NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
9


LÊ HỘI PHỦ GIẦY VÀ VIỆC QUẦN LÍ LÊ HỘI TRÊN ĐỊA BẢN
TỈNH NAM ĐỊNH
NGUYỄN VĂN XUYÊN?)
J: hội ÍN Hình thức gình hont văn heé tổn tại từ bao đời nay. Quần thể di tích Phủ Giầy với trên 90 di tích là những đền, đình, chùa, lăng, phủ... trải đều trong các thôn xóm của xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định. Đây là một trung tâm thờ Mẫu lớn ở nước ta. Du khách đến với Phủ Giây là về với cội nguồn của bà mẹ thế gian - Thánh Mẫu Liễu Hạnh - người phụ nữ được suy tôn là Mẫu nghi thiên hạ; một trong “tứ bất tử” của điện thần Việt Nam và là một trong “Thiên bản lục kì” (Sáu điều lạ) của Trấn Sơn Nam Hạ xưa. Thánh Mẫu Liễu Hạnh còn là một nhân vật của văn hoá dân gian, vừa là Thần như sắc phong vừa là Thánh như dân phong, là phật, là tiên như sự tích. Lịch sử của Bà ngày càng được mở rộng bằng nhiều hành vi thánh thiện và những chi tiết li kì mà dân chúng đã gửi gắm vào đó niềm tin, niềm tự hào về một bà mẹ mẫu mực trong cuộc sống. Cũng như bao phụ nữ khác, Bà cũng khát khao một tình yêu đôi lứa và cũng biết yêu với một tình yêu tự do phóng khoáng; thuỷ chung với chồng, chứa chan tình mẫu tử và mong muốn có hạnh phúc gia đình ấm cúng. Bà là người con tận hiếu với cha mẹ, tình yêu của bà rộng mỏ, biết yêu thương mọi người, biết yêu đất nước, yêu những người dân lành, biết khuyến thiện trừng ác, biết đấu
) Thạc sĩ, PCT UBND tỉnh Nam Định.
tranh cho chính nghĩa cuộc đời. Phải chăng bà là hậu duệ của bà mẹ thiêng liêng - một trong những thần linh sớm nhất của tâm linh người Việt.
Quần thể di tích Phủ Giầy có kiến trúc phong phú đa dạng, một di sản quý trong kho tàng văn hoá đất nước. Các công trình ở đây chủ yếu được làm vào thời Nguyễn nhưng đã có sự kết hợp hài hoà kiến trúc cuả nhiều địa phương trong đó có cả kiến trúc của kinh đô Huế để tạo nên phong cách riêng độc đáo. Các di tích toạ lạc giữa vùng đồng bằng có núi, có sông, có cánh đồng lúa thẳng cánh cò bay — một miền quê rất trù phú. Đường giao thông cũng hết sức thuận lợi, nên đã thu hút khách cả nước về hành hương. Đặc biệt việc lưu giữ những phong tục và lễ hội ở đây chính là hành động cụ thể nhất để giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam. Hệ thống kiến trúc độc đáo của các di tích rất xứng đáng là những điểm dừng chân của du khách khi về lễ Mẫu và dự lễ hội Phủ Giây. Vùng đất Thiên Bản xưa (Kim Thái ngày nay) vẫn nổi tiếng với phiên chợ Viềng xuân và lễ hội tháng Ba.
1. Chọ Viềng (Chợ Phủ) một năm chỉ có một phiên họp vào ngày mồng 8 tháng giêng đã lôi cuốn, hấp dẫn rất nhiều người ở nhiều địa phương trong nước. Người dân náo nức đi chợ Viềng để dạo xem phong cảnh, mang theo tâm thức trở về với thiên nhiên, với núi non sông nước của vùng đất Thiên Bản. Không chỉ vậy mà khách về với chợ Viềng còn để mua vật dụng cây giống. Một điều sâu sắc hơn là để xin Thánh Mẫu ban phúc lành an khang thịnh vượng. Người mua, người bán là để cầu được sự may mắn trong cuộc sống, mong cho mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt bội thu.
