39
KHỞI SỰ KINH DOANH
VỚI MÔ HÌNH DOANH NGHIỆP GIA ĐÌNH
PGS.TS. Nguyễn Thị Hoài Dung
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt
Có nhiều lý do tích cực để khởi sự kinh doanh với mô hình doanh nghiệp gia
đình, bao gồm việc tìm kiếm thu nhập cho các thành viên trong gia đình, làm việc cho
bản thân, tận dụng hiệu quả lực lượng lao động là các thành viên gia đình và có một
doanh nghiệp để truyền lại cho thế hệ tiếp theo. Và khi các thành viên gia đình được
cùng tham gia kinh doanh, họ có được kinh nghiệm làm việc đồng thời với việc kiếm
được thu nhập, thậm chí có thể được hưởng lợi từ giảm thuế kinh doanh gia đình. Cha
mẹ thường có mong muốn xây dựng một doanh nghiệp gia đình để các thành viên trong
gia đình có cơ hội cùng tham gia kinh doanh. Các thế hệ đi trước có thể cố vấn cho
các thế hệ sau và giúp con cháu trở thành những doanh nhân. Tuy nhiên, làm việc cùng
nhau có thể gây ra rạn nứt trong quan hệ gia đình trừ khi công ty có được kế hoạch tốt
ngay từ đầu. Cần phải hiểu rõ về doanh nghiệp gia đình; những ưu, nhược điểm khi
khởi sự kinh doanh với mô hình doanh nghiệp gia đình để từ đó có những bước đi đúng
đắn ngay từ khi bắt đầu kinh doanh.
Từ khóa: Khởi sự kinh doanh; doanh nghiệp gia đình; mô hình doanh nghiệp
gia đình; sở hữu; quản lý; gia đình.
1. Doanh nghiệp gia đình và các mô hình doanh nghiệp gia đình
1.1. Quan niệm về doanh nghiệp gia đình
Có nhiều định nghĩa khác nhau về doanh nghiệp gia đình. Các định nghĩa được
phân thành hai loại: dựa trên cấu trúc và quy trình liên quan đến kinh doanh gia đình.
Định nghĩa dựa trên cấu trúc: Những định nghĩa được đưa ra dựa trên quyền
sở hữu và /hoặc quản lý doanh nghiệp gia đình.
Một số định nghĩa cho rằng: “Doanh nghiệp gia đình là doanh nghiệp mà các
thành viên trong cùng một gia đình nắm quyền sở hữu và điều hành doanh nghiệp” -
Barry. Rosenblatt, de Mik, Anderson và Johnson thì cho rằng “Doanh nghiệp gia đình
là doanh nghiệp mà quyền sở hữu chính thuộc về một gia đình và ở đó có ít nhất hai
thành viên gia đình trực tiếp tham gia vào công việc quản lý và điều hành doanh
nghiệp”; Hoặc “Doanh nghiệp gia đình là doanh nghiệp mà ở đó một gia đình nắm
quyền kiểm soát công ty thông qua việc sở hữu hơn 50% cổ phần có quyền biểu quyết
40
và các thành viên trong gia đình giữ một phần đáng kể trong đội ngũ quản trị viên cấp
cao của công ty” - Leach và cộng sự.
Định nghĩa dựa trên quy trình: Những định nghĩa dựa trên cách gia đình tham
gia vào quá trình kinh doanh.
R. G. Donnelley (1988) cho rằng, doanh nghiệp gia đình là một doanh nghiệp
mà ở đó có sự tham gia của ít nhất hai thế hệ của một gia đình, điều này có ảnh hưởng
đến chính sách của công ty và lợi ích, mục tiêu của gia đình. “Doanh nghiệp gia đình
là nơi mà chính sách và quyết định chịu ảnh hưởng đáng kể của một hoặc nhiều gia
đình. Ảnh hưởng này được thực hiện thông qua quyền sở hữu và đôi khi thông qua
sự tham gia của các thành viên gia đình trong quản lý. Chính sự tương tác giữa hai
tập hợp trong một tổ chức đó là gia đình và doanh nghiệp tạo nên tính chất cơ bản
của doanh nghiệp gia đình và xác định tính độc đáo của nó” - P. Davis
Một số nhà nghiên cứu cho rằng một định nghĩa rộng về doanh nghiệp gia đình
nên đề cập đến cả mức độ kiểm soát đối với các quyết định chiến lược của gia đình
và ý định rời khỏi doanh nghiệp của các thành viên trong gia đình. Shankar và
Astrachan (1996) lưu ý rằng các tiêu chí được sử dụng để xác định doanh nghiệp gia
đình có thể bao gồm: tỷ lệ sở hữu; kiểm soát bỏ phiếu; quyền lực đối với các quyết
định chiến lược; sự tham gia của nhiều thế hệ; và sự chủ động trong quản lý của các
thành viên gia đình. Theo bách khoa toàn thư mở Wikipedia: “Doanh nghiệp gia đình
là doanh nghiệp trong đó các thành viên trong gia đình, gia tộc nắm phần lớn vốn
điều lệ, tài sản và quyền quản trị, điều hành công ty. Có những công ty do một gia
tộc nắm 100%. Một số công ty khác gia tộc đó nắm giữ cổ phần chi phối theo luật
của nước sở tại”
Tóm lại, thực chất, một doanh nghiệp gia đình có thể được định nghĩa đơn giản
là một doanh nghiệp bao gồm hai hoặc nhiều thành viên trong một gia đình có quyền
kiểm soát tài chính của công ty. Nói cách khác, doanh nghiệp gia đình là doanh nghiệp
thuộc sở hữu chính của một gia đình và / hoặc được quản lý bởi nhiều thành viên
trong cùng một gia đình đó.
