NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
9
LÊ HỘI PHỦ GIẦY VÀ
VIỆC QUẦN LÍ LÊ HỘI
TRÊN ĐỊA BẢN
TỈNH NAM ĐỊNH
NGUYỄN VĂN XUYÊN?)
J: hội ÍN Hình thức gình hont văn heé
tổn tại từ bao đời nay. Quần thể di
tích Phủ Giầy với trên 90 di tích là
những đền, đình, chùa, lăng, phủ... trải
đều trong các thôn xóm của xã Kim Thái,
huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định. Đây là
một trung tâm thờ Mẫu lớn ở nước ta. Du
khách đến với Phủ Giây là về với cội
nguồn của bà mẹ thế gian - Thánh Mẫu
Liễu Hạnh - người phụ nữ được suy tôn
là Mẫu nghi thiên hạ; một trong “tứ bất
tử” của điện thần Việt Nam và là một
trong “Thiên bản lục kì” (Sáu điều lạ) của
Trấn Sơn Nam Hạ xưa. Thánh Mẫu Liễu
Hạnh còn là một nhân vật của văn hoá
dân gian, vừa là Thần như sắc phong vừa
là Thánh như dân phong, là phật, là tiên
như sự tích. Lịch sử của Bà ngày càng
được mở rộng bằng nhiều hành vi thánh
thiện và những chi tiết li kì mà dân
chúng đã gửi gắm vào đó niềm tin, niềm
tự hào về một bà mẹ mẫu mực trong cuộc
sống. Cũng như bao phụ nữ khác, Bà
cũng khát khao một tình yêu đôi lứa và
cũng biết yêu với một tình yêu tự do
phóng khoáng; thuỷ chung với chồng,
chứa chan tình mẫu tử và mong muốn có
hạnh phúc gia đình ấm cúng. Bà là người
con tận hiếu với cha mẹ, tình yêu của bà
rộng mỏ, biết yêu thương mọi người, biết
yêu đất nước, yêu những người dân lành,
biết khuyến thiện trừng ác, biết đấu
) Thạc sĩ, PCT UBND tỉnh Nam Định.
tranh cho chính nghĩa cuộc đời. Phải
chăng bà là hậu duệ của bà mẹ thiêng
liêng - một trong những thần linh sớm
nhất của tâm linh người Việt.
Quần thể di tích Phủ Giầy có kiến
trúc phong phú đa dạng, một di sản quý
trong kho tàng văn hoá đất nước. Các
công trình ở đây chủ yếu được làm vào
thời Nguyễn nhưng đã có sự kết hợp hài
hoà kiến trúc cuả nhiều địa phương trong
đó có cả kiến trúc của kinh đô Huế để tạo
nên phong cách riêng độc đáo. Các di tích
toạ lạc giữa vùng đồng bằng có núi, có
sông, có cánh đồng lúa thẳng cánh cò bay
— một miền quê rất trù phú. Đường giao
thông cũng hết sức thuận lợi, nên đã thu
hút khách cả nước về hành hương. Đặc
biệt việc lưu giữ những phong tục và lễ
hội ở đây chính là hành động cụ thể nhất
để giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá
dân tộc Việt Nam. Hệ thống kiến trúc độc
đáo của các di tích rất xứng đáng là
những điểm dừng chân của du khách khi
về lễ Mẫu và dự lễ hội Phủ Giây. Vùng
đất Thiên Bản xưa (Kim Thái ngày nay)
vẫn nổi tiếng với phiên chợ Viềng xuân
và lễ hội tháng Ba.
1. Chọ Viềng (Chợ Phủ) một năm chỉ
có một phiên họp vào ngày mồng 8 tháng
giêng đã lôi cuốn, hấp dẫn rất nhiều
người ở nhiều địa phương trong nước.
Người dân náo nức đi chợ Viềng để dạo
xem phong cảnh, mang theo tâm thức trở
về với thiên nhiên, với núi non sông nước
của vùng đất Thiên Bản. Không chỉ vậy
mà khách về với chợ Viềng còn để mua
vật dụng cây giống. Một điều sâu sắc hơn
là để xin Thánh Mẫu ban phúc lành an
khang thịnh vượng. Người mua, người
bán là để cầu được sự may mắn trong
cuộc sống, mong cho mưa thuận gió hoà,
mùa màng tươi tốt bội thu.