- Lễ hội Phủ Giầy chính thức mở vào đầu tháng 3 (âm lịch) trong tiết thanh mình ấm áp cũng là lúc nhà nông ở vào thời điểm nông nhàn. Các lễ hội mở ra 10
NGUYÊN VĂN XUYÊN
=———————————_ễ>>>—ễễễễ————- — — — —” ———-
nhiều ngày, hàng vạn, hàng triệu người đã về đây lễ Mẫu. Xưa kia hội Phủ Giây kéo dài 10 ngày. Ngày mồng 1 tháng 3 (âm lịch) hai làng Vân Cát và Tiên Hương đều có lễ tế mở cửa phủ. Ngày mồng 3 tháng 3 ngày giỗ Mẫu, phủ Tiên Hương làm lễ chính tế, với nghi thức rất long trọng, trang nghiêm. Chủ tế thường là tổng đốc Nam Định hoặc quan khâm sai từ triều đình Huế cử ra. Sau đó là các cuộc tế của các quan tri huyện cùng với chánh, phó tổng làm chủ tế hàng huyện, hàng tổng. Ngày 4 tháng 3 phủ Vân Cát làm lễ giỗ Mẫu cũng tương tự như phủ Tiên Hương với nghi thức rất trọng thể. Đường xá rầm rộ, dòng người đến với Phủ Giầy bằng mọi phương tiện. Cờ quạt chăng treo trong khu vực đền phủ, trên đường đi rực rỡ. Nói đến lễ hội Phủ Giây không thể không nói tới lễ rước. Ở đây, lễ rước thỉnh kinh —- một cuộc rước có quy mô lớn không dễ ai quên. Ngày ð tháng 3 lễ rước từ phủ Vân Cát đến chùa Dần (Vân pháp tự) thuộc xã Trung Thành, huyện Vụ Bản. Ngày 6 tháng 3 lễ rước từ phủ Tiên Hương lên chùa Gôi (Viễn Sơn tự) thuộc thị trấn Gôi, huyện Vụ Bản. Hai cuộc rước rước có quy mô hoành tráng về số người tham gia, số lượng rước, các đồ lộ bộ, bát biểu, hòm tử tang của Mẫu cùng hàng trăm lá cờ phướn; hàng chục đội rồng, tứ linh, hàng chục phường bát âm. Đi đầu đoàn rước có hàng trăm cụ già rước kiệu và cờ phướn, các cụ vừa đi vừa cầu kinh niệm phật. Sau đó là xe tang chở hoà thượng trong trang phục nhà chùa, tay câm cành phan, tay lần tràng hạt, có hai tăng đi cùng giúp việc. Tiếp đó là bẩy kiệu (long đình, bát cống, kiệu võng) rước chân nhang đức Phật, đức Thánh Mẫu, sắc phong và các phẩm vật. Sau đoàn kiệu với các nghi trương uy nghi là đoàn quan chức cấp tỉnh, huyện rồi đến các vị chức sắc hàng tổng, hàng huyện, các trưởng họ rồi đến nhân dân trong xóm, trong vùng và khách thập phương nhiều người vừa đi vừa đọc kinh
thành kính. Lễ rước còn sôi động bởi sự tham gia của các đội rồng tứ linh... múa lượn, cùng với những âm thanh pha tạp trong tiếng nhạc nhã, tiếng nói, tiếng cười, tiếng tụng kinh niệm phật và nhiều trò diễn khác. Đặc biệt đám người xiên lình mà phần lớn là các ông đồng, thầy phù thuỷ. Họ mặc áo dài thâm, thắt lưng đỏ, quần trắng kéo xếch hai bên, trên đầu quấn khăn đen. Họ mang những chiếc lình — một loại rìu sắt đa dạng nhọn hoắt xuyên qua má, qua làn đa ở thái dương, ở cổ... thường có ba loại hình: hình tiểu hình trung và hình đại. Với những chiếc lình đại to, nặng nên khi xiên lình họ phải có người đi kèm bên để đỡ lấy chuôi lình. Sau đám xiên lình còn có rất nhiều người đồng bóng. Họ mặc quần áo sặc sỡ theo các giá hầu vừa đi vừa khấn vái... Có người nhập đồng hò hét phán truyền, nhảy múa trên đường đi. Lễ rước từ sáng sớm đến trưa mới đến chùa Dần hoặc chùa Gôi. Tại chùa tiến hành nghi lễ thỉnh kinh. Đến chiều đoàn rước lại rước về phủ.