Một doanh nghiệp gia đình được chi phối bởi 3 vòng tròn: sở hữu, quản lý, gia
đình. Trong đó, vòng tròn thứ ba là giá trị cốt lõi mà mỗi doanh nghiệp nằm trong
loại hình kinh doanh này cần nắm bắt. Ba yếu tố này không trùng lắp mà tương tác
mạnh mẽ với nhau, tạo ra kết nối giữa 8 thành tố trong doanh nghiệp gia đình: Nhà
đầu tư (bên thứ ba); Quản lý và nhân viên bên ngoài (không phải là chủ sở hữu); Quản
lý và nhân viên bên ngoài (chủ sở hữu); Chủ sở hữu, là người trong gia đình (không
làm việc trong doanh nghiệp); Gia đình (những người không làm việc trong doanh
nghiệp cũng không phải chủ sở hữu); Nhân viên là người trong gia đình (không phải
41
là chủ sở hữu); Chủ sở hữu là người trong gia đình (đang làm việc trong doanh
nghiệp); Chủ sở hữu đồng thời là quản lý.
Nguồn: Renato Tagiuri and John Davis.
Hình 1. Mô hình 3 vòng tròn của doanh nghiệp gia đình
Cái hay của mô hình này là chúng ta có thể bản đồ hóa gia đình trên đó. Ví
dụ, bạn là một thành viên gia đình, chủ sở hữu và là người quản lý; Chị gái của bạn
cũng là một thành viên gia đình và chủ sở hữu; Anh họ của bạn là một thành viên
gia đình nhưng không phải là chủ sở hữu, mà chỉ là nhân viên, v.v… Khi bản đồ đã
được tạo dựng, chúng ta có thể thấy được vai trò khác nhau rõ rệt của từng thành
viên trong doanh nghiệp gia đình, tùy thuộc vào từng vị trí của họ. Một chủ doanh
nghiệp đã từng bày tỏ điều đó: Khi với vai trò là nhà quản lý ông ta đã sa thải một
đứa con trai kém và thường xuyên chậm trễ; nhưng sau đó, với vai trò là người bố
trong gia đình, ông lại nói, bố vừa nghe tin con mất việc, bố có thể giúp gì con không?
1.2. Mô hình doanh nghiệp gia đình
Mô hình 1: Một gia đình nắm cả quyền sở hữu, kiểm soát và điều hành.
Thành viên câu lạc bộ quốc tế Henokiens Association gồm 48 công ty gia đình
có cả hai yếu tố trên và có tuổi đời từ 200 năm trở lên. Trong danh sách này có 12
doanh nghiệp của Italy, 14 của Pháp, 9 của Nhật, 4 của Đức, 3 của Thụy Sĩ, 2 của Hà
Lan, 2 của Bỉ, 1 của Anh và 1 của Áo.
Mô hình 2: Một gia đình sở hữu cổ phần kiểm soát nhưng giao việc điều hành
cho các nhà quản lý chuyên nghiệp.
Trong số 10 doanh nghiệp gia đình lớn nhất thế giới hiện nay về vốn hóa thị
trường theo báo cáo CS 1000 của Credit Suisse năm 2018 bao gồm: Alphabet;
Facebook; Alibaba; Berkshire Hathaway; Samsung Electronic; Walmart; Anhauser -
Busch; Oracle; Lvmh; Roche thì có đến 4 doanh nghiệp người sở hữu không điều
hành trực tiếp doanh nghiệp.
Mô hình 3: Một gia đình không nắm giữ cổ phần chi phối nhưng tiếp tục đóng
vai trò điều hành công ty.
GIA ĐÌNH
QUẢN LÝ SỞ HỮU
42
Mô hình này khá phổ biến ở Nhật Bản. Nhà Toyoda và Suzuki là những ví dụ
phổ biến với những tập đoàn lâu đời mang chính tên của họ. Toyota bổ nhiệm Akio
Toyoda làm CEO kiêm Chủ tịch vào năm 2009, khi công ty phải triệu hồi 4,2 triệu chiếc
xe vì lỗi kỹ thuật. 8 gia đình đã lập nên Kikkoman (một doanh nghiệp sản xuất tương
đậu) chỉ sở hữu 20% cổ phần nhưng vị trí CEO được luân chuyển giữa họ
Mô hình 4: Gia đình chính là những quỹ đầu tư mạo hiểm rót vốn cho những
thành viên trẻ tuổi trong gia đình khởi nghiệp.