- Lễ hội Phủ Giầy chính thức mở vào
đầu tháng 3 (âm lịch) trong tiết thanh
mình ấm áp cũng là lúc nhà nông ở vào
thời điểm nông nhàn. Các lễ hội mở ra
10
NGUYÊN VĂN XUYÊN
=———————————_ễ>>>—ễễễễ————- — — — —” ———-
nhiều ngày, hàng vạn, hàng triệu người
đã về đây lễ Mẫu. Xưa kia hội Phủ Giây
kéo dài 10 ngày. Ngày mồng 1 tháng 3
(âm lịch) hai làng Vân Cát và Tiên
Hương đều có lễ tế mở cửa phủ. Ngày
mồng 3 tháng 3 ngày giỗ Mẫu, phủ Tiên
Hương làm lễ chính tế, với nghi thức rất
long trọng, trang nghiêm. Chủ tế thường
là tổng đốc Nam Định hoặc quan khâm
sai từ triều đình Huế cử ra. Sau đó là các
cuộc tế của các quan tri huyện cùng với
chánh, phó tổng làm chủ tế hàng huyện,
hàng tổng. Ngày 4 tháng 3 phủ Vân Cát
làm lễ giỗ Mẫu cũng tương tự như phủ
Tiên Hương với nghi thức rất trọng thể.
Đường xá rầm rộ, dòng người đến với Phủ
Giầy bằng mọi phương tiện. Cờ quạt
chăng treo trong khu vực đền phủ, trên
đường đi rực rỡ. Nói đến lễ hội Phủ Giây
không thể không nói tới lễ rước. Ở đây, lễ
rước thỉnh kinh —- một cuộc rước có quy
mô lớn không dễ ai quên. Ngày ð tháng 3
lễ rước từ phủ Vân Cát đến chùa Dần
(Vân pháp tự) thuộc xã Trung Thành,
huyện Vụ Bản. Ngày 6 tháng 3 lễ rước từ
phủ Tiên Hương lên chùa Gôi (Viễn Sơn
tự) thuộc thị trấn Gôi, huyện Vụ Bản.
Hai cuộc rước rước có quy mô hoành
tráng về số người tham gia, số lượng
rước, các đồ lộ bộ, bát biểu, hòm tử tang
của Mẫu cùng hàng trăm lá cờ phướn;
hàng chục đội rồng, tứ linh, hàng chục
phường bát âm. Đi đầu đoàn rước có hàng
trăm cụ già rước kiệu và cờ phướn, các cụ
vừa đi vừa cầu kinh niệm phật. Sau đó là
xe tang chở hoà thượng trong trang phục
nhà chùa, tay câm cành phan, tay lần
tràng hạt, có hai tăng đi cùng giúp việc.
Tiếp đó là bẩy kiệu (long đình, bát cống,
kiệu võng) rước chân nhang đức Phật,
đức Thánh Mẫu, sắc phong và các phẩm
vật. Sau đoàn kiệu với các nghi trương uy
nghi là đoàn quan chức cấp tỉnh, huyện
rồi đến các vị chức sắc hàng tổng, hàng
huyện, các trưởng họ rồi đến nhân dân
trong xóm, trong vùng và khách thập
phương nhiều người vừa đi vừa đọc kinh
thành kính. Lễ rước còn sôi động bởi sự
tham gia của các đội rồng tứ linh... múa
lượn, cùng với những âm thanh pha tạp
trong tiếng nhạc nhã, tiếng nói, tiếng
cười, tiếng tụng kinh niệm phật và nhiều
trò diễn khác. Đặc biệt đám người xiên
lình mà phần lớn là các ông đồng, thầy
phù thuỷ. Họ mặc áo dài thâm, thắt lưng
đỏ, quần trắng kéo xếch hai bên, trên đầu
quấn khăn đen. Họ mang những chiếc
lình — một loại rìu sắt đa dạng nhọn hoắt
xuyên qua má, qua làn đa ở thái dương, ở
cổ... thường có ba loại hình: hình tiểu
hình trung và hình đại. Với những chiếc
lình đại to, nặng nên khi xiên lình họ
phải có người đi kèm bên để đỡ lấy chuôi
lình. Sau đám xiên lình còn có rất nhiều
người đồng bóng. Họ mặc quần áo sặc sỡ
theo các giá hầu vừa đi vừa khấn vái...
