru của mẹ là nguồn văn h a nuôi dƣỡng và hình thành tâm hồn, tính

cách con tr , lời ru cứ lặp đi, lặp lại tr cảm nhận và thấm dần... Vì vậy, hát ru

là cái nôi hình thành nên nhân cách con ngƣời. B ng tiếng hát ru, ngƣời mẹ đã

dạy dỗ con những điều hay lẽ phải, tình thƣơng yêu, lòng tự trọng, ý chí kiên

cƣờng và những kinh nghiệm của cuộc s ng với ƣớc vọng con tr sẽ lớn khôn

thành ngƣời, mai sau sẽ là những tài năng c ng hiến cho Tổ qu c, để mang lại

v vang cho gia đình.

Thông qua hát ru những ngƣời “ngoài cuộc” cũng c cơ hội để thấu hiểu

ngƣời thân trong gia đình.

Hát ru châu thổ Bắc Bộ là loại hát ru mang phong cách hát nói, ngâm

ngợi, thƣờng phổ nhạc dựa vào những câu thơ lục bát (6/8) hoặc lục bát biến

thể. Vì vậy, thể loại âm nhạc hát ru luôn hình thành cho tr khả năng thẩm mỹ

và nhanh nhậy đ i với nền âm nhạc truyền th ng, hát ru đƣợc coi là trƣờng

nghệ thuật đầu tiên của tr . Không những thế, hát ru đƣợc xem nhƣ một thành

t cơ sở, tiền đề trong việc hình thành và phát triển nhân cách của tr em.

Lời ru của ngƣời mẹ là nét truyền th ng của mỗi gia đình Việt Nam,

những bài hát ru, những câu hát nhẹ nhàng, những bài hát đồng dao gắn liền

với trò chơi và các câu hát ru c nội dung giáo dục đạo đức, thẩm mỹ cho tr .

Những điều đ còn phản ánh tính giáo dục của dân gian đƣợc đúc ết từ thế

hệ này sang thế hệ khác. Những bài hát ru có lịch sử từ rất lâu đời, nhƣng

nhìn chung luôn gần gũi với đời s ng gia đình, luôn c xu hƣớng vƣợt qua

mọi ƣớc định về thời gian, nên hát ru cũng c những bƣớc phát triến từ thấp

đến cao, từ đơn giản đến phức tạp. Đ chính là sự bảo tồn và phát huy văn

hóa dân tộc một cách sinh động, bền vững, bởi vì những câu hát ru mang

nhiều yếu t giáo dục. Ngƣời xƣa thƣờng chăm lo xây dựng những thói quen

văn h a, ý thức gắn ết cộng đồng và rèn luyện tài năng cá nhân để hun đúc

thành cái v n văn h a chung của cộng đồng dân tộc.

Giá trị bền vững của truyền th ng văn h a gia đình mà hát ru mang lại,

nh m góp phần giúp các em hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển

đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ

bản, góp phần hình thành nhân cách con ngƣời Việt Nam. Vì vậy, nội dung

giáo dục của gia đình phải đảm bảo cho các em có hiểu biết đơn giản, cần

thiết về tự nhiên, xã hội và con ngƣời, có kỹ năng cơ bản về nghe, đọc, nói,

viết và tính toán, có thói quen rèn luyện thân thể, giữ gìn vệ sinh, có hiểu biết

ban đầu về nghệ thuật.

Có thể nói, hát ru là một trong những yếu t góp phần hình thành và phát

triển nhân cách, giúp tr cảm thụ về giá trị âm nhạc dân gian truyền th ng và

tác dụng của hát ru đ i với đời s ng xã hội, bồi đắp ý thức trân trọng, gìn giữ

và phát huy những giá trị nghệ thuật trong nền văn h a dân gian của dân tộc.

Từ đ , giúp tr hiểu biết và phân biệt đƣợc rõ hơn những nét đặc trƣng của

các làn điệu dân ca. Ngoài ra, hát ru còn giáo dục tình đoàn ết yêu thƣơng

nhau, kính thầy mến bạn; yêu quý thiên nhiên, yêu chuộng hòa bình và nhất là

giáo dục các em tình yêu gia đình, quê hƣơng, đất nƣớc và lòng yêu mến

Đảng quang vinh, Bác Hồ vĩ đại, giúp các em ngày càng yêu thích và trân

trọng những giá trị của các loại hình dân ca độc đáo của dân tộc.

Lời ru cất lên bên nôi đã nuôi dƣỡng trƣởng thành biết bao vĩ nhân,

những ngƣời con ƣu tú của đất nƣớc, của nhân loại cần lao. Các giai điệu đã

tạo thành những di sản văn h a đi vào thơ ca, nhạc họa, nghệ thuật và trƣờng

tồn cùng với lịch sử văn h a của dân tộc. Kỳ diệu thay, tất cả những làn điệu

hát ru, dân ca, cổ truyền đƣợc truyền tải b ng cả tấm lòng đƣợc ăn sâu trong

tiềm thức của ngƣời phụ nữ, những ngƣời bà, ngƣời mẹ, ngƣời chị, ngƣời vợ

và trở nên s ng động, dạt dào chứa bao sức s ng, đi vào lòng ngƣời nhƣ

những giọt mật thật tự nhiên hồn hậu, nhẹ nhàng, êm dịu, du dƣơng, trìu mến

vỗ về theo nhịp đu đƣa, lời ca phong phú giàu hình tƣợng tạo thành hành

trang không thể thiếu cho mỗi con ngƣời, cho cả dân tộc trong quá trình tồn

tại và phát triển.

Có thể nói, hát ru, hát dân ca cổ truyền là v n quý, thời gian qua đã đƣợc

các đơn vị Thông tin lƣu động, các Đoàn nghệ thuật biểu diễn quan tâm trong

phong trào sáng tác, dàn dựng trở thành một hoạt động sinh hoạt văn h a, văn

nghệ rộng khắp, thực sự hơi dậy đƣợc tình yêu quê hƣơng, đất nƣớc, con

ngƣời Việt Nam góp phần quan trọng vào việc bảo tồn, gìn giữ trao truyền

kho tàng các giá trị văn h a truyền th ng các dân tộc cho thế hệ tr , góp phần

quan trọng trong việc giáo dục phẩm chất văn hóa, nghệ thuật truyền th ng

trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại h a đất nƣớc, cổ vũ các tầng lớp nhân

dân chung tay xây dựng quê hƣơng, đất nƣớc giàu đẹp dệt nên những tác

phẩm giàu hình tƣợng chân thực sinh động thể hiện qua nghệ thuật biểu diễn

hát ru, hát dân ca cổ truyền ngọt ngào sâu lắng để mãi mãi xanh tƣơi Đất

nước lời ru.

2.1.2. Hát ru trong văn hóa Tà-ôi

Dân tộc Tà-ôi hay còn gọi là dân tộc Pa Cô, Pa Hi có khoảng 30.000

ngƣời, sinh s ng chủ yếu ở huyện Lƣới, tỉnh Thừa Thiên – Huế. Ngƣời Tà-

ôi có nhiều tập tục hay, nhiều sinh hoạt đẹp.

Ngƣời Tà-ôi ở Việt Nam thật sự đã c một ho tàng văn học dân gian rất

phong phú với các thể loại: Ca dao (Pracăm), câu đ (Pralau), truyện cổ dân

gian (Axoar), tục ngữ và dân ca, trong đ hát ru là một thành phần quan trọng

trong hệ th ng ca dao, dân ca của dân tộc Tà-ôi.

Trong ho tàng văn học dân gian Tà-ôi, thể loại ca dao có một vị trí rất

quan trọng trong sự hình thành nền văn hoá bản địa, đặc biệt là những khúc

hát ru. Hát ru của văn h a dân tộc Tà-ôi có l i thể hiện b ng các ngôn từ đ m

thắm nh m gửi gắm những tâm tƣ, tình cảm, nguyện vọng của mình qua từng

lời n i nhƣ:

Ngủ ngon A-kay ơi! Ngủ ngon A-kay hỡi

Mai sau khôn lớn được ở nhà dài.

hay

Mẹ như con chồn nằm ấp con

Gấu con của mẹ ơi hãy ngủ ngon.[17]

Những hình ảnh có trong các khúc hát ru nói riêng và ca dao Tà-ôi nói

chung đều mang những sắc thái riêng so với ca dao ngƣời Việt. Một điều cho

chúng ta thấy r ng, ở những nơi c địa hình, địa vật đặc thù, cho nên trong ca

dao của họ vắng bóng hình ảnh con thuyền, bến nƣớc, cây đa mà trong lúc đ

họ lại đƣa vào trong những khúc hát ru và câu ca dao các hình ảnh về núi đồi,

rƣợu, nƣơng rẫy và cồng chiêng:

Nghe tiếng trống, tiếng chiêng hay quá

Nhà bạn dù nhỏ, cũng xin được vào chơi

Mình sang chơi mà chưa thấy ai mời

Có hội hè, mình muốn cùng vui có được không?[17]

Không gian và thời gian trong ca dao Tà-ôi thƣờng lấy cảnh núi đồi,

nƣơng rẫy, lấy thời gian buổi sáng là chủ đạo, tiếp đến là thời gian lễ hội và

thời gian hi đêm về:

Buổi sáng em ra rẫy

Lấy lá môn múc nước suối trong

Em đứng soi bóng mình

Sao em thấy cả bóng anh [17]

Ca dao Tà-ôi cùng một lúc chuyển tải đến cho ngƣời thƣởng thức thấy

đƣợc nhiều nội dung phong phú nhƣ tình yêu trai gái, tình cảm mẹ con, tình

yêu nƣơng rẫy, núi đồi. Tất cả đều hƣớng mọi ngƣời s ng chan hoà với vạn

vật và thời gian.

Về phân loại dân ca, hầu hết các nhà nghiên cứu cũng nhƣ qua sự kể lại

của các nghệ nhân Tà-ôi đều th ng nhất chia ra làm 6 điệu: Ba b i, Cà lơi,

Cha chấp, teravin, Ru ay và Riroi , trong đ hát ru là một thành phần

trọng yếu.