Lễ hội Phú Giầy có nhiều nghi lễ mang đậm sắc thái văn nghệ dân gian được đông đảo quần chúng tham gia và hâm mộ. Đặc biệt Hoa Trượng hội - nét độc đáo của lễ hội Phủ Giây là sinh hoạt văn hoá có từ rất xa xưa. Hoa Trượng hội đã diễn lại sự tích ghi nhận sự gia ân của Chúa Trịnh mà bà Vương Phi họ Trần đã căn dặn dân làng Thiên Bản sau ngày rước Mẫu đem xẻng, cuốc, mai thuống vứt ngốn ngang trước phủ tỏ ý nhờ linh ứng của Thánh Mẫu mà dân làng không phải chịu nhọc nhằn vất và. Hình ảnh cán mai, cán cuốc đã dần chuyển hoá thành những chiếc gậy hội bằng tre nhỏ dài chừng 4-ð mét có dán giấy xanh đỏ, trên đầu gậy cắm mũ lông gà trông rất đẹp mắt. Cho đến nay Hoa Trượng hội vẫn thu hút người xem. Các bộ chữ :Thiên hạ thái bình, Quốc thái dân an, Mẫu nghỉ thiên hạ... vẫn là những bộ chữ được xếp hàng năm. NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
1
“—==== BE X X X
Lễ hội phủ Giầy diễn ra trong 10 ngày đã thu hút đông đảo khách thập phương. Ngoài việc lễ Mẫu, thực hiện đời sống tâm linh, mọi người còn được thưởng thức nhiều hoạt động văn hoá dân gian cổ truyền. Ở đây còn có một số hoạt động gắn với tục thờ Mẫu ở Việt Nam nhất là hát văn và hầu bóng.
Hát văn và hầu bóng là hình thức sinh hoạt văn hoá tiêu biểu cho tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh. Xưa kia trong những ngày lễ hội người ta thường tổ chức hát văn và cùng với nó là hầu bóng. Các cung văn (người ngồi hát ở các cung trong phủ) phải đàn hát các bài trong các giá hầu theo kiểu của người hầu đồng. Đây là hình thức diễn xướng tổng hợp giữa âm nhạc, hát thờ cúng với làn điệu riêng độc đáo. Nhiều cung văn có giọng hát rất hay, mượt mà truyền cam lại cố ngón đàn ngọt nên rất lôi cuốn, hấp dẫn lòng người. Ngồi hầu đồng phải có lời ca, đàn nhạc, trống phách... Người ngồi hầu đồng trước bàn thờ Mẫu phải thể hiện được tình cảm, phải có các động tác (múa thiêng) như diễn lại một sự tích, một nhân vật và phải có trang phục đẹp. Mỗi giá hầu phải có một nhân vật, có trang phục riêng của nhân vật đó. Hầu bóng (hầu đồng, lên đồng) đó là sinh hoạt văn hoá tâm linh được xuất hiện lâu đời trong đạo tam phú, tứ phủ. Một hạn chế lớn nhất của của tục này là cố người lợi dụng việc hầu đồng để phán truyền nhằm nhí, có khi quá bốc mà nhảy nhót hú hét gây tâm lí hoang mang, dao động cho mọi người.