Có người nhập đồng hò hét phán truyền,
nhảy múa trên đường đi. Lễ rước từ sáng
sớm đến trưa mới đến chùa Dần hoặc
chùa Gôi. Tại chùa tiến hành nghi lễ
thỉnh kinh. Đến chiều đoàn rước lại rước
về phủ.
Lễ hội Phú Giầy có nhiều nghi lễ
mang đậm sắc thái văn nghệ dân gian
được đông đảo quần chúng tham gia và
hâm mộ. Đặc biệt Hoa Trượng hội - nét
độc đáo của lễ hội Phủ Giây là sinh hoạt
văn hoá có từ rất xa xưa. Hoa Trượng hội
đã diễn lại sự tích ghi nhận sự gia ân của
Chúa Trịnh mà bà Vương Phi họ Trần đã
căn dặn dân làng Thiên Bản sau ngày
rước Mẫu đem xẻng, cuốc, mai thuống
vứt ngốn ngang trước phủ tỏ ý nhờ linh
ứng của Thánh Mẫu mà dân làng không
phải chịu nhọc nhằn vất và. Hình ảnh
cán mai, cán cuốc đã dần chuyển hoá
thành những chiếc gậy hội bằng tre nhỏ
dài chừng 4-ð mét có dán giấy xanh đỏ,
trên đầu gậy cắm mũ lông gà trông rất
đẹp mắt. Cho đến nay Hoa Trượng hội
vẫn thu hút người xem. Các bộ chữ
:Thiên hạ thái bình, Quốc thái dân an,
Mẫu nghỉ thiên hạ... vẫn là những bộ
chữ được xếp hàng năm.
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
1
“—==== BE X X X
Lễ hội phủ Giầy diễn ra trong 10
ngày đã thu hút đông đảo khách thập
phương. Ngoài việc lễ Mẫu, thực hiện đời
sống tâm linh, mọi người còn được
thưởng thức nhiều hoạt động văn hoá
dân gian cổ truyền. Ở đây còn có một số
hoạt động gắn với tục thờ Mẫu ở Việt
Nam nhất là hát văn và hầu bóng.
Hát văn và hầu bóng là hình thức
sinh hoạt văn hoá tiêu biểu cho tín
ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh. Xưa kia
trong những ngày lễ hội người ta thường
tổ chức hát văn và cùng với nó là hầu
bóng. Các cung văn (người ngồi hát ở các
cung trong phủ) phải đàn hát các bài
trong các giá hầu theo kiểu của người
hầu đồng. Đây là hình thức diễn xướng
tổng hợp giữa âm nhạc, hát thờ cúng với
làn điệu riêng độc đáo. Nhiều cung văn
có giọng hát rất hay, mượt mà truyền
cam lại cố ngón đàn ngọt nên rất lôi
cuốn, hấp dẫn lòng người. Ngồi hầu đồng
phải có lời ca, đàn nhạc, trống phách...
Người ngồi hầu đồng trước bàn thờ Mẫu
phải thể hiện được tình cảm, phải có các
động tác (múa thiêng) như diễn lại một
sự tích, một nhân vật và phải có trang
phục đẹp. Mỗi giá hầu phải có một nhân
vật, có trang phục riêng của nhân vật đó.
Hầu bóng (hầu đồng, lên đồng) đó là sinh
hoạt văn hoá tâm linh được xuất hiện lâu
đời trong đạo tam phú, tứ phủ. Một hạn
chế lớn nhất của của tục này là cố người
lợi dụng việc hầu đồng để phán truyền
nhằm nhí, có khi quá bốc mà nhảy nhót
hú hét gây tâm lí hoang mang, dao động
cho mọi người.