Ba bói: Đ i với thể loại dân ca này mang đậm tính chất quen thuộc của

những công việc h ng ngày. Nội dung chủ yếu làn điệu này là bàn chuyện làm

ăn, họ hát hi trên đƣờng lên nƣơng rẫy, hát nhƣ để xua đi cái mệt nhọc của

đƣờng xa, hát để tâm sự với bạn đồng hành.

Cà lơi: Đây là thể loại hát đ i đáp giàu tính triết lý. Những bài ca của làn

điệu cà lơi thƣờng đƣợc thể hiện trong các lễ hội hè, sinh hoạt cộng đồng

mang tính chất trân trọng, đ i tƣợng hát thƣờng là các vị già làng, trƣởng bản,

trƣởng các gia tộc, trƣởng dòng họ và các cụ ông lớn tuổi trong thôn bản

nh m thắt chặt m i quan hệ cộng đồng để mọi ngƣời dễ gần gũi thân thiện, dễ

thuyết phục và mang tính giáo dục hơn.

Cha chấp: Đây là làn điệu có tính chất vui kho , sinh động dành cho các

đôi trai gái chƣa nên vợ nên chồng hát.

Atêravin: Mang tính chất trữ tình thắm thiết, dùng để than thân trách

phận.

Ru Akay: Thƣờng đƣợc hát trong lúc các mẹ, các chị Tà-ôi ru cháu, ru

con ngủ. Qua lời ru, họ thƣờng gửi gắm những ƣớc mong, mong sao cho con

cháu mình sau này khôn lớn trƣởng thành.

Riroi: Lời ca mang âm điệu buồn thƣờng hi c ngƣời thân mất. Loại

dân ca này rất khó thuộc vì ngƣời diễn xƣớng hát nhanh, rất ít truyền lại cho

ngƣời ngoài dòng họ, gia tộc.

Nhƣ vậy, các thể loại văn học dân gian của ngƣời Tà-ôi đang hiện hữu đã

là một minh chứng cho sự phóng túng của ngƣời dân bản địa nơi đây. Mỗi thể

loại đều có những nội dung nghệ thuật riêng nhƣng những điệu hát ru đã làm

nên bản sắc và dấu ấn văn h a nơi đây.

Ngƣời Tà-ôi khi đi làm nƣơng rẫy thƣờng mu n tạo cho mình niềm vui

hay mong mu n có một ngƣời bạn để tâm sự, họ lấy những ng nứa gọt dũa

để thổi nghe cũng vui tai, từ đ hình thành nên những loại nhạc cụ và thƣờng

kèm theo những câu hát. Có thể thấy hát ru của dân tộc Tà-ôi đã đƣợc hình

thành trong quá trình lao động của ngƣời dân, nó chân chất, giản dị nhƣng

chứa đựng biết bao tâm tƣ, tình cảm cũng nhƣ chan chứa tình yêu thƣơng cho

các con của mình. Qua những khúc hát ru chúng ta có thể nhận thấy bản chất

của những con ngƣời nơi đây, luôn luôn cần cù, nhẫn nại, siêng năng, chịu

khó, thông minh và sáng tạo, đ chính là những lẽ s ng thiết thực của ngƣời

Tà-ôi, qua đ họ gửi gắm tâm tƣ, ƣớc mơ của mình vào một cuộc s ng tƣơi

đẹp hơn.

Trong tác phẩm Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ những câu

hát ru của ngƣời mẹ Tà-ôi cất lên bên c i gạo giữa sàn nhà cũng chính là lời

tâm sự, lời tự nhủ, lời mẹ thầm nói với chính mình. Lòng yêu con của mẹ gắn

liền với tình thƣơng yêu bộ đội và ƣớc mơ, hát vọng của ngƣời mẹ gửi gắm

qua lời hát ru tha thiết, nặng tình nặng nghĩa ấy:

Ngủ ngoan A-kay ơi, ngủ ngoan A-kay hỡi,

Mẹ thương A-kay, mẹ thương bộ đội

Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần,

Mai sau con lớn vung chày lún sân...

Mong con khôn lớn, khỏe mạnh để bảo vệ Tổ qu c, lao động sản xuất,

ngƣời mẹ cất lên những lời ru với hi vọng và ƣớc mong cháy bỏng: Lời ru của

mẹ không chỉ hƣớng vào thực tại mà còn hƣớng về tƣơng lai:

Ngủ ngoan A-kay ơi, ngủ ngoan A-kay hỡi,

Mẹ thương A-kay, mẹ thương làng đói.

Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều

Mai sau con lớn phát mười Ka Lưi...

Ƣớc mong của mẹ ngày cũng mỗi lúc một lớn dần: “Con mơ cho mẹ hạt

gạo trắng ngần” đến: “Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều”... Từ mong mu n:

“Mai sau con lớn vung chày lún sân” đến: “Mai sau con lớn phát mười Ka

Lưi” cu i cùng cũng bùng lên thành một khát vọng cháy bỏng: “Mai sau con

lớn làm người Tự do”. Không chỉ mong ƣớc cho con, mẹ còn mong ƣớc cho

đất nƣớc, cho dân tộc, thể hiện lòng yêu quê hƣơng, đất nƣớc của dân tộc Tà-

ôi n i riêng và đồng bào dân tộc miền núi nói chung:

Ngủ ngoan A-kay ơi, ngủ ngoan A-kay hỡi,

Mẹ thương A-kay, mẹ thương đất nước.

Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ,

Mai sau con lớn làm người Tự do...

Tình yêu thƣơng con của ngƣời mẹ gắn liền với tình cảm đ i với cán bộ,

x m làng, đất nƣớc. Tình yêu của ngƣời mẹ Tà-ôi gắn liền với tình cảm cao

đẹp hác. Đ là lòng thƣơng yêu bộ đội, yêu thƣơng dân làng, yêu thƣơng đất

nƣớc. Những lời ru của ngƣời mẹ còn thể hiện ƣớc mơ và ý chí của nhân dân

ta. Ngƣời mẹ mong con lớn lên giúp mẹ giã gạo “vung chày lún sân”, giúp

mẹ trỉa ngô, làm rẫy “phát mười Ka Lưi”. Đ là niềm mong ƣớc mọi ngƣời

đƣợc s ng ấm no: “hạt gạo trắng ngần, hạt bắp lên đều”. Lời hát ru còn thể

hiện ý chí chiến đấu, khát vọng tự do và niềm tin vào thắng lợi của nhân dân

ta trong cuộc kháng chiến ch ng Mỹ:“Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ/

Mai sau con lớn làm người Tự do...”

Tƣ duy trong l i thể hiện của ngƣời Tà-ôi thật chất phác và giản dị.

Trong các khúc hát ru của dân tộc Tà-ôi, thời gian và không gian nghệ thuật

thƣờng gắn liền với cảnh núi rừng bao la hoặc bên bếp lửa của những ngôi

nhà dài, và phảng phất mang những nét tƣơng đồng với các khúc hát của các

dân tộc anh em khác.

Trên cơ sở những văn bản c đƣợc, các khúc hát ru của dân tộc Tà-ôi

luôn mang trong mình một sức s ng mới, hơi thở mới cả về nội dung lẫn giá

trị nghệ thuật. Ngày nay, chúng ta chỉ cần khai thác và nghiên cứu gìn giữ để

cho nó thêm tinh túy mà thôi.

2.2. Những yếu tố văn hóa trong Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng

mẹ của Nguyễn Khoa Điềm

2.2.1. Cội nguồn văn hóa - nguồn nu i dưỡng tâm hồn con người

2.2.1.1. Cội nguồn của tình mẫu tử

Trong đời s ng con ngƣời có nhiều thứ tình cảm cao đẹp: đ là sự

kính trọng đ i với ông bà, là sự nhƣờng nhịn bảo ban nhau của anh chị em, đ

là sự s chia buồn vui giận hờn của tình bạn, đ cũng c thể là vị ngọt ngào

pha lẫn đắng cay của tình yêu đôi lứa. Và hơn thế, rộng hơn là tình cảm với

quê hƣơng, đất nƣớc, với cội nguồn. Nhƣng tình mẫu tử vẫn có một vị trí đặc

biệt, thiêng liêng và máu thịt nhất.

Bởi đ là tình cảm đầu tiên của mỗi ngƣời khi sinh ra và sẽ gắn bó

trong su t cuộc đời. Khuôn mặt đầu tiên, nụ cƣời đầu tiên…mà ta bắt gặp

chính là mẹ. Chính vì thế nó sẽ gắn bó trong su t cuộc đời ta. Hơn thế nữa, đ

là tình cảm vừa có yếu t máu thịt vừa mang tính tinh thần cao cả. Đứa con là

hạt máu cắt đôi của mẹ, là sinh linh bé bỏng mà mẹ đã mang nặng đ đau

trong su t hơn chín tháng. Niềm vui, giọt nƣớc mắt, hạnh phúc xen lẫn đau

đớn tuôn trào và vỡ òa ra khi con cất tiếng h c chào đời. Tình cảm ấy vừa là

động lực, vừa là hành trang trên con đƣờng dài rộng của con sau này.

Tình mẫu tử là tình cảm thƣơng yêu đùm bọc, chở che vỗ về…mà

ngƣời mẹ dành cho con. “Sữa nuôi phần xác, hát nuôi phần hồn”, đúng nhƣ

Nguyễn Duy nói từ dòng sữa ngọt thơm dƣỡng nuôi con lớn lên về mặt thể

chất, đến lời ru êm đềm tƣới mát tâm hồn con, cho con lớn lên về mặt tâm

hồn. Rồi đến bát cơm con ăn tay mẹ nấu, bát nƣớc con u ng tay mẹ đun,

những tình cảm cao quý ấy, sự yêu thƣơng của mẹ đ i với hạt máu cắt đôi vừa

tự nhiên, vừa cao cả nên nó sẽ đi theo mỗi ngƣời su t cuộc đời.