Lễ hội Phủ Giầy là lễ hội lớn trong vùng. Đây còn là hội của các trò chơi dân tộc. Múa rồng, sư tử, tứ linh đã làm xốn xang lòng người trong các cuộc rước và trước khi vào Hoa trượng hội. Hội Phủ Giầy còn có sự hấp dẫn của các đội tế nữ quan do các cô gái tuổi từ 17 đến 20 tham gia đã được nhiều người ca ngợi.
Ao xiên rặt những màu xanh đỏ Cỗi trời Nam rực rở một phương.
Hấp dẫn hơn cả là cờ Người với những tướng ông, tướng bà ăn mặc rất đẹp. Quân cờ là những cô gái ăn mặc rất diêm dúa, đủ màu sặc sỡ thu hút người xem. Ngoài ra còn có rất nhiều trò chơi: tổ tôm điếm, tam cúc điếm... đặc biệt các hình thức nghệ thuật diễn ra rất phong phú. Các gánh hát: tuồng, chèo cải lương, ca trù, hát xấm... họ dựng các rạp phục vụ suốt trong những ngày hội ở đây. Lễ hội Phủ Giây là lễ hội của các trò chơi dân tộc. Một lễ hội tiêu biểu của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam.
2. Lễ hội Phủ Giây đã nổi tiếng từ rất xa xưa. Do điều kiện lịch sử nên đã một thời gian dài hội Phủ Giây không mở. Nhưng hàng năm, vào những ngày tháng ba(âm lịch) du khách ở muôn nơi vẫn hành hươ›g về Phủ Giầy lễ Mẫu ngày càng đông. Chính quyền địa phương đã có những hướng dẫn chỉ đạo và ra thông báo về việc mở cửa đền phủ đáp ứng nhu cầu, nguyện vọng cuả thập phương.Thời kì đổi mới đất nước, nền kinh tế phát triển, nhu cầu của mọi người dân ngày càng cao đòi hỏi không những được hưởng thụ văn hoá và còn sáng tạo văn hoá. Là tỉnh có nhiều di tích lịch sử văn hoá nghệ thuật; hàng năm có trên 60 lễ hội được các cấp có thẩm quyền cấp giấy phép mở hội và hàng trăm hội chùa, hội vùng, hội cách mạng được tổ chức trong phạm vi nhỏ hẹp. Trong những nắm qua, Tỉnh uy — Hội đồng nhân dân - UBND tỉnh Nam Định đã chỉ đạo và hướng dẫn các ban ngành, đoàn thể quán triệt các chủ trương, chính sách, các văn bản pháp quy của Nhà nước, của Bộ văn hoá thông tin nhằm tăng cường công tác quản lí, tổ chức lễ hội, thiết lập trật tự kỉ cương trong hoạt động lễ hội. Ngành văn hoá thông tin đã đi sâu tìm hiểu nghiên cứu, xây dựng chương trình lễ hội Phủ Giầy lễ
NGUYỄN VĂN XUYÊN
=—ễ —=——EEEE—ễỄE
trên cơ sở kế thừa và phát huy những mặt tích cực nhằm đáp ứng nhu cầu tâm linh, tâm lí hướng về cội nguồn. Từ những điều kiện chủ quan và khách quan đó, năm 1995 căn cứ vào tờ trình xin mở hội của địa phương, tiếp thu ý kiến chỉ đạo của Bộ VHTT, Cục Văn hoá thông tin cơ sở, tỉnh Nam Hà (nay là Nam Định) đã quyết định mở thử nghiệm lễ hội Phủ Giầy sau rất nhiều năm không mở hội. Một chương trình lễ hội Phú Giầy được xây dựng - đó thực sự là những sinh hoạt văn hoá tổng hợp phản ánh đậm nét bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam. Các nghỉ lễ rước, tế lễ trong lễ hội khá uy nghị, phong phú và sinh động. Các trò chơi trong hội mang nét văn hoá truyền thống, mọi người dân được thưởng thức nhiều giá trị văn hoá và sáng tạo văn hoá của chính mình. Hoa trượng hội - nét độc đáo của lễ hội Phủ Giây sau ðO năm không tổ chức nay đã được khôi phục lại. Lễ hội Phủ Giây vẫn là lễ hội của các trò chơi dân gian với rất nhiều cuộc thi: hát châu văn, cờ đèn trên mặt nước, thi kéo co, thi vật và nhiều hoạt động văn hoá thể thao khác. Những đêm hoa đăng đèn trời, những buổi biểu diễn của chiếu chèo Nam đặc biệt hát văn và “hầu bóng dân gian” vẫn là đặc sản rất riêng ở Phủ Giây.