Lễ hội Phủ Giầy là lễ hội lớn trong
vùng. Đây còn là hội của các trò chơi dân
tộc. Múa rồng, sư tử, tứ linh đã làm xốn
xang lòng người trong các cuộc rước và
trước khi vào Hoa trượng hội. Hội Phủ
Giầy còn có sự hấp dẫn của các đội tế nữ
quan do các cô gái tuổi từ 17 đến 20 tham
gia đã được nhiều người ca ngợi.
Ao xiên rặt những màu xanh đỏ
Cỗi trời Nam rực rở một phương.
Hấp dẫn hơn cả là cờ Người với
những tướng ông, tướng bà ăn mặc rất
đẹp. Quân cờ là những cô gái ăn mặc rất
diêm dúa, đủ màu sặc sỡ thu hút người
xem. Ngoài ra còn có rất nhiều trò chơi:
tổ tôm điếm, tam cúc điếm... đặc biệt các
hình thức nghệ thuật diễn ra rất phong
phú. Các gánh hát: tuồng, chèo cải lương,
ca trù, hát xấm... họ dựng các rạp phục
vụ suốt trong những ngày hội ở đây. Lễ
hội Phủ Giây là lễ hội của các trò chơi
dân tộc. Một lễ hội tiêu biểu của tín
ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam.
2. Lễ hội Phủ Giây đã nổi tiếng từ rất
xa xưa. Do điều kiện lịch sử nên đã một
thời gian dài hội Phủ Giây không mở.
Nhưng hàng năm, vào những ngày tháng
ba(âm lịch) du khách ở muôn nơi vẫn
hành hươ›g về Phủ Giầy lễ Mẫu ngày
càng đông. Chính quyền địa phương đã có
những hướng dẫn chỉ đạo và ra thông báo
về việc mở cửa đền phủ đáp ứng nhu cầu,
nguyện vọng cuả thập phương.Thời kì đổi
mới đất nước, nền kinh tế phát triển, nhu
cầu của mọi người dân ngày càng cao đòi
hỏi không những được hưởng thụ văn hoá
và còn sáng tạo văn hoá. Là tỉnh có nhiều
di tích lịch sử văn hoá nghệ thuật; hàng
năm có trên 60 lễ hội được các cấp có
thẩm quyền cấp giấy phép mở hội và
hàng trăm hội chùa, hội vùng, hội cách
mạng được tổ chức trong phạm vi nhỏ
hẹp. Trong những nắm qua, Tỉnh uy —
Hội đồng nhân dân - UBND tỉnh Nam
Định đã chỉ đạo và hướng dẫn các ban
ngành, đoàn thể quán triệt các chủ
trương, chính sách, các văn bản pháp quy
của Nhà nước, của Bộ văn hoá thông tin
nhằm tăng cường công tác quản lí, tổ
chức lễ hội, thiết lập trật tự kỉ cương
trong hoạt động lễ hội. Ngành văn hoá
thông tin đã đi sâu tìm hiểu nghiên cứu,
xây dựng chương trình lễ hội Phủ Giầy
lễ
NGUYỄN VĂN XUYÊN
=—ễ —=——EEEE—ễỄE
trên cơ sở kế thừa và phát huy những
mặt tích cực nhằm đáp ứng nhu cầu tâm
linh, tâm lí hướng về cội nguồn. Từ
những điều kiện chủ quan và khách quan
đó, năm 1995 căn cứ vào tờ trình xin mở
hội của địa phương, tiếp thu ý kiến chỉ
đạo của Bộ VHTT, Cục Văn hoá thông tin
cơ sở, tỉnh Nam Hà (nay là Nam Định) đã
quyết định mở thử nghiệm lễ hội Phủ
Giầy sau rất nhiều năm không mở hội.