Hạnh phúc biết bao hi ta đƣợc s ng trong tình mẫu tử. Đƣợc s ng

trong tình mẫu tử là ta đƣợc s ng trong sự nâng niu, chở che. Đƣợc s ng

trong tình mẫu tử là ta c đƣợc sức mạnh để vƣợt lên h hăn trong cuộc

s ng. Con vấp ngã, mẹ hiền từ đỡ con dậy, tiếp cho con nghị lực, con có lỗi

mẹ sẵn sàng tha thứ, dang rộng vòng tay giúp con c cơ hội để chuộc lại lỗi

lầm. Bài học làm ngƣời con đâu chỉ đƣợc học ở trên lớp, ở thầy, ở cô mà con

còn từng đƣợc học ở mẹ nữa. Lòng mẹ khoan dung, trái tim mẹ dạt dào tình

thƣơng và chính tình mẫu tử thiêng liêng này là nơi nuôi dƣỡng ý thức tự do

và ý thức bảo vệ đất nƣớc của con ngƣời.

Mẹ- tiếng gọi nghẹn ngào mà thân thƣơng đến lạ. Biết bao ấm áp, bao

niềm vui, bao sung sƣớng đầy vơi chất trong tiếng gọi ấy. Có lẽ r ng, viết về

mẹ mãi mãi là đề tài không mới nhƣng hông bao giờ cũ trong dòng chảy văn

học. Tình cảm nhân bản và cao đẹp ấy ta đã bắt gặp trong Nắng mới của Lƣu

Trọng Lƣ, Con cò của Chế Lan Viên và rất nhiều, rất nhiều bài thơ hác nữa.

nhƣng hông hiểu sao hai câu thơ của Nguyễn Duy trong bài Ngồi buồn nhớ

mẹ ta xưa cứ ám ảnh, cứ day dứt trong lòng tôi mãi:

Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết những lời mẹ ru

Mấy lời mẹ ru là biểu tƣợng cho tình cảm thƣơng yêu vô bờ mẹ dành cho

con. Cách n i đi trọn kiếp cũng hông đi hết đã hẳng định tình mẹ là vô

cùng lớn lao, thiêng liêng, là cao cả, bất tử, và vô tận, không sao có thể đền

đáp hết đƣợc.

Có thể n i Văn học Việt nam đã thể hiện hình tƣợng ngƣời phụ nữ rất

đặc sắc và đầy đủ, đây còn đƣợc coi là điểm kết tinh của một nền văn h a

luôn luôn tôn trọng ngƣời phụ nữ. Trong văn h a Việt Nam cũng c rất nhiều

phong tục nhƣ việc thờ cúng nữ thần tồn tại khắp nơi đặc biệt là tín ngƣỡng

thờ Mẫu có vai trò không thể thay thế trong đời s ng tâm linh của ngƣời Việt.

2.2.1.2. Cội nguồn của tình yêu nước

Chủ nghĩa yêu nƣớc truyền th ng Việt Nam đƣợc ông cha ta hun đúc bao

đời nay, đ là tình yêu quê hƣơng làng x m, là tình cảm gắn bó, c kết với

cộng đồng, là ý thức giữ gìn, bảo vệ bản sắc văn h a, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ

qu c gia, là ý thức độc lập và niềm tự tôn dân tộc… Tình yêu thiêng liêng ấy

đã đƣợc Mẹ truyền lại cho con với tất cả niềm tự hào và niềm tin mãnh liệt.

Có thể nói, trong chiến tranh hình tƣợng ngƣời mẹ là sự kế thừa t t đẹp những

đặc trƣng ngƣời mẹ quê hƣơng - ngƣời mẹ chiến sĩ, tập trung những cảm xúc

trong tr o nhất của nhà thơ, gợi về v đẹp tâm hồn của đồng bào dân tộc theo

kháng chiến. Tình thƣơng thành điệp khúc xuyên su t theo nhịp chày của mẹ:

Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi

Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ

Nếu tình thƣơng của ngƣời mẹ trong những câu thơ của Nguyễn Khoa

Điềm hàm chứa bao trìu mến dành cho chú bé Tà-ôi hi địu con lên rẫy thì

một lần nữa ta lại bắt gặp hình ảnh này trong cuộc kháng chiến ch ng Pháp

của nhà thơ T Hữu:

Nhớ người mẹ nắng cháy lưng

Địu con lên rẫy bẻ từng bắp ngô

Hình ảnh ngƣời Mẹ hoàn toàn hông đƣợc thi vị hóa mà b ng bút pháp

tả thực giúp ngƣời đọc nhận ra dù dƣới làn mƣa bom bão đạn nhƣng mẹ vẫn

miệt mài lao động để phục vụ kháng chiến: giã gạo, tỉa bắp, hăng say lao

động. Chiến tranh ác liệt, mặc dù phải hứng chịu rất nhiều bom đạn k thù và

luôn phải đƣơng đầu với những cuộc hành quân lùng sục "tìm và diệt", càn

quét hòng xoá sạch dấu tích của vùng chiến hu đầu m i Bắc Nam này. Cuộc

s ng h hăn thiếu th n đòi hỏi phải tự cung tự cấp, tăng gia sản xuất , bảo

đảm nuôi dân đánh giặc. Ở đâu cũng vậy, khi cách mạng đƣợc bao bọc, chăm

chút b ng tất cả tình cảm yêu nƣớc của nhân dân, khi biết dựa vào dân thì

không sức mạnh tàn bạo nào của k thù có thể khuất phục đƣợc. B ng những

hành động của mình, Mẹ đã nuôi dƣỡng và truyền lại cho con - thế hệ mai sau

một tình yêu tự do, hòa bình và tình yêu to lớn.

Gạo dùng để nuôi quân, mẹ lại lên tỉa bắp. Đ ng sau hành động đ lại ẩn

chứa v dẹp của sự hy sinh nhƣờng cơm s áo cho ngƣời cách mạng. Khó

hăn gian hổ là thế nhƣng tình yêu nƣớc chƣa bao giờ ngừng cháy và hình

ảnh ngƣời mẹ vừa địu con vừa miệt mài lao động cũng hông phải là một

hình ảnh hiếm thấy. Tất cả vì cách mạng, vì đất nƣớc, mẹ truyền cho con tình

yêu tự do và tình yêu lao động, tình yêu Tổ qu c từ những điều bình dị nhất:

mẹ thƣơng con, mẹ thƣơng bộ đội, mẹ thƣơng những buôn làng còn chƣa no

đủ. Dù còn bao cơ cực, thiếu th n nhƣng sức mạnh của tình thƣơng, tình yêu

đất nƣớc đã giúp ngƣời mẹ vƣợt lên tất cả. Tình yêu thiêng liêng ấy Mẹ đã

truyền sang cho con - những thế hệ tiếp n i. Hình ảnh gắn với tƣơng lai của

con thật kỳ vĩ, nhƣ mang theo sức mạnh của các nhân vật sử thi huyền thoại.

Ƣớc vọng về con làm nên sức mạnh, sự bền bỉ của mẹ. Đồng thời còn hội tụ

cả sức mạnh cộng đồng từ quá khứ đến hiên tại gắn với tinh thần cuộc kháng

chiến lâu dài, vƣợt qua bao sóng gió thử thách.

Với hiện thực kh c liệt và khẩn trƣơng của cuộc kháng chiến ch ng Mỹ,

với nhịp s ng chiến khu Trị Thiên. Không chỉ có mẹ, mà anh trai cầm súng,

chị gái cầm chông và em cu Tai cũng theo mẹ vào trận cu i. Những câu thơ

hừng hực tinh thần bất khuất của ngƣời dân tộc miền tây Thừa Thiên, đem lại

cảm hứng lạc quan của cuộc chiến đấu ch ng Mỹ. Sự trƣởng thành của mỗi

con ngƣời từ nhận thức đến hành động đã đƣợc khẳng định b ng hai câu thơ

thật kho khoắn:

Từ trên lưng mẹ, em đến chiến trường

Từ trong đói khổ, em vào Trường Sơn

Tinh thần của bao thế hệ ngƣời Tà-ôi theo cách mạng đã truyền cả sang

A-kay, dạt dào một niềm tin, khẳng định dứt hoát con đƣờng em đi sẽ hoà

vào đội ngũ chiến đấu với ý chí quyết thắng. Đ là cơ sở cho ƣớc mơ thật đẹp:

Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ

Mai sau con lớn làm người Tự do.

Lời ru kết lại cùng hình tƣợng em cu Tai của tƣơng lai là ngƣời Tự do

của một đất ƣớc hoà bình. Đ cũng chính là ƣớc mong chung của nhân dân,

của những ngƣời Việt Nam yêu nƣớc. Và chính lòng yêu nƣớc của những

ngƣời mẹ ngày ấy, những thế hệ đi trƣớc đã nuôi dƣỡng, bồi đắp tình yêu quê

hƣơng đất nƣớc cho những thế hệ hôm nay và mai sau.

2.2.2. Bức tượng đài bất tử về mẹ

2.2.2.1. Bà mẹ chan chứa tình thương, tình yêu với con

Đất nƣớc ta có 54 dân tộc anh em, tất cả đều đồng lòng đánh giặc. Mặc

dù dƣới làn bom đạn quân thù, nhân dân ta vẫn tiếp tục thi đua thực hiện

thắng lợi khẩu hiệu: “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một

người”, iên định lẽ s ng : “Không có gì quý hơn độc lập, tự do”. Chiến

tranh xảy ra, tất cả đều hƣớng về tiền tuyến với tất cả sự tin yêu, thƣơng nhớ,

họ ngày đêm tăng gia sản xuất, tất cả vì tiền tuyến, vì đất nƣớc thân yêu.

Bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ xây dựng hình ảnh

ngƣời mẹ Tà-ôi, nuôi con thơ mà làm đủ mọi việc cho công cuộc ch ng Mỹ,

góp phần vào thắng lợi chung cho đất nƣớc. Lời ru của ngƣời mẹ Tà-ôi ngân

nga trong trái tim mẹ khi mẹ địu con đi tỉa bắp vẫn hƣớng về đứa con thơ yêu

quý của mình. Lòng thƣơng yêu con của mẹ trong hoàn cảnh này gắn liền với

tình thƣơng yêu dân làng - những ngƣời dân lao động nghèo đ i. Và ngay

trong lúc này Mẹ mơ ƣớc về con: “Mai sau lớn lên phát mười Ka Lưi”.