Nhà Mullez sở hữu một trong những tập đoàn bán lẻ lớn nhất nước Pháp là
Auchan. Các bậc con cháu đã sử dụng tiền của họ tộc để thành lập nhiều doanh nghiệp
khác, trong đó có Decathlon (thể thao), Pizza Pai and Fluch (ăn uống), Leroy Merlin
và Boulanger (thiết bị điện). Các doanh nghiệp này đều thuộc sở hữu của công ty mẹ
có tên Limovam đang sử dụng tổng cộng 366.000 lao động.
Bảng 1. Những tập đoàn gia đình lớn nhất trên thế giới
và tỷ lệ kiểm soát của gia đình
Tập đoàn gia đình
Tỷ lệ kiểm soát của gia đình
Wal-Mart
Gia đình Walton sở hữu 41%
Toyota Motor Corp
Gia đình Toyoda sở hữu 2%
Ford Motor Co.
Gia đình Ford nắm giữ gần 40% quyền biểu quyết
Koch Industries
Gia đình Koch sở hữu 84% công ty tư nhân lớn
nhất của Mỹ
Samsung
Gia đình Lee nắm quyền kiểm soát 22%
ArcelorMittal
Gia đình Mittal sở hữu gần 50% công ty thép lớn
nhất thế giới
Banco Santander
Gia đình Botin sở hữu 2.5%
PSA Peugeot Citroel
Gia đình Peugeot nắm giữ 42% quyền biểu quyết
Cargill
Gia đình Cargill và MacMillan sở hữu 85% công
ty có tuổi đời 104 năm
SK Group
Gia đình Chey kiểm soát 71% công ty liên kết
Fiat S.p.A.
Gia đình Agnely sở hữu 30%
LG Group
Gia đình Koo và Hub sở hữu 59%
BMW
Gia đình Quandt kiểm soát 47% cố phiếu
Huyndai Motor
Các thành viên trong gia đình Chung kiểm soát
toàn bộ tập đoàn đa ngành
Robert Bosch GmbH
Gia đình Bosch sở hữu 7% cổ phiếu, song quỹ từ
thiện của gia đình lại nắm 92% quyền biểu quyết
Nguồn: Pearl and Kristies (2009, spring)
43
Bảng 2. Vốn hóa và doanh thu của 10 tập đoàn gia đình nổi tiếng thế giới
TT
Tập đoàn gia đình
Vốn hóa (tỉ USD)
Doanh thu (tỉ USD)
1
L’Oreal
137,7
2
Roche Holding
172,2
3
Berkshire Hathaway
277,4
4
Hermes
66,5
5
Anheuser-Busch Inbev
201
6
Walmart
476,3- gia đình Walton
7
Volkswagen
261,6- gia đình Porsche
8
BMW
101 - gia đình Quandt
9
Auchan Group
85,5 - gia đình Mulliez
10
Christian Dior
42 - gia đình Arnault
Nguồn: Credit Suisse
1.3. Doanh nghiệp gia đình Châu Âu, Mỹ và Nhật Bản
Các doanh nghiệp gia đình Châu Âu, Mỹ, Nhật Bản góp phần định hình nền
kinh tế thế giới. Các siêu tập đoàn gia đình từng tồn tại gắn với cái tên như
Rockefeller, Carnegie, Morgan… giúp cách mạng hóa quá trình sản xuất, tạo ra bước
nhảy vọt cho nền kinh tế thế giới cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Ngày nay, các doanh
nghiệp gia đình tại Châu Âu, Mỹ và Nhật Bản có những đặc trưng riêng sau:
- Lịch sử phát triển hàng trăm năm;
- Quy mô doanh nghiệp lớn. Theo nghiên cứu của Credit Suisse thì trong 10 doanh
nghiệp có Vốn hóa lớn nhất hiện nay có đến 8 doanh nghiệp của Mỹ và Châu Âu;
- Tập trung phát triển lĩnh vực gia tộc có thế mạnh từ trước đến nay. Như Frescobaldi
chỉ sản xuất rượu vang từ năm 1308; Agnelli chỉ đầu tư vào sản xuất xe hơi;
- Linh hoạt trong việc lựa chọn người điều hành doanh nghiệp. Từ năm 1990–
2009, toàn bộ ba chủ tịch của Toyota đều không phải thành viên của gia đình Toyoda.
Trong thời gian này Toyota bùng nổ và mở rộng phạm vi trên toàn cầu;
- Đầu tư vào nghiên cứu khoa học, giáo dục. Các doanh nghiệp gia đình Châu
Âu, Mỹ và Nhật Bản thường coi việc đầu tư nghiên cứu khoa học là trọng tâm để phát
triển và tự đổi mới chính mình.
1.4. Doanh nghiệp gia đình Châu Á
Châu Á chỉ thật sự bắt đầu phát triển vào những năm cuối thế kỷ 20 khi tình
hình chính trị khu vực này cơ bản ổn định. Hiện nay các tập đoàn gia đình khổng lồ