Một chương trình lễ hội Phú Giầy được
xây dựng - đó thực sự là những sinh hoạt
văn hoá tổng hợp phản ánh đậm nét bản
sắc văn hoá dân tộc Việt Nam. Các nghỉ
lễ rước, tế lễ trong lễ hội khá uy nghị,
phong phú và sinh động. Các trò chơi
trong hội mang nét văn hoá truyền
thống, mọi người dân được thưởng thức
nhiều giá trị văn hoá và sáng tạo văn hoá
của chính mình. Hoa trượng hội - nét độc
đáo của lễ hội Phủ Giây sau ðO năm
không tổ chức nay đã được khôi phục lại.
Lễ hội Phủ Giây vẫn là lễ hội của các trò
chơi dân gian với rất nhiều cuộc thi: hát
châu văn, cờ đèn trên mặt nước, thi kéo
co, thi vật và nhiều hoạt động văn hoá
thể thao khác. Những đêm hoa đăng đèn
trời, những buổi biểu diễn của chiếu chèo
Nam đặc biệt hát văn và “hầu bóng dân
gian” vẫn là đặc sản rất riêng ở Phủ
Giây.
Sau 3 năm mở thử nghiệm lễ hội Phủ
Giầy, Ban tổ chức lễ hội đã chuẩn bị khá
chu đáo, công phu và chi tiết toàn bộ
chương trình lễ hội; đã rút ra được rất
nhiều những kinh nghiệm về cách tổ
chức và điều hành lễ hội. Nhân dân thập
phương về với lễ hội Phủ Giầy càng đông
họ rất đồng tình ủng hộ việc mở hội. Lễ
hội Phủ Giấy đã đạt được nhiều kết quả
tốt đẹp đáp ứng nguyện vọng của dân,
giữ gìn và phát huy nhiều sinh hoạt văn
hoá dân tộc. Từ những kết quả đó, năm
1998, Bộ VHTT đã chính thức quyết định
cấp giấy phép mở lễ hội Phủ Giây.
Đến nay, lễ hội Phủ Giây đã qua ba
năm mở thử nghiệm và 3 năm Bộ VHTT
cấp giấy phép mở hội đã trở thành hội
hàng năm, lịch trình lễ hội đã đi vào tâm
thức nhiều người (tính theo năm Âm lịch)
Ngày 3/3 tổ chức lễ khai hội.
Ngày 4/3 thi hát chầu văn tại
Phương Du của hai phủ Tiên Hương và
Vân Cát.
Ngày 5/3 lễ rước thỉnh kinh Từ phủ
Vân Cát đến chùa Tiên Hương
Ngày 6/3 lễ rước thỉnh kinh từ phú
Tiên Hương đến chùa Cao (Linh Sơn tự).
Ngày 7/3 tổ chức Hoa trượng hội tại
phủ Vân Cát.
Ngày 8/3 tổ chức Hoa trượng hội tại
phủ Tiên Hương.
Chiều 8/3 Ban tổ chức lễ hội Phủ
Giầy tiến hành tổng kết, dã hội.
Đây là sự thành công nhất, biểu hiện
một niềm tin, một quyết tâm lớn của cán
bộ và nhân dân huyện Vụ Bản nói riêng
và tỉnh Nam Định nói chung. Tất cả đều
đồng tâm nhất trí khôi phục và giữ gìn
một lễ hội lớn của tỉnh — một lễ hội phản
ánh rất nhiều nét sinh hoạt văn hoá
mang đậm đà bản sắc dân tộc. Đã 6 mùa
lễ hội qua đi, chúng ta đã giành được
nhiều thành công lớn. Lễ hội mở ra đã
giữ được tuyệt đối an toàn, an ninh tốt.
Các dịch vụ hàng quán đã đưa ra khỏi
khu vực đền phủ, khuôn viên di tích.
Đường sá sạch sẽ thông thoáng. Nạn
hành khất hầu như không còn trong khu
vực lễ hội. Sự đoàn kết trong nhân dân
địa phương và khách thập phương ngày
càng bền vững. Lễ hội Phủ Giây thật sự
là ngày hội văn hoá dân gian cổ truyền có
sức thu hút đông đảo mọi người dân trên
mọi miền quê Việt Nam. Đây chính là
những di sản văn hoá mà chúng ta đáng
trần trọng giữ gìn.
N.V.X