Mẹ thương A-kay, Mẹ thương làng đói

Con mơ cho mẹ hạy bắp lên đều

Mai sau con lớn phát mười Ka Lưi.

Theo lời ru (và cũng là tình yêu thƣơng của mẹ), theo bƣớc chân lao

động của ngƣời mẹ Tà-ôi, hông gian cũng đƣợc mở rộng dần: từ sân (khi mẹ

giã gạo) đến ngọn núi Ka Lƣi ( hi mẹ đi tỉa bắp) rồi đến những rừng những

su i khi mẹ chuyển lán đạp rừng.

Mẹ giã gạo cũng địu em trên lƣng, Mẹ đi trỉa bắp cũng địu em đi theo

và Mẹ đến chiến trƣờng, em vẩn trên lƣng:“Từ trên lưng mẹ em đến chiến

trường/ Từ trong đói khổ em vào Trường Sơn”. Trong khói lửa của chiến tranh

mẹ mong ƣớc: “Mai sau con lớn làm người Tự do”. Ba húc hát ru cũng là ba

đoạn thơ diễn tả công việc cùng tấm lòng của mẹ ở trong chiến khu gian khổ,

ngƣời mẹ Tà-ôi trong bài thơ còn thắm thiết yêu con và nặng tình thƣơng buôn

làng, quê hƣơng, bộ đội và hao hát mong cho đất nƣớc độc lập, tự do. Tất cả

toát lên tình thƣơng vô hạn của ngƣời mẹ nghèo vẫn thƣơng con, thƣơng cách

mạng. Khi chuyển lán, nhịp thơ ngắt đôi, mỗi dòng theo bƣớc chân đi nhƣng

lời thơ xếp theo l i hùn điệp, đuổi nhau giục giã, khẩn trƣơng:

Mẹ đang chuyển lán, mẹ đi đạp rừng.

Thằng Mỹ đuổi ta phải rời con suối

Từ trong đói khổ em vào Trường Sơn

Cũng nhƣ đoạn thơ trên, lời ru của mẹ hƣớng vào đất nƣớc, hƣớng

vào tƣơng lai chiến thắng : “Ngủ ngoan A-kay ơi, ngủ ngoan A-kay hỡi/ Mẹ

thương A-kay, mẹ thương đất nước/ Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ/ Mai

sau con lớn làm người Tự do”. Ngƣời mẹ địu con trong tƣ thế đang “chuyển

lán”, “đạp rừng”. Bà mẹ băng rừng, địu con trên lƣng đƣa con đi “để giành

trận cu i”. Lòng yêu con của mẹ đến đây gắn liền với lòng yêu nƣớc: “Mẹ

thương A-kay, mẹ thương đất nước”. Ngƣời mẹ gửi gắm vào giấc mơ của con

niềm hao hát đƣợc gặp Bác Hồ và mong đất nƣớc đƣợc độc lập tự do.

Những ngƣời mẹ hàng ngày vẫn cùng bộ đội chuyển lán, đạp rừng ,

cùng tham gia đánh giặc. Mẹ đến chiến trƣờng, em vẫn trên lƣng:“Từ trên

lưng mẹ em đến chiến trường/ Từ trong đói khổ em vào Trường Sơn”, trong

khói lửa của chiến tranh mẹ mong ƣớc: “Mai sau con lớn làm người Tự do”.

Tấm lòng của mẹ ở trong chiến khu gian khổ, ngƣời mẹ Tà-ôi trong bài

thơ còn thắm thiết yêu con và cũng nặng tình thƣơng buôn làng, quê hƣơng,

bộ đội và khao khát mong cho đất nƣớc độc lập, tự do.

2.2.2.2. Bà mẹ yêu lao động, tảo tần sớm hôm

Hay lam hay làm là một trong những nét đẹp của ngƣời phụ nữ Việt

Nam. Bàn tay khéo léo và sự d o dai của ngƣời phụ nữ dƣờng nhƣ c thể làm

đƣợc bất cứ một công việc nào. Cùng với đức hi sinh cao cả, ngƣời phụ nữ

sẵn sàng chịu đựng vất vả h hăn để có thể mang lại niềm vui và sự ấm no

cho gia đình và những ngƣời ruột thịt của mình. Hình ảnh của những ngƣời

phụ nữ trong ca dao Việt Nam lao động trên đồng ruộng cùng với gia đình,

với hình ảnh “chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa” đã trở thành một hình ảnh

độc đáo của văn học dân gian Việt Nam. Trong văn học trung đại, các nhà

nho cũng thể hiện và đề cao những ngƣời phụ nữ chịu thƣơng chịu khó, chắt

chiu lo cho chồng cho con. Điển hình là cu i thời kỳ văn học trung đại,

Nguyễn Khuyến và Tú Xƣơng đã viết về chính những ngƣời vợ tảo tần của

mình nhƣ một sự tri ân cho những gì mà các bà vợ đã làm. C lẽ, đây là lần

đầu tiên trong văn học Việt Nam, ngƣời phụ nữ với vai trò làm vợ đƣợc thể

hiện trong văn học từ sự nhìn nhận và trân trọng của ngƣời chồng.

Đ i với Nguyễn Khoa Điềm, hình ảnh ngƣời phụ nữ, những ngƣời mẹ

Việt Nam anh hùng lại đƣợc ông đề cao hơn bao giờ hết. Hình ảnh ngƣời mẹ

Tà-ôi trong những năm tháng quyết liệt của cuộc kháng chiến ch ng Mĩ cứu

nƣớc với những đức tính cần cù, chịu thƣơng, chịu h đã làm nên những nét

văn h a t t đẹp của dân tộc ta.

Ở húc thứ nhất, ngƣời mẹ hiện lên với dáng tần tảo, lam lũ, vất vả với

công việc giã gạo nuôi bộ đội, ngƣời mẹ ru con hi địu con trên lƣng và giã

gạo nuôi bộ đội.

Con đã ngủ yên trên lƣng nhƣng mẹ vẫn chƣa đƣợc nghỉ ngơi. Khi con

đã ngủ ngoan mẹ lại bắt đầu với công việc của mình. Mẹ giã gạo để nuôi bộ

đội tiếp tục chiến đấu, giành độc lập, tự do cho đất nƣớc.

Câu thơ: “Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối” thật cảm động. Mẹ gầy vì công

việc giúp nuôi bộ đội đánh giặc. Mẹ gầy vì nuôi cho con nhanh lớn. Hình ảnh

một ngƣời mẹ địu con trên lƣng cần mẫn làm việc, mồ hôi chảy càng làm hiện

rõ đôi vai mẹ gầy nhƣng hông vì thế mà nhịp chày dừng lại. Vì bộ đội, vì Tổ

qu c mà tiếng chày của mẹ vẫn cứ đều đều vang lên, ngƣời mẹ vẫn cứ lao

động hông biết mệt mỏi.

Giấc ngủ của em nghiêng theo nhịp chày, thấm mồ hôi lao động vất cả

của mẹ. Ngƣời mẹ Tà-ôi thƣơng con nhất mực không lúc nào chịu rời con,

ngay cả hi đang làm việc nên mẹ đã lấy lƣng làm nôi và đôi vai gầy làm g i

cho con. Lời ru gắn với tình yêu con tha thiết của ngƣời mẹ dân tộc Tà-ôi. Lời

ru thủ thỉ những điều đang diển tả trong thực tại mà ngƣời con chƣa thể biết:

Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội.

Nhịp chày nghiêng giấc ngủ em nghiêng.

Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi.

Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối.

Lưng đưa nôi và tim hát thành lời

Lời ru theo nhịp giã gạo, mỗi câu bị ngắt nhịp làm hai nhƣ theo nhịp

chày, nhịp thở. Hai mẹ con cùng chung một nhịp, mẹ làm việc, con ngủ ngon

“Nhịp chày nghiêng giấc ngủ em nghiêng”. Hai từ “nghiêng” đứng trong một

câu thơ thể hiện niềm say mê của mẹ hoà cùng giấc ngủ của bé. Mẹ làm việc

khổ cực trong hiện tại, nhƣng lời ru của mẹ cao vút đến ngày mai. “Mai sau

con lớn vung chày lún sân”.

Gạo dành để nuôi quân, mẹ lại lên nƣơng tỉa bắp, cùng với A- ay. Đ ng

sau hành động đ ẩn chứa v đẹp của sự hi sinh, nhƣờng cơm s áo cho ngƣời

cách mạng. Lòng mẹ bao dung lại đƣợc cảm nhận b ng bao tình cảm thƣơng

mến của nhà thơ:

Lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ

Em ngủ ngoan em đừng làm mẹ mỏi

Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi

Mặt trời của mẹ, con nằm trên lưng

“ Mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka Lưi” nghĩa là đang làm công việc lao

động sản xuất của ngƣời dân ở chiến khu. Gian khổ của ngƣời mẹ giữa núi

rừng mênh mông, heo hút đƣợc nhà thơ thể hiện một phần qua hình ảnh

“ Lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ”. Câu thơ:“Lưng núi thì to mà lưng mẹ

nhỏ” hình thành theo kết cấu đ i lập làm nổi bật hình ảnh mẹ với công việc

vất vả. Núi thì to, nƣơng bắp thì rộng, mà sức mẹ có hạn nhƣng mẹ vẫn cặm

cụi “chọc lỗ” và tra từng hạt ngô không quản ngại mƣa nắng, vất vả.

Bài thơ xây dựng hình ảnh ngƣời mẹ Tà-ôi, nuôi con thơ mà làm đủ mọi

việc cho công cuộc ch ng Mỹ, góp phần vào thắng lợi chung cho đất nƣớc:

lúc ở nhà giã gạo nuôi quân, lúc lên núi tỉa bắp lấy lƣơng thực ch ng đ i cho

dân làng, trong chiến dịch lớn thì trực tiếp tham gia trận cu i, mọi công việc

vất vả mẹ làm đều vì việc chung, vì làng xóm, vì sự nghiệp cách mạng. Tình

yêu quê hƣơng, đất nƣớc, tinh thần kháng chiến ch ng Mỹ là động lực là sức

mạnh để mẹ có thể vƣợt lên mọi nhiệm vụ gian nan.