Sau 3 năm mở thử nghiệm lễ hội Phủ Giầy, Ban tổ chức lễ hội đã chuẩn bị khá chu đáo, công phu và chi tiết toàn bộ chương trình lễ hội; đã rút ra được rất nhiều những kinh nghiệm về cách tổ chức và điều hành lễ hội. Nhân dân thập phương về với lễ hội Phủ Giầy càng đông họ rất đồng tình ủng hộ việc mở hội. Lễ hội Phủ Giấy đã đạt được nhiều kết quả tốt đẹp đáp ứng nguyện vọng của dân, giữ gìn và phát huy nhiều sinh hoạt văn hoá dân tộc. Từ những kết quả đó, năm 1998, Bộ VHTT đã chính thức quyết định cấp giấy phép mở lễ hội Phủ Giây.
Đến nay, lễ hội Phủ Giây đã qua ba năm mở thử nghiệm và 3 năm Bộ VHTT cấp giấy phép mở hội đã trở thành hội hàng năm, lịch trình lễ hội đã đi vào tâm thức nhiều người (tính theo năm Âm lịch)
Ngày 3/3 tổ chức lễ khai hội.
Ngày 4/3 thi hát chầu văn tại Phương Du của hai phủ Tiên Hương và Vân Cát.
Ngày 5/3 lễ rước thỉnh kinh Từ phủ Vân Cát đến chùa Tiên Hương
Ngày 6/3 lễ rước thỉnh kinh từ phú Tiên Hương đến chùa Cao (Linh Sơn tự).
Ngày 7/3 tổ chức Hoa trượng hội tại phủ Vân Cát.
Ngày 8/3 tổ chức Hoa trượng hội tại phủ Tiên Hương.
Chiều 8/3 Ban tổ chức lễ hội Phủ Giầy tiến hành tổng kết, dã hội.
Đây là sự thành công nhất, biểu hiện một niềm tin, một quyết tâm lớn của cán bộ và nhân dân huyện Vụ Bản nói riêng và tỉnh Nam Định nói chung. Tất cả đều đồng tâm nhất trí khôi phục và giữ gìn một lễ hội lớn của tỉnh — một lễ hội phản ánh rất nhiều nét sinh hoạt văn hoá mang đậm đà bản sắc dân tộc. Đã 6 mùa lễ hội qua đi, chúng ta đã giành được nhiều thành công lớn. Lễ hội mở ra đã giữ được tuyệt đối an toàn, an ninh tốt. Các dịch vụ hàng quán đã đưa ra khỏi khu vực đền phủ, khuôn viên di tích. Đường sá sạch sẽ thông thoáng. Nạn hành khất hầu như không còn trong khu vực lễ hội. Sự đoàn kết trong nhân dân địa phương và khách thập phương ngày càng bền vững. Lễ hội Phủ Giây thật sự là ngày hội văn hoá dân gian cổ truyền có sức thu hút đông đảo mọi người dân trên mọi miền quê Việt Nam. Đây chính là những di sản văn hoá mà chúng ta đáng trần trọng giữ gìn.
N.V.X