Nhƣ vậy, bà mẹ Tà-ôi là một ngƣời mẹ lao động, trực tiếp sản xuất,

phục vụ cho chiến đấu của toàn dân tộc. Tình thƣơng con, thƣơng bộ đội,

thƣơng dân làng, thƣơng đất nƣớc hoà quyện vào nhau trong tấm lòng của

một ngƣời mẹ miền núi yêu nƣớc trong những năm tháng ch ng Mỹ khó

hăn, gian hổ.

Từ đoạn thơ, lần lƣợt hiện lên những công việc cùng tấm lòng của

ngƣời mẹ trên chiến khu kháng chiến gian khổ. Ngƣời mẹ ấy bền bỉ quyết tâm

trong công việc lao động kháng chiến thƣờng ngày. Ngƣời mẹ ấy thắm thiết

yêu con và cũng nặng tình thƣơng buôn làng, quê hƣơng, bộ đội, khát khao

đất nƣớc độc lập, tự do.

Từ hình ảnh và tấm lòng của ngƣời mẹ Tà-ôi, Nguyễn Khoa Điềm đã thể

hiện tình yêu quê hƣơng, đất nƣớc thiết tha, ý chí chiến đấu cho độc lập tự do

và khát vọng th ng nhất đất nƣớc của nhân dân dân ta trong thời kì kháng

chiến ch ng Mỹ.

2.2.2.3. Bà mẹ giàu lòng yêu nước, khát vọng tự do

Nếu nhƣ ai đ cho r ng việc xông pha chiến trƣờng đấu tranh ch ng giặc

ngoại xâm bảo vệ Tổ qu c là việc chỉ dành cho nam giới thì trong văn học

Việt Nam từ xa xƣa đã hắc ghi những tấm gƣơng của những liệt nữ, đ là

hình ảnh của Bà Trƣng, Bà Triệu, của nữ tƣớng Lê Chân trong văn học dân

gian. Và đến văn học Việt Nam hiện đại ta vẫn bắt gặp tinh thần yêu nƣớc với

sức mạnh quật cƣờng qua hình ảnh Chị Dậu trong “Tắt đèn” của Ngô Tất T ,

ngƣời mẹ trong “Người mẹ cầm súng” của Nguyễn Thi. Bên cạnh đ , những

ngƣời mẹ, những cô dân quân, những o du kích, những cô gái thanh niên xung

phong cũng đƣợc nhà thơ T Hữu thể hiện trong tác phẩm của mình. Hẳn

chúng ta cũng sẽ không thể quên hình ảnh của những bà mẹ Việt Nam trong

các tác phẩm “Mẹ Suốt”, “Mẹ Tơm”, “Bà má Hậu Giang”.

Xuất phát từ những hình mẫu có thật, đi từ cuộc s ng thật, hình ảnh

ngƣời mẹ Tà-ôi hiện lên trong tác phẩm của Nguyễn Khoa Điềm với tất cả sự

hi sinh, tinh thần yêu nƣớc, gan dạ, chiến đấu quật cƣờng để góp phần vào

việc giữ gìn và bảo vệ Tổ qu c. Một ngƣời mẹ tuy lao động nhọc nh n mà

ƣớc mơ bay bổng, toát lên một niềm tin vững chắc cho tƣơng lai. Đây là một

hình tƣợng hiếm có trong thơ ca cách mạng hiện đại, sánh cùng với những

hình tƣợng khác hình ảnh ngƣời mẹ khác trong hai cuộc chiến của dân tộc ta

đ là: mẹ Tơm, mẹ Su t, ngƣời mẹ - ngƣời cầm súng Út Tịch…..đã góp nên

một bài ca của những ngƣời mẹ Việt Nam anh hùng: “Anh hùng, bất khuất,

trung hậu, đảm đang” với tám chữ vàng mà Bác Hồ trao tặng. Những ngƣời

mẹ hàng ngày vẫn cùng bộ đội chuyển lán, đạp rừng, cùng tham gia đánh

giặc. Mẹ đến chiến trƣờng, em vẫn trên lƣng:“Từ trên lưng mẹ em đến chiến

trường/ Từ trong đói khổ em vào Trường Sơn”. Trong khói lửa của chiến

tranh mẹ mong ƣớc: “Mai sau con lớn làm người Tự do”.

Tấm lòng của mẹ ở trong chiến khu gian khổ, ngƣời mẹ Tà-ôi trong bài

thơ còn thắm thiết yêu con và cũng nặng tình thƣơng buôn làng, quê hƣơng,

bộ đội và khao khát mong cho đất nƣớc độc lập, tự do.

Cảm hứng của bài thơ gắn liền với hiện thực kh c liệt và khẩn trƣơng

của cuộc kháng chiến ch ng Mỹ, với nhịp s ng chiến khu Trị – Thiên. Hình

ảnh của mẹ trong đoạn thơ này có một sự thay đổi, không phải trong một dáng

chênh chao trong nhịp chày nghiêng, không lặng thầm nhẫn nại gieo từng hạt

gi ng mà rất dứt khoát mạnh mẽ:“Mẹ đi chuyển lán, mẹ đi đạp rừng”.

Dáng v con ngƣời đƣợc tô đậm qua hai động từ “đi” gợi tƣ thế chủ động

với những công việc tiếp sức chiến đấu: chuyển lán, đạp rừng nhƣ hàm chứa ý

thức tự hào của ngƣời Tà-ôi làm chủ vùng núi rừng của ta. Con ngƣời trong tƣ

thế đ i mặt với k thù, quyết tâm chiến đấu giữ đất giữ rừng. K thù với dã

tâm “đuổi ta phải rời con suối”, ngƣời Tà-ôi vẫn một dạ kiên trung ! Không

chỉ có mẹ, mà anh trai cầm súng, chị gái cầm chông và em cu Tai cũng theo

mẹ vào trận cu i. Những câu thơ hừng hực tinh thần bất khuất của ngƣời dân

tộc miền tây Thừa Thiên, đem lại cảm hứng lạc quan của cuộc chiến đấu

ch ng Mỹ. Sự trƣởng thành của mỗi con ngƣời từ nhận thức đến hành động

đã đƣợc khẳng định b ng hai câu thơ thật kho khoắn:

Từ trên lưng mẹ, em đến chiến trường

Từ trong đói khổ, em vào Trường Sơn

Tinh thần của bao thế hệ ngƣời Tà-ôi theo cách mạng đã truyền cả sang

A-kay, dạt dào một niềm tin, khẳng định dứt hoát con đƣờng em đi sẽ hoà

vào đội ngũ chiến đấu với ý chí quyết thắng. Đ là cơ sở cho ƣớc mơ thật đẹp:

Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ

Mai sau con lớn làm người Tự do

Trong tình cảm của ngƣời Tà-ôi cũng nhƣ của những đứa con miền Nam

chiến đấu ch ng Mỹ, Bác Hồ luôn là nguồn động viên, là biểu tƣợng sáng chói của

cách mạng, của chiến thắng. Bởi vậy, mong ƣớc đƣợc gặp Bác luôn là cảm xúc

thƣờng trực, dù cho thời điểm viết bài thơ này là 1971. Giấc mơ đẹp gắn liền với ƣớc

nguyện giành lại trọn vẹn non sông, thoả lòng Bác mong. Lời ru kết lại cùng hình

tƣợng em cu Tai của tƣơng lai là ngƣời Tự do của một đất nƣớc hoà bình. Đ cũng là

mong ƣớc chung của nhân dân, của những ngƣời Việt Nam yêu nƣớc.

Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ của Nguyễn Khoa Điềm đã

tạo đƣợc những cảm xúc đồng điệu với bao ngƣời con miền Nam anh dũng thời

ch ng Mỹ, nói lên trọn vẹn v đẹp và tâm tƣ của ngƣời dân tộc miền tây Thừa

Thiên trung dũng iên cƣờng, thủy chung với cách mạng. Cảm xúc bình dị trong

sáng với hình tƣợng ngƣời mẹ đã làm nên sức hấp dẫn riêng của tác phẩm. Từ

ngôn ngữ đến hình ảnh thơ đều đậm chất dân tộc, đem đến cho ngƣời đọc những

cảm nhận đặc biệt thƣơng mến cùng hoà theo lời ru cho giấc ngủ thanh bình của

em bé Tà-ôi. Bài thơ toát lên tinh thần lạc quan cách mạng, kết đọng những ân

tình sâu lắng của nhà thơ về nhân dân đất nƣớc cũng nhƣ niềm tin vào thắng lợi

cu i cùng của cuộc kháng chiến ch ng Mỹ đồng thời cũng thể hiện truyền th ng

yêu nƣớc và bảo vệ tổ qu c của dân tộc ta.

CHƯ NG 3. ĐẤT NƯỚC CỦA NGUYỄN KHOA ĐIỀM

T G C NH N VĂN H A

3.1. Đất Nước nhìn từ cội nguồn văn hóa dân gian

3.1.1. Đất Nước nh n t văn hóa phong t c

Chất liệu văn h a dân gian trong Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm gắn

liền với phong tục tập quán của ngƣời Việt Nam. Phong tục, tập quán cũng là

một thành t quan trọng trong văn h a tổ chức đời s ng cá nhân của ngƣời

Việt. Đ là những phong tục, tập quán đƣợc truyền n i từ thế hệ này sang thế

hệ khác.

Đ là tập quán: “miếng trầu là đầu câu chuyện” c từ thuở các vua Hùng

dựng nƣớc b ng câu chuyện Trầu cau ăm ắp nghĩa tình vừa mang yếu t

truyền thuyết lại vừa đậm yếu t đời thƣờng của cổ tích: “Đất nước bắt đầu

với miếng trầu bà ăn”.

Câu thơ này tƣởng nhƣ một nghịch lí bởi đất nƣớc bắt đầu từ nghìn xƣa

sao lại bắt đầu từ bây giờ? Thế nhƣng nếu ngƣời yêu thơ dừng lại để suy nghĩ,

ngẫm nghĩ sâu vào trong mạch tƣ tƣởng của câu thơ này thì đây lại là sự hợp

lí sâu sắc bởi mỗi miếng trầu bà ăn hôm nay là một hám phá, tìm tòi của

ngƣời Việt từ thời thƣợng cổ. Trong mỗi miếng trầu ấy c mùi hăng hăng của

lá trầu, cay cay của thu c, nồng nồng của vôi. Tất cả đều là lịch sử thăng trầm

của đất nƣớc b n nghìn năm đƣợc kết tinh vào trong mỗi miếng trầu. Nói

cách khác, mỗi miếng trầu bà ăn hôm nay đều đã c b n nghìn năm tuổi. Nó

gắn liền với sự tích cổ của ngƣời Việt đ là sự tích trầu cau. Nó gắn liền với

những câu thành ngữ, tục ngữ nhƣ: “Miếng trầu là đầu câu chuyện”. Không

phải ngẫu nhiên viết về dân tộc Việt Nam, ngƣời ta vẫn thƣờng mƣợn hình

ảnh miếng trầu. Giữa hai giờ súng nổ, chị Út Tịch trong Người mẹ cầm súng

của Nguyễn Thi đã đặt súng xu ng, bỏm b m nhai miếng trầu của cô Tấm

ngày xƣa. Chính miếng trầu ấy đã tiếp thêm sức mạnh tinh thần để Út Tịch

vào trận đánh quân thù. Nhƣ vậy rõ ràng miếng trầu ở đây chính là văn h a

Việt Nam. Từ tiền đề ấy, Nguyễn Khoa Điềm đã hẳng định văn h a của đất

nƣớc này là do nhân dân sáng tạo ra. Nó làm toát lên v đẹp một nền văn

minh nông nghiệp lúa nƣớc lâu đời.

Đ là tập quán thể hiện quan niệm: “cái răng cái tóc là góc con

người” của ngƣời Việt cổ xƣa: “Tóc mẹ thì bới sau đầu” (Mặt đường khát

vọng). “Tóc mẹ thì búi sau đầu” trong muôn vàn truyền th ng đẹp ,nhà thơ

chọn ra một hình ảnh thật giản dị nhƣng rất tinh tế đặc sắc: hình ảnh ngƣời

phụ nữ Việt với mái tóc bới sau đầu - hình ảnh thật gần gũi ,thân quen in sâu

trong nếp nghĩ, gợi suy ngẫm về con ngƣời trong cuộc s ng lam lũ nhƣng vẫn

duyên dáng, tần tảo, đảm đang. Hình ảnh ấy qua bao năm tháng vẫn hông

thay đổi, vẫn gợi suy ngẫm về cái đẹp giản dị mà thiêng liêng.

Đ còn là tín ngƣỡng sùng bái con ngƣời thể hiện qua một thứ “tôn giáo”

đặc sắc Việt Nam: Đạo thờ cúng tổ tiên. Ngƣời Việt Nam quan niệm, hi chết

đi chỉ c phần vật chất (thể xác) là tiêu tan còn tinh thần (linh hồn) thì tồn tại

vĩnh viễn và thƣờng xuyên đi về trần gian thăm nom, phù trì con cháu. Vì thế,

bái vọng tổ tiên là điều hông thể thiếu thể hiện sự tôn trọng đầy thiêng liêng

của ngƣời s ng đ i với ngƣời đã huất:

Con lại về thăm ảnh cha xưa

Người chiến sĩ đánh Tây

Mười lăm năm, mới có mặt trên bàn thờ

Bạn con đến thắp nén nhang thơm ngát

Mắt cha vui phấp phới bóng trăm cờ

(Đất ngoại ô).

Hồn thiêng cha ông vẫn cùng đi về cùng cháu con trong đời thực:

Nơi ta và tổ tiên

Vẫn đi về trước cửa

Nơi mùa màng vất vả

Vẫn thơm lừng mái phên

(Cái nền căm hờn)

Cái sâu bền của thơ Nguyễn Khoa Điềm chính là ở đ . Vừa linh thiêng,

quyến rũ, vừa in đậm dấu ấn phong tục tập quán quê hƣơng vừa căng đầy sức

mạnh của hiện thực cuộc đời.

3.1.2. Đất Nước được thức nh n t chất liệu văn học dân gian

Văn h a dân gian còn gắn với những câu chuyện bà kể từ trong truyện

cổ, truyện kể dân gian. V n văn h a dân gian sâu rộng trải ra trên mỗi trang

thơ với những phát hiện mới m , sâu sắc và tinh tế của nhà thơ. Những chất

liệu dân gian nhƣ cổ tích, truyền thuyết... từ sự tích núi Vọng Phu đến hòn

Tr ng Mái, từ chuyện Thánh Gi ng đến sự tích chín mƣơi chín con voi quây

quần thuần phục nơi đất Tổ Hùng Vƣơng, từ những sự tích về núi Bút, non

Nghiên, thắng cảnh Hạ Long hay những địa danh Nam Bộ... mỗi danh lam

thắng cảnh tƣơi đẹp của đất nƣớc gắn với truyền thuyết riêng, tạo nên một thế

giới c tích huyền diệu.

Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu

Cặp vợ chổng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái

Gót ngựa cùa Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại

Chín mươi chín con voi góp mình dựng đất Tổ Hùng Vương

Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm

Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên

Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh

Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm.

Hòn Vọng Phu ngàn năm còn đ nhƣ một minh chứng cho lòng thủy

chung, son sắt ngàn đời của ngƣời phụ nữ Việt Nam bởi hai chữ Vọng Phu

chính là chờ chồng. Đất nƣớc ta đã phải trải qua ba mƣơi năm của hai cuộc

chiến tranh trƣờng kì gian khổ. Biết bao nhiêu ngƣời con trai ra trận, ngƣời

con gái trở về nuôi cái cùng con, chờ chồng đ ng đẵng h a đá với biết bao

cảm động. Nhân dân ở đây còn đƣợc hóa thân thành chàng Thánh Gióng nhổ

bụi tre đ ng ngà đánh tan giặc Ân trong buổi đầu dựng nƣớc và giữ nƣớc. Đây

chính là tinh thần bất khuất của dân tộc Việt Nam. Nhân dân cũng là hình ảnh

ngƣời học trò nghèo đã “góp cho Đất Nước mình núi Bút non Nghiên”. Họ

còn là ngƣời yêu quê hƣơng, thổi hồn mình vào con cóc, con gà “cùng góp

cho Hạ Long thành thắng cảnh”. Đ còn là những con ngƣời ta nhớ mặt đặt

tên:“Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà

Điểm”.

Nhƣng thử hỏi đất nƣớc này có biết bao nhiêu con ngƣời đã ngã xu ng vì

ngày mai độc lập, ngã xu ng để bảo vệ đất nƣớc mà ta không biết mặt đặt tên:

Không ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước

Nhƣng c lẽ nét sâu sắc hơn, tài hoa hơn cả chính ở cái nhìn “đất nƣớc

của nhân dân” nên mỗi cảnh quan đất nƣớc đều in dấu hình dáng con ngƣời:

những ngƣời vợ nhớ chồng, cặp vợ chồng yêu nhau, ngƣời học trò nghèo,

những ngƣời dân nào... cả đến những con vật gần gũi thân quen của cuộc s ng

con ngƣời (con c c, con gà quê hƣơng) cũng g p phần tô điểm v đẹp dáng

hình đất nƣớc, nhân dân không chỉ b ng những sinh hoạt của mình, cắt nghĩa

các truyền thuyết mà còn sáng tạo ra danh lam thắng cảnh đẹp đẽ, mang hồn

thiêng núi sông, dân tộc. Thiên nhiên đất nƣớc hiện lên chính là một phần

máu thịt, tâm hồn của nhân dân. Từ đ , tác giả hái quát, nâng lên nhƣ một

suy tƣ giàu chất triết luận:

Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi

Chẳng mang một dáng hình một ao ước một lối sống ông cha.

Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy

Những cuộc đời đã hóa núi sông ta

Vƣợt qua thời gian đ ng đẵng, nhìn xa vào b n ngàn năm đất nƣớc, có bề

lịch sử hào hùng cùa đất nƣớc nhƣ s ng dậy. Ca dao xƣa n i về nỗi nhớ quê

hƣơng qua những chi tiết thật bình dị của bữa cơm đạm bạc và bóng dáng

dầm sƣơng dãi nắng:

Anh đi anh nhớ quê nhà

Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương

Nhớ ai dãi nắng dầm sương

Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao

Nhìn lại lịch sứ dài lâu của đất nƣớc, ta thƣờng khắc ghi các triều đại,

ngợi ca những anh hùng ghi danh trong trang sử vàng của dân tộc.

Đất Nƣớc còn hiện lên trong sự gắn liền với một l i s ng đẹp: “Cha mẹ

thương nhau bằng gừng cay muối mặn”. Câu thơ gợi từ một câu ca dao:

“gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”. Ý thơ giản dị mà ý nghĩa vô cùng

sâu sắc. Tình yêu đƣợc sinh ra và nuôi dƣỡng từ trong khó nghèo, từ trong

những hoàn cảnh đầy thử thách thật đáng trân trọng, đáng quý. Đ là l i s ng

trọn nghĩa, trọn tình, thuỷ chung đã trở thành một truyền th ng thiêng liêng

đƣợc lƣu truyền qua bao đời. Và sự sinh thành, phát triển của Đất Nƣớc song

hành cùng với sự lƣu truyền và phát triển của truyền th ng t t đẹp ấy. “Cái

kèo, cái cột thành tên”. Đất Nƣớc đƣợc gắn liền với những hình ảnh đơn sơ,

mộc mạc “cái èo, cái cột” nhƣng chính những thứ đơn sơ, mộc mạc ấy đã tạo

nên một mái ấm gia đình, làng x m, quê hƣơng, đất nƣớc.

Đất Nƣớc hiện lên qua cuộc s ng lao động sinh hoạt: “Hạt gạo phải một

nắng hai sương xay, giã, giần, sàng”. Sự hình thành và phát triển của Đất

Nƣớc là một quá trình lâu dài, nhờ bàn tay lao động xây dựng của con ngƣời

từ thƣở sơ hai, hi con ngƣời tạo dựng những cái đơn giản nhất với nỗ lực

một nắng hai sƣơng. Con ngƣời lao động đã biết “xay, giã, giần, sàng” để tạo

nên hạt gạo ,tạo nên những giá trị vật chất để xây dựng Đất Nƣớc no ấm.

Cách sử dụng từ ngữ “một nắng hai sương” và chọn lọc hình ảnh “xay, giã,

giần, sàng” cùng nhịp điệu lan toả gợi sự suy ngẫm liên tƣởng, hình ảnh Đất

Nƣớc hiện dần nhờ bàn tay lao động cần cù, sáng tạo của con ngƣời, hình ảnh

ấy hiện dần trong nhịp điệu gạo rơi trên sân, trong tiếng chày, trong máy xay

với cuộc s ng lao động bền bỉ dù vất vả, lam lũ. Qua đ ta nhận ra nét đặc

trƣng riêng của nền văn học Việt - văn hoá lúa nƣớc. Hình ảnh Đất Nƣớc hiện

lên trong cuộc s ng sinh hoạt là một đất nƣớc cần cù, sáng tạo trong lao động.

3.2. Đất Nước nhìn từ không gian văn hóa

3.2.1. Đất Nước nh n t h ng gian đ a văn hóa

Mỗi nhà thơ đều có một cách làm nổi bật đất nƣớc theo cách riêng của

mình còn riêng Nguyễn Khoa Điềm bƣớc tiếp theo ông phân tích hai thành t

Đất và Nƣớc sau đ lại t ng hợp lại.

Đất Nƣớc tồn tại trong không gian sinh hoạt rất gần gũi với cuộc s ng

mỗi con ngƣời. Hình tƣợng đất nƣớc thiêng liêng đƣợc cảm nhận thông qua

cách nhìn nhận, suy nghĩ của tuổi tr nên vừa cụ thể, vừa mới m và hết sức

táo bạo:

Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi em tắm

Đất Nước là nơi ta hò hẹn

Trƣớc hết Đất là nơi anh đến trƣờng, Nƣớc là nơi em tắm và ết lại Đất

Nƣớc là nơi ta hò hẹn. C thể n i qua đây nhà thơ mu n n i r ng Đất Nƣớc

hông tồn tại đâu xa mà ở ngay trong hông gian tình yêu đôi lứa. Đ là một

đất nƣớc của tình thủy chung yêu thƣơng mặn nồng, một đất nƣớc c sự thầm

ín của tình yêu.

Hình ảnh con đƣờng đến trƣờng, bến sông em tắm, nơi lứa đôi yêu nhau

hò hẹn… gợi ra không gian cụ thể, thân quen, nhƣng cũng hông ém phần

đẹp đẽ, thơ mộng. Đất Nƣớc gắn bó anh và em, gắn bó mỗi con ngƣời với

cuộc đời. Đất Nƣớc là không gian sinh tồn của cả cộng đồng ngƣời Việt qua

bao nhiêu thế hệ.

Rộng lớn hơn nữa, Đất Nước là không gian mênh mông của núi sông,

rừng biển, đất nƣớc tồn tại ngay cả trong những không gian riêng tƣ của tình

yêu đôi lứa:

Đất Nước là nơi ta hò hẹn

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm

Đất là nơi "con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc"

Nước là nơi "con cá ngư ông móng nước biển khơi"

Các câu thơ trên lấy ý từ những bài ca dao miền Bắc và những câu hò

Bình Trị Thiên để mở ra một không gian lãng mạn, bay bổng của một tình yêu

say đắm, thủy chung. Trong mắt của những ngƣời tr tuổi, Đất Nƣớc là một

hông gian thơ mộng với bao kỉ niệm dịu ngọt của tình yêu.

3.2.2. Đất Nước nh n t h ng gian văn hóa đời thường

Đất Nƣớc còn là không gian sinh tồn hết sức đời thƣờng của nhân dân

qua bao thế hệ:

Những ai đã khuất

Những ai bây giờ

Yêu nhau và sinh con đẻ cái

Gánh vác phần người đi trước để lại

Dặn dò con cháu chuyện mai sau

Hằng năm ăn đâu làm đâu

Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ

Trong anh và em hôm nay

Đều có một phần Đất Nước

Khi hai đứa cầm tay

Đất Nước trong chúng ta hài hòa nồng thắm

Khi chúng ra cầm tay mọi người

Đất Nước vẹn tròn, to lớn

Những ngƣời đã huất đi thì còn những ngƣời bây giờ. Trách nhiệm của

những thế hệ mai sau là gánh vác phần ngƣời đi trƣớc để lại dặn dò con cháu

chuyện mai sau. Những câu thơ nhƣ gợi nhắc chúng ta về trách nhiệm với đất

nƣớc thân yêu của mình. Đồng thời những câu thơ ấy cũng mang đến cho ta

những truyền th ng t t đẹp đ là luôn nhớ về tổ tiên, dù ai c đi ngƣợc về

xuôi thì đến ngày giỗ tổ tất cả đều hƣớng về cội nguồn. Đất nƣớc ấy tồn tại

trong trách nhiệm của cả anh và em, chúng ta cầm tay nhau thể thể hiện sự

đoàn ết của toàn dân tộc và hi ấy đất nƣớc vẹn tròn to lớn. Không gian nghệ

thuật đƣợc mở rộng ra nhiều chiều, hình tƣợng thơ trở nên trữ tình, bay bổng

và đều in đậm dấu ấn của nhân dân - một quan điểm mới m của Nguyễn

Khoa Điềm.

3.3. Đất Nước trong chiều dài lịch sử dân tộc

3.3.1. T l ch ử bốn ngàn năm d ng â và đấu tranh chống ngo i âm

Trong tƣ duy của Nguyễn Khoa Điềm, Đất Nước đƣợc thức nhận b ng

chiều dài thời gian lịch sử từ quá khứ đến hiện tại và tƣơng lai.

Đất Nƣớc ở ngay trong cuộc s ng của mỗi gia đình, từ lời kể chuyện

ngày xửa ngày xƣa của mẹ, từ các phong tục tập quán có từ lâu đời: “Miếng

trầu bây giờ bà ăn/ Tóc mẹ thì bới sau đầu/ Đất Nước có từ khi dân mình biết

trồng tre mà đánh giặc” những câu thơ gợi nhớ đến các truyền th ng có từ xa

xƣa: Trầu cau (miếng trầu bây giờ bà ăn), Thánh Gi ng (dân mình biết trồng

tre mà đánh giặc),… đến nền văn minh lúa nƣớc sông Hồng. Đ chính là Đất

Nƣớc đƣợc cảm nhận từ chiều sâu, từ bề dày của văn h a và lịch sử.

Đất Nƣớc hình thành từ tình nghĩa vợ chồng thủy chung, cha mẹ thƣơng

nhau b ng gừng cay mu i mặn, từ quá trình lao động bền bỉ của dân tộc; từ

hình ảnh hạt gạo ta ăn h ng ngày thấm đẫm mồ hôi một nắng hai sƣơng. Câu

thơ: “Cái kèo cái cột thành tên” diễn tả thời gian hơn là hông gian. Phải bao

năm tháng những vật dụng h ng ngày trong nhà mới c tên để gọi. Đấy cũng

là quá trình sinh thành của Đất Nƣớc từ hông đến có, từ nhỏ hẹp tới lớn lao.

Tất cả những điều đ làm cho hái niệm Đất Nƣớc trở nên gần gũi, thân thiết

đ i với mỗi con ngƣời.

Đ là một Đất Nƣớc thiêng liêng, hào hùng trong quá hứ mà từ rất sớm đã

đƣợc hởi lên từ huyền thoại Lạc Long Quân và Âu Cơ, truyền thuyết về các vua

Hùng dựng nƣớc.

Đất là nơi Chim về

Nước là nơi Rồng ở

Lạc Long Quân và Âu Cơ

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng

Dân tộc ta vẫn tự hào về nguồn g c con rồng cháu tiên và thời vua Hùng.

Chính đất nƣớc c từ ngày mẹ Âu Cơ và Lạc Long Quân sinh ra đồng bào ta

trong bọc trứng, đ là một hoảng thời gian đã đ ng đẵng trôi qua. Thế nhƣng

đ lại chính là sự chứng minh cho thời gian hình thành đất nƣớc của chúng ta

đã c từ rất lâu rồi.

Và trong Đất Nước, lịch sử lâu đời của đất nƣớc Việt Nam đƣợc Nguyễn

Khoa Điềm cắt nghĩa hông phải b ng sự n i tiếp của các triều đại phong

kiến hay các anh hùng nổi tiếng mà tập trung nhấn mạnh vai trò của những

con ngƣời vô danh:

Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi

Họ đã sống và chết

Giản dị và bình tâm

Không ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước.

Họ đã làm ra Đất Nƣớc b ng chính những công việc h ng ngày và trong

su t cuộc đời họ:

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước

Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng

Họ truyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi

Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói

Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân

Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái

Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm

Có nội thù thì vùng lên đánh bại

Và cũng chính họ, những con ngƣời vô danh ấy đã làm nên bề dày lịch

sử b n nghìn năm của dân tộc ta. Họ đã chiến đấu và bảo vệ Tổ qu c, làm nên

một lịch sử hào hùng, bảo lƣu các giá trị văn h a t t đẹp truyền lại cho những

thế hệ sau để đất nƣớc ngày càng phát triển và bền vững.

3.3.2. ti p nối của th hệ tr h m na

Truyền th ng yêu nƣớc đã đƣợc thế hệ cha anh gìn giữ và truyền lại cho

các thế hệ sau mọi giá trị văn h a, văn minh tỉnh thần và vật chất của đất

nƣớc, của dân tộc: hạt lúa, ngọn lửa, tiếng nói, ngôn ngữ dân tộc, cả tên xã,

tên làng và truyền th ng ch ng thù trong giặc ngoài để đất nƣớc tiếp tục tồn

tại và phát triển trong ngày hôm nay, đ là một Đất Nƣớc giản dị, gần gũi

trong hiện tại:

Trong anh và em hôm nay.

Đều có một phần Đất Nước

Tất cả nhƣ đã hòa nhập làm một để n i tiếp thế hệ của ông cha. Và một

Đất Nƣớc triển vọng sáng tƣơi trong tƣơng lai. Đất Nƣớc trong tƣơng lai sẽ

thuộc phần của con chúng ta. Khi ấy con sẽ mang đất nƣớc đi xa nhƣ lời Bác

Hồ mong mu n:

Mai này con ta lớn lên

Con sẽ mang Đất Nước đi xa

Đến những tháng ngày mơ mộng

Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình

Phải biết gắn bó và san sẻ

Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở

Làm nên Đất Nước muôn đời.

Những ngày tháng mơ mộng ia chính là những ngày tháng đất nƣớc

yên bình sánh vai với các cƣờng qu c năm châu trên thế giới. Những câu thơ

cu i đoạn mới đọc lên chúng ta cứ ngỡ đ là một lời giáo huấn nhƣng hông

phải. B ng giọng văn thủ thỉ nhẹ nhàng nhà văn nhƣ thể hiện trách nhiệm

của tất cả chúng ta hiện nay đ là phải biết gắn b , san s để làm nên đất

nƣớc muôn đời.

KẾT LUẬN

Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ thơ

tr xuất hiện trong những năm háng chiến ch ng Mĩ. Thơ của ông luôn gắn

liền với những giá trị truyền th ng của dân tộc. Với nhiều tập thơ hay ông đã

c đ ng g p rất to lớn đ i với nền văn học nƣớc nhà.

Viết về bà mẹ Việt Nam trong thời kì ch ng Mĩ, bài thơ Khúc hát ru

những em bé lớn trên lưng mẹ của Nguyễn Khoa Điềm là một bài thơ độc đáo

và rất hay. Bài thơ của Nguyễn Khoa Điềm là tƣợng đài tráng lệ về bà mẹ

Việt Nam "Anh hùng, bất khuất, trung hậu, đảm đang". Nó nhắc nhở mỗi

chúng ta ghi sâu trong lòng tình cảm kính yêu và biết ơn ngƣời mẹ hiền của

mỗi chúng ta, tự hào về bà mẹ Việt Nam. Những vất vả gian lao của ngƣời mẹ

vừa phải nuôi con vừa phải lo cho cách mạng, ngƣời mẹ Tà-ôi đã để lại nhiều

cảm xúc đáng ể cho tác giả cũng nhƣ bạn đọc, điều đ hông chỉ tạo nên

những niềm tin sáng chói mà tạo nên nhịp điệu riêng trong lòng của tác giả.

Với sự hình dung đ , sự hy sinh cao cả mà ngƣời mẹ đã dành con rất to lớn và

vô cùng mạnh mẽ. Với hình ảnh mang những giá trị lớn lao hình ảnh ngƣời

phụ nữ Việt Nam hiện lên đẹp hơn bao giờ hết khi mang trong mình những

nét văn h a đẹp đẽ: một ngƣời mẹ thƣơng yêu con hết mực, một ngƣời phụ nữ

tảo tần, giàu đức hi sinh và một ngƣời con c lòng yêu nƣớc mãnh liệt. Bài

thơ đã thể hiện đƣợc tình cảm thiêng liêng sâu sắc đ , qua đ đã gắn bó mạnh

mẽ và sâu sắc trong tâm hồn của mỗi ngƣời. Qua những bài hát ru - một nét

văn h a đẹp của ngƣời Việt Nam - đã biết bao thế hệ trƣởng thành. Mọi đứa

con chỉ có thể lớn lên b ng dòng sữa, b ng lời ru, tình thƣơng của mẹ.

Với cách cảm nhận mới m và tƣ duy hiện đại và qua hình thức thể thơ

tự do, bài thơ Đất Nước thể hiện một cách cảm nhận mới về đất nƣớc của

Nguyễn Khoa Điềm, hơi dậy lòng yêu nƣớc, tự hào về nền văn h a đậm đà

bản sắc Việt Nam. Bên cạnh đ nhà thơ ca ngợi truyền th ng văn h a, truyền

th ng yêu nƣớc đánh giặc của dân tộc và hẳng định, bộc lộ tƣ tƣởng Đất

Nước của nhân dân. Nhà thơ đã thể hiện đất nƣớc ở ba phƣơng diện: Văn h a,

hông gian và thời gian lịch sử.

Với năng lực riêng, Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng chất liệu văn hoá,

văn học dân gian một cách sáng tạo. Không trích dẫn nguyên văn câu ca dao,

tục ngữ, dân ca, hông ể dài dòng các truyền thuyết, truyện cổ tích, các

phong tục tập quán, mà nhà thơ chỉ bắt lấy rất tinh tế cái hồn của chất liệu dân

gian để gợi liên tƣởng, gợi suy ngẫm cho ngƣời đọc. Cho nên hi tiếp xúc tạo

cho ngƣời đọc cảm giác vừa quen vừa lạ. “Quen” vì từ thuở ấu thơ mỗi ngƣời

trong chúng ta, ai cũng đã s ng trong hông hí văn hoá dân gian, cho nên

trong mỗi ngƣời Việt Nam hết sức nhạy cảm với ca dao dân ca, cổ tích, truyền

thuyết hay các phong tục tập quán… Chỉ cần một lay động nhỏ, là tâm hồn

ngƣời Việt Nam đã rung lên bao hồi ức. Còn “lạ” là bởi đọc những dòng thơ

này là do từ những chất liệu văn hoá, văn học dân gian rất gần gũi ấy, nhà thơ

đã thu nạp đƣợc nhiều ý tƣởng rất thơ, rất êm dịu và cũng rất bất ngờ đem lại

sức hấp dẫn cho đoạn thơ. V đẹp của chất liệu văn hoá dân gian là vô cùng

quan trọng đ i với văn học viết n i riêng và văn học nghệ thuật n i chung.

Với sự am tƣờng về văn h a dân tộc, sự hiểu biết thấu đáo văn h a các

vùng miền, Nguyễn Khoa Điềm đã c những cảm nhận mới m , tinh tế, sâu

sắc về đất nƣớc và con ngƣời Việt Nam trong truyền th ng cũng nhƣ hiện tại.

Tất cả điều đ , cộng với sự thông minh, tài hoa và một tinh thần cách tân

nghệ thuật, sáng tác của Nguyễn Khoa Điềm c sức hấp dẫn riêng, làm lay

động bao trái tim ngƣời đọc. Sự hiện diện của những sáng tác của Nguyễn

Khoa Điềm trong nhà trƣờng phổ thông là một minh chứng xác đáng cụ thể

hẳng định tài năng, thành công và đ ng g p của ông đ i với nền văn học dân

tộc và sự nghiệp giáo dục nƣớc nhà.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Khoa Điềm (1972), Đất ngoại ô, Nxb Giải phóng.

2. Nguyễn Khoa Điềm (2000), “Đất nước” (trả lời phỏng vấn), Tác giả nói về

tác phẩm, Nxb Tr , Tp Hồ Chí Minh.

3. Nguyễn Khoa Điềm (1995), Mặt đường khát vọng, Nxb Quân đội nhân dân.

4. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên (1997), Từ điển

thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục.

5. Phan Trọng Luận chủ biên (2008), Ngữ văn 12, tập 1, Nxb Giáo dục.

6. Nguyễn Xuân Nam (1985), Thơ tìm hiểu và thưởng thức, Nxb Tác phẩm Mới.

7. Phan Ngọc (1998), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Văn h a thông tin, Hà Nội.

8. Nguyễn Thị Nhung (2009), Phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm, Luận văn

Thạc sĩ.

9. Nguyễn Khắc Phi chủ biên (2003), Ngữ Văn 9, Nxb Giáo dục.

10. Nguyễn Kim Phong chủ biên (2008), Kỹ năng đọc hiểu văn bản, Nxb

Giáo dục.

11. Trần Ngọc Thêm (2002), Cơ sở văn hóa, Nxb Giáo dục.

12. Trần Ngọc Thêm (2004), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Tổng

hợp, Tp. Hồ Chí Minh.

13. Nguyễn Quang Thiều chủ biên (2000), Tác giả nói về tác phẩm, Nxb Tr ,

Tp. Hồ Chí Minh.

14. Trần Qu c Vƣợng chủ biên (2008), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.

15. http://vannghequandoi.com.vn/Van-hoc-voi-nha-truong/Nhung-gia-tri-

van-hoa-truyen-thong-trong-tho-Nguyen-Khoa-Diem-4368.html

16.http://hnue.edu.vn/Tintuc/Tintonghop/tabid/260/news/938/NhathoNguyen

KhoaDiem-GuongmatcuusinhvienVanKhoa-TruongDHSPHaNoi.aspx

17. http://tapchisonghuong.com.vn/tap-chi/c114/So-223-thang-9.html

Khoá luận Tốt nghiệp Đại học: Thơ Nguyễn Khoa Điềm trong trường Trung học từ góc nhìn văn hóa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2

KHOA NGỮ VĂN

======

NGUYỄN THỊ YẾN

TH NGUYỄN KHOA ĐIỀM

TRONG TRƯỜNG TRUNG HỌC

T G C NH N VĂN H A

KH A LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Người hướng dẫn khoa học

TS. LA NGUYỆT ANH

HÀ NỘI, 2016

T G C NH N VĂN H A

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok

Khoá luận Tốt nghiệp Đại học: Thơ Nguyễn Khoa Điềm trong trường Trung học từ góc nhìn văn hóa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2

KHOA NGỮ VĂN

======

NGUYỄN THỊ YẾN

TH NGUYỄN KHOA ĐIỀM

TRONG TRƯỜNG TRUNG HỌC

T G C NH N VĂN H A

KH A LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Người hướng dẫn khoa học

TS. LA NGUYỆT ANH

HÀ NỘI, 2016

T G C NH N VĂN H A

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok