Lịch sử quan hệ quốc tế ở châu Âu trong chiến tranh lạnh (1949 - 1991)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM KHOA LỊCH SỬ LEÂ PHUÏNG HOAØNG

LÒCH SÖÛ QUAN HEÄ QUOÁC TEÁ ÔÛ CHAÂU AÂU TRONG CHIEÁN TRANH LAÏNH (1949-1991) LÖU HAØNH NOÄI BOÄ - 2005

1

DAÃN NHAÄP

Khaùi quaùt veà quan heä quoác teá ôû chaâu AÂu trong nhöõng naêm ñaàu sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai (1945 – 1949).

Trong giai ñoaïn cuoái cuûa cuoäc chieán tranh theá giôùi, khi Ñöùc vaø Nhaät ñi ñeán thaát baïi hoaøn toaøn vaø ñaàu haøng, söï chia reõ giöõa caùc cöôøng quoác Ñoàng minh Mó, Anh vôùi Lieân Xoâ ñaõ naûy sinh vaø daàn daàn bieán thaønh nhöõng cuoäc tranh chaáp ngaøy caøng quyeát lieät, khi caùc cöôøng quoác naøy toå chöùc laïi theá giôùi trong thôøi haäu chieán (1945 − 1949). Trong 4 naêm naøy, Mó vaø Anh ñaõ ñaáu tranh vôùi Lieân Xoâ treân caùc lónh vöïc kinh teá (caét vieän trôï, haïn cheá vieäc nhaän boài thöôøng chieán tranh...), chính trò (ñaáu tranh taïi caùc hoäi nghò thöôïng ñænh, treân dieãn ñaøn Lieân Hieäp Quoác, taïi caùc hoäi nghò cuûa Hoäi ñoàng Ngoaïi tröôûng vaø nhöõng cuoäc ñaøm phaùn song phöông...) vaø caû quaân söï (bao vaây, phong toûa, haäu thuaãn vaø vieän trôï cho löïc löôïng vuõ trang thaân höõu cuûa mình ñeå choáng ñoái beân kia...). Nhöõng cuoäc tranh chaáp lôùn ôû chaâu AÂu coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau:

a. Tranh giaønh aûnh höôûng ôû Ñoâng AÂu

Trong quaù khöù, caùc cöôøng quoác Taây AÂu luoân tìm caùch ngaên chaën söï baønh tröôùng cuûa nöôùc Nga ôû Ñoâng AÂu. Töø sau Caùch maïng thaùng möôøi Nga, vieäc ngaên chaën naøy coøn mang theâm yù nghóa choáng “söï baønh tröôùng cuûa chuû nghóa coäng saûn”. Vì vaäy, töø khi Hoàng quaân vöôït bieân giôùi Lieân Xoâ tieán vaøo caùc nöôùc Ñoâng AÂu, giôùi laõnh ñaïo Anh, Mó ñaõ tính ñeán vieäc ñeà phoøng Lieân Xoâ thieát laäp cheá ñoä coäng saûn ôû caùc nöôùc naøy.

Taïi cuoäc hoäi ñaøm Moskva (thaùng 10.1944), thuû töôùng Anh Churchill vaø chuû tòch Lieân Xoâ Stalin ñaõ thoûa thuaän phaân chia khu vöïc aûnh höôûng ôû Rumania, Bulgaria, Hungary, Nam Tö vaø Hy Laïp.

Taïi hoäi nghò thöôïng ñænh Yalta (thaùng 2.1945), nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo ba ñaïi cöôøng Lieân Xoâ, Mó vaø Anh ñaõ cuøng kí teân trong baûn “Tuyeân ngoân veà chaâu AÂu giaûi phoùng” xaùc ñònh quyeàn töï do löïa choïn cheá ñoä chính trò cuûa caùc nöôùc ñöôïc giaûi phoùng khoûi aùch phaùt xít; ñoàng thôøi Lieân Xoâ cam keát thaønh laäp Chính phuû Lieân hieäp Ba Lan treân cô sôû môû roäng chính phuû do ñaûng Coäng saûn laõnh ñaïo (ñöôïc Lieân Xoâ hoã trôï) cho caùc chính khaùch thuoäc Chính phuû Ba Lan löu vong (ñöôïc Anh, Mó coâng nhaän) tham gia. Lieân Xoâ cuõng thöøa nhaän Chính phuû Tieäp Khaéc löu vong (ñöôïc Anh, Mó hoã trôï) vôùi ñieàu kieän môû roäng noù cho ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc tham gia ñeå trôû thaønh moät chính phuû lieân hieäp.

Tuy nhieân, treân thöïc teá, caùc ñaûng coäng saûn ñeàu giaønh ñöôïc chính quyeàn ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu do Lieân Xoâ giaûi phoùng. Veà phaàn mình, Hoa Kì ñaõ ñoät ngoät chaám döùt chöông trình vieän trôï theo Ñaïo luaät Lend-Lease vaøo ñuùng ngaøy chieán thaéng phaùt xít Ñöùc (9.5.1945); ñoàng thôøi Mó vaø Anh ñaõ gaây söùc eùp vaø ñaáu tranh vôùi Lieân Xoâ, can thieäp giuùp caùc ñaûng phaùi khoâng coäng saûn ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu giöõ ñòa vò cuûa mình trong chính quyeàn... Nhöng baát chaáp taát caû, moïi ñaûng phaùi cuûa neàn daân chuû tö saûn cuøng caùc chính khaùch löu vong trôû veà ñeàu laàn löôït bò loaïi boû, cheá ñoä daân chuû nhaân daân do ñaûng coäng saûn naém quyeàn laõnh ñaïo ñöôïc thieát laäp ôû Nam Tö (11.1945), Albania (1.1946), Bulgaria (9.1946), Ba Lan (1.1947), Rumania (11.1947), Tieäp Khaéc (2.1948) vaø Hungary (8.1949). Nhö vaäy Mó vaø Anh ñaõ thaát baïi hoaøn toaøn trong vieäc ngaên chaën aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ ôû Ñoâng AÂu.

b. Tranh chaáp aûnh höôûng ôû nöôùc Ñöùc

Do vò trí ñaëc bieät cuûa nöôùc Ñöùc huøng maïnh ôû trung taâm chaâu AÂu, cuoäc ñaáu tranh giaønh aûnh höôûng giöõa Lieân Xoâ vôùi Mó vaø Anh ôû ñaây ñaõ dieãn ra raát quyeát lieät.

Sau khi saùp nhaäp 1/4 laõnh thoå Ñöùc tröôùc chieán tranh vaøo Ba Lan vaø Lieân Xoâ, boán cöôøng quoác ñaõ chieám ñoùng nöôùc Ñöùc theo caùc quyeát nghò ôû Yalta vaø Potsdam. Söû duïng quyeàn chieám ñoùng cuûa mình, caùc cöôøng quoác Ñoàng minh ñaõ thöïc hieän caùc chính saùch khaùc nhau ôû moãi khu vöïc chieám ñoùng.

2

Taïi Ñoâng Ñöùc, Lieân Xoâ ñaõ trieät ñeå tieâu dieät moïi taøn tích cuûa chuû nghóa phaùt xít, xoùa boû luoân chuû nghóa tö baûn vaø taïo ñieàu kieän ñeå xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi theo moâ hình cuûa Lieân Xoâ. Trong khi ñoù taïi Taây Ñöùc, Mó, Anh vaø Phaùp cuõng xoùa boû chuû nghóa phaùt xít nhöng laïi phuïc hoài neàn kinh teá tö baûn, khoâi phuïc cheá ñoä daân chuû theo khuoân maãu phöông Taây. Hai mieàn phaùt trieån theo hai xu höôùng traùi ngöôïc nhau, trong khi caû Lieân Xoâ laãn Mó, Anh vaø Phaùp ñeàu khoâng muoán Ñöùc thoáng nhaát theo moâ hình cuûa phía beân kia. Chính vì vaäy, vaán ñeà thoáng nhaát vaø kí hoøa öôùc vôùi nöôùc Ñöùc ñaõ trôû thaønh moät cuoäc ñaáu tranh gay go, quyeát lieät vaø khoâng khoan nhöôïng giöõa hai beân, maø khoâng ñi ñeán keát quaû naøo. Phía Mó, Anh ñaõ quyeát ñònh ñôn phöông haønh ñoäng baát chaáp moïi thoûa hieäp tröôùc ñaây: xuùc tieán vieäc hôïp nhaát 3 khu chieám ñoùng ôû Taây Ñöùc ñeå thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc. Lieân Xoâ phaûn öùng raát maïnh vaø cuoäc khuûng hoaûng Berlin (töø thaùng 6.1948 ñeán thaùng 5.1949) ñaõ trôû thaønh cuoäc ñoái ñaàu quyeát lieät nhaát giöõa Lieân Xoâ vôùi Mó vaø Anh trong thôøi gian haäu chieán ôû chaâu AÂu. Söï thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc ôû Taây Ñöùc (5.1949) vaø nöôùc Coäng hoøa Daân chuû Ñöùc ôû Ñoâng Ñöùc (10.1949) laø keát quaû cuûa cuoäc ñaáu tranh baát phaân thaéng baïi giöõa Mó, Anh vôùi Lieân Xoâ trong cuoäc tranh chaáp aûnh höôûng ôû Ñöùc. Nöôùc Ñöùc trôû thaønh troïng ñieåm ñoái ñaàu giöõa hai phe trong cuoäc Chieán tranh laïnh.

Gaén lieàn vôùi cuoäc tranh chaáp ôû Ñöùc laø cuoäc ñaáu tranh giöõa hai beân veà nöôùc AÙo. Nhö nöôùc Ñöùc, AÙo cuõng bò phaân chia thaønh 4 khu vöïc chieám ñoùng cuûa Mó, Anh, Phaùp vaø Lieân Xoâ. Caû boán nöôùc naøy cuõng khoâng tìm ra tieáng noùi chung ñeå ñi ñeán giaûi phaùp trao traû chuû quyeàn cho nöôùc AÙo.

c. Tranh giaønh aûnh höôûng ôû Hy Laïp, Thoå Nhó Kyø vaø Iran

Cuøng vôùi söï thieát laäp cheá ñoä daân chuû nhaân daân ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu, aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ coøn lan roäng tôùi Hy Laïp, Thoå Nhó Kyø vaø Iran. Vì theá, Mó vaø Anh laïi tìm caùch ñoái phoù vôùi Lieân Xoâ ôû caùc nöôùc naøy.

Taïi Iran, söï tranh chaáp aûnh höôûng ñaõ dieãn ra ngay sau khi Chieán tranh theá giôùi keát thuùc giöõa Anh (ñöôïc Mó uûng hoä) vôùi Lieân Xoâ laø hai nöôùc ñöôïc quyeàn ñoùng quaân ôû ñaây trong chieán tranh. Luùc ñaàu, Chính phuû Hoaøng gia Iran ngaû theo Lieân Xoâ vaø thöøa nhaän tænh töï trò Azerbaijan ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa ñaûng Tudeh (töùc ñaûng Coäng saûn Iran) vaø ñaûng Daân chuû cuûa ngöôøi Kurd (caû hai ñaûng naøy ñeàu nhaän ñöôïc söï uûng hoä cuûa Lieân Xoâ). Phía Anh vaø Mó lieàn döïa vaøo caùc boä laïc vuõ trang Hoài giaùo ñeå gaây aùp löïc vaø loâi keùo Chính phuû Iran theo mình. Chính phuû Iran ñaõ thaúng tay ñaøn aùp ñaûng Tudeh vaø ñaûng Daân chuû cuûa ngöôøi Kurd, giaønh laïi chuû quyeàn ñoái vôùi tænh Azerbaijan (12.1946). Do vaäy, quan heä giöõa Iran vaø Lieân Xoâ trôû neân caêng thaúng, trong luùc quan heä giöõa Iran vôùi Anh vaø Mó laïi ñöôïc caûi thieän.

Thoå Nhó Kyø khoâng tham gia chieán tranh theá giôùi nhöng khi chieán tranh keát thuùc, Lieân Xoâ yeâu caàu Thoå phaûi traû laïi Lieân Xoâ hai vuøng ñaát tröôùc ñaây thuoäc Ñeá quoác Nga, ñoàng thôøi yeâu caàu Thoå ñeå cho Lieân Xoâ cuøng coäng taùc trong vieäc quaûn lí vaø phoøng thuû caùc eo bieån Dardanelles vaø Bosphore. Mó vaø Anh lieàn ñöùng veà phía Thoå ñeå choáng laïi aùp löïc cuûa Lieân Xoâ.

Hy Laïp ñöôïc coi laø thuoäc phaïm vi aûnh höôûng cuûa Anh tôùi 90% theo söï thoûa thuaän giöõa Stalin vaø Churchill; song phong traøo du kích cuûa ñaûng coäng saûn ôû ñaây phaùt trieån raát maïnh vaø ñaõ tieán tôùi khôûi nghóa giaønh chính quyeàn khi chieán tranh theá giôùi keát thuùc. Quaân ñoäi Anh ñaõ thaúng tay ñaøn aùp phong traøo coäng saûn ñeå baûo veä Chính phuû Hoaøng gia Hy Laïp. Noäi chieán ñaõ dieãn ra trong suoát 3 naêm (1946 − 1949) giöõa Chính phuû Hy Laïp (ñöôïc Anh vaø Mó hoã trôï) vôùi ñaûng coäng saûn (ñöôïc Lieân Xoâ giuùp ñôõ thoâng qua caùc nöôùc daân chuû nhaân daân Nam Tö, Albania vaø Bulgaria). Vaán ñeà Iran vaø vaán ñeà Hy Laïp ñaõ trôû thaønh cuoäc ñaáu tranh giöõa Lieân Xoâ vôùi Mó vaø Anh trong suoát thôøi gian ñoù. Hoa Kì ñaõ ñoái phoù vôùi Lieân Xoâ trong caùc vaán ñeà Hy Laïp vaø Thoå Nhó Kyø baèng chuû thuyeát Truman.

d. Söï ra ñôøi cuûa hai phe ñoái laäp

3

Tình traïng caêng thaúng trong quan heä Xoâ - Mó sau chieán tranh ñaõ ñöa tôùi vieäc Mó coâng boá chuû thuyeát Truman (3.1947) nhaèm ngaên chaën Lieân Xoâ vaø phong traøo coäng saûn quoác teá. Keá hoaïch

Marshall (6.1947) ñaõ taäp hôïp caùc nöôùc Taây AÂu döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Mó.

Tröôùc tình hình ñoù, Lieân Xoâ ñaõ thaønh laäp Cuïc Thoâng tin Coäng saûn (Kominform) vaøo thaùng 7.1947, bao goàm ñaïi dieän ñaûng coäng saûn Lieân Xoâ, 6 ñaûng coäng saûn cuûa caùc nöôùc daân chuû nhaân daân (DCND) Ñoâng AÂu, ñaûng Coäng saûn Phaùp vaø ñaûng Coäng saûn Italia, ñeå xaùc ñònh ñöôøng loái, trao ñoåi kinh nghieäm vaø phoái hôïp haønh ñoäng choáng chuû nghóa tö baûn. Chính phuû Lieân Xoâ coøn cho coâng boá chuû thuyeát Zhdanov(1) veà söï phaân chia theá giôùi thaønh hai phe: phe thöù nhaát goàm caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN), daân toäc chuû nghóa vaø yeâu chuoäng hoøa bình vôùi Lieân Xoâ laøm truï coät, vaø phe thöù hai goàm caùc nöôùc ñeá quoác, thöïc daân vaø hieáu chieán do Mó caàm ñaàu. Khoái lieân minh veà moïi maët giöõa caùc nöôùc XHCN cuõng ñöôïc xieát chaët baèng moät heä thoáng caùc hieäp öôùc song phöông veà “Höõu nghò, Hôïp taùc, Lieân minh vaø Töông trôï” kí keát giöõa Lieân Xoâ vôùi caùc nöôùc DCND Ñoâng AÂu vaø giöõa caùc nöôùc naøy vôùi nhau.

Do taùc ñoäng cuûa keá hoaïch Marshall, Toå chöùc Hôïp taùc Kinh teá chaâu AÂu (OEEC) ra ñôøi vaøo thaùng 4.1948, taïo neân söï lieân keát chaët cheõ veà kinh teá giöõa caùc nöôùc tö baûn Taây AÂu.

Ñeå giuùp ñôõ nhau phaùt trieån kinh teá maø khoâng caàn ñeán keá hoaïch Marshall, Lieân Xoâ ñaõ thaønh laäp Hoäi ñoàng Töông trôï Kinh teá (COMECON) vaøo thaùng 1.1949. Ñaây laø toå chöùc lieân keát kinh teá chuû yeáu cuûa caùc nöôùc XHCN Ñoâng AÂu do Lieân Xoâ laõnh ñaïo. Toå chöùc naøy veà sau seõ môû roäng ñeán caùc nöôùc XHCN ngoaøi chaâu AÂu.

Tröôùc söï ñoaøn keát chaët cheõ cuûa heä thoáng XHCN vaø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa phong traøo coäng saûn quoác teá, caùc cöôøng quoác tö baûn Taây AÂu vaø Mó ñaõ xuùc tieán vieäc thaønh laäp caùc khoái lieân minh veà chính trò vaø quaân söï cuûa phöông Taây: Khoái Lieân hieäp Taây AÂu töùc Hieäp öôùc Brussels ra ñôøi thaùng 3.1948 vaø Toå chöùc Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây döông (NATO) ñöôïc thaønh laäp thaùng 4.1949. Toå chöùc Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông laø lieân minh quaân söï vaø chính trò quan troïng nhaát vaø huøng maïnh nhaát cuûa heä thoáng tö baûn chuû nghóa (TBCN) do Mó laõnh ñaïo, maø muïc ñích chuû yeáu laø choáng heä thoáng XHCN do Lieân Xoâ ñöùng ñaàu.

Nhö vaäy, ñeán naêm 1949, taïi chaâu AÂu ñaõ hình thaønh hai phe thuoäc hai heä thoáng ñoái laäp: phe XHCN do Lieân Xoâ ñöùng ñaàu, ñöôïc lieân keát baèng Cuïc Thoâng tin Coäng saûn (Kominform), Hoäi ñoàng Töông trôï Kinh teá (COMECON), vaø caùc hieäp öôùc song phöông...; phe TBCN do Mó ñöùng ñaàu, ñöôïc lieân keát baèng Toå chöùc Hôïp taùc Kinh teá chaâu AÂu (OEEC), Hieäp öôùc Brussels vaø Toå chöùc Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông (NATO)... Treân phaïm vi theá giôùi, heä thoáng XHCN coøn coù söï tham gia cuûa caùc nöôùc DCND chaâu AÙ; heä thoáng TBCN coù theâm Toå chöùc caùc Quoác gia chaâu Mó (OAS) vaø caùc nöôùc tö baûn trong khoái Thònh vöôïng chung (Commonwealth)...

Vôùi söï hình thaønh cuûa hai phe thuoäc hai heä thoáng theá giôùi vaøo naêm 1949, quan heä quoác teá böôùc sang moät thôøi kyø môùi. Trong thôøi haäu chieán (1945 - 1949), noäi dung chuû yeáu cuûa quan heä quoác teá laø vieäc toå chöùc laïi theá giôùi sau chieán tranh giöõa caùc nöôùc Ñoàng minh, töø ñoù naûy sinh tình traïng Chieán tranh laïnh giöõa Mó, Anh vôùi Lieân Xoâ. Töø 1950 cho ñeán khi Chieán tranh laïnh keát thuùc (1991), noäi dung chuû yeáu cuûa quan heä quoác teá treân toaøn theá giôùi noùi chung, ôû chaâu AÂu noùi rieâng, seõ laø söï ñoái ñaàu giöõa hai heä thoáng theá giôùi do Mó vaø Lieân Xoâ ñöùng ñaàu. I. QUAN HEÄ ÑOÂNG-TAÂY TRONG CHIEÁN TRANH LAÏNH (TÖØ 1950 ÑEÁN 1991)

Sau khi NATO ñöôïc thaønh laäp, nöôùc Coäng hoøa Nhaân daân Trung Hoa ra ñôøi vaø chieán tranh Trieàu Tieân buøng noå, quan heä giöõa Lieân Xoâ vôùi Mó vaø quan heä giöõa hai khoái nöôùc Ñoâng AÂu XHCN vaø Taây AÂu TBCN chuyeån haún sang thôøi kì Chieán tranh laïnh vôùi nhöõng neùt ñaëc tröng nhö: ñoái ñaàu trong lónh vöïc ngoaïi giao, ñoï söùc baèng chaïy ñua vuõ trang trong lónh vöïc quaân söï, tuyeân truyeàn ñaû kích nhau trong lónh vöïc tö töôûng vaø vaên hoaù...

(1) Ñoäc giaû naøo quan taâm, coù theå tìm ñoïc toaøn vaên chuû thuyeát Zhdanov trong Beùledi Leùzsloù − Krausz Tamaùs . I.V. Stalin Tieåu cöû chính trò. Tuû saùch Ñaïi hoïc sö Phaïm TP. Hoà Chí Minh , 2004, tr.293 − 294.

4

Trong suoát khoaûng thôøi gian hôn 40 naêm ñoù, giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaø Hoa Kì luoân nuoâi noãi ngôø vöïc lôùn lao ñoái vôùi moãi ñoäng thaùi cuûa ñoái phöông, vì hoï nghó raèng muïc ñích cuoái cuøng cuûa hai beân ñeàu gioáng nhau: chieán thaéng cuûa beân naøy ñoàng nghóa vôùi söï tieâu vong cuûa beân kia. Ñeå ñaït ñöôïc chieán thaéng trong Chieán tranh laïnh, giôùi laõnh ñaïo cuûa hai sieâu cöôøng ñaõ ñaët ñaát nöôùc trong tö theá luoân saün saøng cho moät cuoäc chieán tranh, laàn naøy khoâng phaûi baèng vuõ khí quy öôùc nhö trong hai cuoäc chieán tranh theá giôùi vöøa qua, maø baèng vuõ khí haït nhaân. Quan nieäm raèng cuoäc chieán saép ñeán seõ laø moät cuoäc chieán toång löïc, hoï coá tìm ñuû phöông saùch ñeå tranh ñoaït öu theá tröôùc ñoái phöông trong moïi lónh vöïc, maø ngoaïi giao laø moät.

Tuy cuoái cuøng vaãn khoâng dieãn ra, vieãn caûnh cuûa cuoäc chieán tranh haït nhaân vaãn trôû thaønh noãi aùm aûnh dai daúng ñeø naëng leân ñöôøng loái ñoái ngoaïi laãn ñoái noäi cuûa hai phe. Bieåu hieän cuï theå laø cuoäc chaïy ñua vuõ trang keùo daøi trong suoát thôøi Chieán tranh laïnh. Coù nhöõng luùc, yù thöùc veà nhöõng hieåm hoïa khoân löôøng cuûa moät cuoäc chieán tranh haït nhaân, giôùi laõnh ñaïo hai sieâu cöôøng ñaõ tìm caùch hoøa giaûi ñeå traùnh moät cuoäc ñoái ñaàu tröïc tieáp, nhöng khoâng luùc naøo queân boû lôõ cô hoäi maø hoï cho laø thuaän lôïi ñeå laán aùt ñoái phöông. Haäu quaû laø ôû nôi naøy, nôi khaùc treân theá giôùi luùc naøo cuõng xaûy ra nhöõng cuoäc xung ñoät vuõ trang, hoaëc nhöõng cuoäc khuûng hoaûng chính trò-quaân söï, trong ñoù coù baøn tay can thieäp cuûa Mó hoaëc söï taùc ñoäng cuûa Lieân Xoâ.

1. Vaên kieän NSC-68

a. Hoaøn caûnh

Ngay sau khi chieán tranh chaám döùt treân luïc ñòa chaâu AÂu (5.1945), Chính phuû Hoa Kì ñaõ cho giaûi nguõ vaø ñöa veà nöôùc phaàn lôùn löïc löôïng vieãn chinh cuûa mình(1a). Haäu quaû laø sau khi quan heä ñoàng minh thôøi chieán giöõa caùc nöôùc phöông Taây chuû choát (Hoa Kì, Anh, Phaùp) vaø Lieân Xoâ khoâng nhöõng chaám döùt, maø coøn trôû neân caêng thaúng ñeán möùc nhö ñang trong traïng huoáng chieán tranh, Chính phuû Washington chæ coù theå döïa vaøo söùc maïnh kinh teá - taøi chính vaø ñoäc quyeàn vuõ khí haït nhaân ñeå thöïc hieän chieán löôïc “ngaên chaën” choáng laïi ñieàu maø hoï goïi laø “hoaït ñoäng baønh tröôùng cuûa chuû nghóa coäng saûn Xoâ vieát ôû chaâu AÂu”, vì Lieân Xoâ ñang kieåm soaùt moät löïc löôïng quaân söï quy öôùc khoång loà, vöôït xa löïc löôïng quaân söï cuûa caû Hoa Kì, Anh vaø Phaùp coäng laïi.

Neáu söùc maïnh kinh teá-taøi chính cuûa Hoa Kì laø ñieàu khoâng theå nghi ngôø, thì öu theá veà ñoäc quyeàn vuõ khí haït nhaân cuûa nöôùc naøy xem ra laø moät daáu hoûi lôùn: soá löôïng, kiõ thuaät saûn xuaát, phöông tieän mang chuùng ñeán muïc tieâu..., vì trong moät cuoäc dieãn taäp naêm 1948, khoâng moät quaû bom naøo ñöôïc thaû truùng muïc tieâu. Daáu hoûi naøy khoâng laâu sau trôû thaønh daáu chaám than, khi thaùng 9-1949, Hoa Kì phaùt hieän ra raèng Lieân Xoâ ñaõ thöû nghieäm thaønh coâng bom A.

Khoâng ñoàng yù vôùi laäp luaän cuûa G. Kennan, taùc giaû cuûa thuyeát “ngaên chaën” noåi tieáng, theo ñoù Lieân Xoâ khoâng heà coù yù ñònh xaâm laêng Taây AÂu, raèng noã löïc ngaên chaën “söï baønh tröôùng cuûa Lieân Xoâ” ñaõ thaønh coâng, giôø ñaõ ñeán luùc nghó ñeán caùc cuoäc ñaøm phaùn nhaém ñeán moät hieäp öôùc ñaûm baûo neàn trung laäp cuûa chaâu AÂu vaø ruùt phaàn lôùn löïc löôïng nöôùc ngoaøi khoûi Ñoâng vaø Taây AÂu, Toång thoáng H. Truman ngaøy 31-1-1950 ñaõ ra leänh cho caùc Boä Ngoaïi giao vaø Quoác phoøng “duyeät xeùt vaø ñaùnh giaù laïi toaøn boä chính saùch ñoái ngoaïi vaø quoác phoøng cuûa Hoa Kì döôùi aùnh saùng cuûa caùc söï bieán: Trung Quoác bò maát, Lieân Xoâ laøm chuû naêng löôïng haït nhaân vaø vieãn caûnh cheá taïo bom H” [Daãn laïi theo 2, tr.13].

b. Noäi dung chính

5

Sau hôn ba thaùng laøm vieäc, UÛy ban lieân boä Ngoaïi giao-Quoác phoøng ñaõ soaïn thaûo moät baùo caùo, maø sau ñoù ñöôïc Hoäi ñoàng An ninh quoác gia döôùi quyeàn chuû toïa cuûa Toång thoáng Truman thoâng qua (1a) Luùc Ñöùc ñaàu haøng, quaân soá quaân ñoäi Mó vaøo khoaûng 8,290 trieäu; ñeán cuoái thaùng 5-1945 chæ coøn khoaûng treân 4 trieäu, cuoái thaùng 6-1946 coøn gaàn 1,9 trieäu. Sau ñoù, quaân soá tieáp tuïc giaûm xuoáng khoâng ngöøng: 1,349 trieäu (cuoái 1946), 0,989 trieäu (giöõa 1947). Thaùng 12-1948, vaøo thôøi ñieåm dieãn ra söï kieän thaùng Hai ôû Tieäp Khaéc, quaân soá Mó laø 898.000. Coøn chi phí quoác phoøng giaûm töø 45 tæ (1945) xuoáng coøn 11 tæ (1948) [40, tr.359 – 360, 31, tr.375]. Trong khi ñoù, Lieân Xoâ coù moät ñaïo quaân ñoâng gaàn 4 trieäu, löïc löôïng truø bò ñoâng gaáp 3 laàn vaø tieáp tuïc tuyeån theâm 0,8000 trieäu haøng naêm.

ngaøy 25.4.1950 vaø ñöôïc mang kí hieäu NSC-68 (maõi ñeán ngaøy 27.2.1975, vaên kieän naøy môùi ñöôïc coâng boá coâng khai).

Ñöôïc ñaùnh giaù laø “moät trong nhöõng vaên kieän chính cuûa Chieán tranh laïnh”, “moät söï xaùc ñònh toaøn dieän ñaàu tieân veà chieán löôïc quoác gia”, NSC-68 coi Lieân Xoâ laø moái ñe doïa vónh vieãn cho söï toàn taïi cuûa Mó; Lieân Xoâ phaûi bò kieàm cheá hoaëc bò tieâu dieät, neáu khoâng Mó seõ “khoâng theå tieáp tuïc toàn taïi nhö laø moät xaõ hoäi töï do”. Phaùt xuaát töø quan ñieåm naøy, vaên kieän nhaán maïnh raèng “Mó phaûi tieán haønh moät cuoäc chieán tranh thöïc söï vôùi ngöôøi Xoâ vieát hay vôùi nhöõng ngöôøi laøm thay hoï ôû baát cöù nôi naøo treân theá giôùi” [X.1, tr.9 – 20]. Ñeå laøm ñöôïc nhö vaäy, Mó phaûi taêng cöôøng khaû naêng tieán haønh moät cuoäc chieán tranh baèng caùc loaïi vuõ khí quy öôùc ñeå qua ñoù thu heïp söï leä thuoäc vaøo vuõ khí haït nhaân vaø giaûm thieåu vieãn caûnh cuûa moät cuoäc chieán haït nhaân [7, tr.336]. NSC-68 coå vuõ “vieäc taêng cöôøng ngay laäp töùc vaø treân quy moâ lôùn löïc löôïng quaân söï vaø löïc löôïng noùi chung cuûa chuùng ta vaø cuûa caùc Ñoàng minh nhaèm muïc ñích ñaït ñöôïc theá caân baèng löïc löôïng vaø vôùi hi voïng raèng chuùng ta coù theå khieán cheá ñoä Xoâ vieát thay ñoåi veà baûn chaát baèng nhöõng phöông saùch khaùc hôn laø baèng moät cuoäc chieán tranh toaøn dieän” [Daãn laïi theo 1, tr.113]. Vaên kieän cho raèng trong luùc phöông Taây ñang mong chôø cheá ñoä Xoâ vieát bôùt cöùng raén hôn, Mó phaûi taùi vuõ trang ñeå chaën ñöùng baát kì söï baønh tröôùng naøo cuûa Lieân Xoâ. Vaên kieän caûnh baùo raèng ñeán naêm 1954, Lieân Xoâ seõ coù ñuû löïc löôïng haït nhaân ñeå taøn phaù Mó. Do vaäy, Mó phaûi ñeà ra moät “keá hoaïch taùo baïo vaø quy moâ” xaây döïng laïi phöông Taây cho ñeán khi noù vöôït xa khoái Xoâ vieát; chæ coù laøm nhö vaäy, Mó môùi coù theå ñöùng ôû “trung taâm chính trò vaø vaät chaát, vôùi caùc quoác gia töï do khaùc xoay quanh”. Ngöôøi Mó khoâng neân tieáp tuïc coá tìm caùch “phaân bieät giöõa an ninh quoác gia vaø an ninh toaøn caàu” [Daãn laïi theo 1, tr.114].

Baèng nhöõng soá lieäu cuï theå, NSC-68 döï truø trích 20% toång saûn phaåm quoác daân (GNP) cho chi phí vuõ trang, ñöa ngaân saùch quaân söï töø 13,5 tæ leân 48,2 tæ USD, taêng quaân soá theâm moät trieäu ngöôøi trong voøng moät naêm, soá chieán ñaáu cô taêng 52%.

2. Taây Ñöùc gia nhaäp NATO vaø taùi vuõ trang

Tuy xaûy ra ôû moät vuøng ñaát vöøa xa xoâi, vöøa xa laï vôùi nhieàu ngöôøi Mó, chieán tranh Trieàu Tieân buøng noå vaøo thaùng 6.1950 ñaõ khieán hoï thay ñoåi haún quan ñieåm cuûa mình veà phöông saùch ngoaïi giao cuûa Lieân Xoâ.

Tröôùc ñoù, ngöôøi Mó nghó raèng Lieân Xoâ saün saøng söû duïng moïi phöông tieän ñeå môû roäng aûnh höôûng cuûa hoï, tröø chieán tranh. Giôø thì Washington khoâng theå khoâng thöïc hieän ngay vaên kieän NSC-68 taïi chaâu AÂu, nôi giôùi laõnh ñaïo cuûa caû Mó laãn Lieân Xoâ ñeàu coi laø coù yù nghóa haøng ñaàu ñeán söï soáng coøn cuûa quoác gia mình.

Thöïc ra, tröôùc cuoäc chieán Trieàu Tieân hôn moät naêm, ngöôøi Mó ñaõ hoaøn thaønh noã löïc taùi phoái trí caùc löïc löôïng quaân söï ôû chaâu AÂu theo höôùng phoái hôïp vaø keát hôïp chuùng thaønh moät khoái – töùc NATO – nhaèm thöïc hieän thaønh coâng chieán löôïc “ngaên chaën” ñieàu ñöôïc giôùi caàm quyeàn ôû Washington goïi laø “söï baønh tröôùng cuûa coäng saûn”. Sau ñoù ngaøy 31.01.1950, Toång thoáng Truman ñaõ loan baùo quyeát ñònh saûn xuaát bom H, maïnh gaáp 200 laàn quaû bom A ñaõ thaû xuoáng Hiroshima. Nhöng öu theá − vaø coøn hôn theá nöõa, ñoäc quyeàn − veà vuõ khí haït nhaân maø Mó naém giöõ töø naêm 1945 ñeán naêm 1949, neáu raát caàn cho moät cuoäc chieán tranh haït nhaân, laïi khoâng theå buø ñaép cho caùn caân so saùnh raát baát lôïi cho Mó veà löïc löôïng quy öôùc, maø moät cuoäc chieán giôùi haïn nhö ñang dieãn ra ôû Trieàu Tieân vaãn ñoøi hoûi. Teä hôn nöõa, söï yeáu keùm veà löïc löôïng quy öôùc cuûa phöông Taây hieän ra raát roõ ngay taïi chaâu AÂu. Luùc ñoù, NATO, theo öôùc tính cuûa giôùi chöùc quaân söï phöông Taây, coù khoâng quaù 14 sö ñoaøn, so vôùi 175 sö ñoaøn cuûa Lieân Xoâ.

Thaùng 5.1950, Quoác hoäi Hoa Kì thoâng qua Ñaïo luaät saûn xuaát quoác phoøng (Defense Production Act) khaúng ñònh yù ñònh cuûa Hoa Kì laø “choáng laïi nhöõng hoaït ñoäng xaâm löôïc... phaùt trieån vaø duy trì moïi löïc löôïng quaân söï vaø kinh teá caàn thieát ñeå ñaùp öùng muïc ñích naøy”[Daãn laïi theo 16, tr.40]. Quoác hoäi Mó ñaõ taêng ngaân saùch quaân söï theâm 12 tæ dollars thoâng qua moät khoaûn tín duïng trò giaù 5 tæ ñeå vieän trôï quaân söï cho caùc nöôùc baïn, ñöa quaân soá töø 1,5 trieäu leân 3 trieäu trong voøng moät naêm. Ngoaøi ra, Hoa

6

Kì cuõng yeâu caàu caùc nöôùc phöông Taây taêng cöôøng löïc löôïng quaân söï cuûa mình. Nhöng thay ñoåi ñaùng keå hôn caû trong quan ñieåm quoác phoøng cuûa Hoa Kì laø Washington coù yù ñònh giuùp Taây Ñöùc taùi vuõ trang ñeå nöôùc naøy coù theå goùp 12 sö ñoaøn vaøo löïc löôïng NATO saün coù ôû chaâu AÂu.

Tuy nhieân, yù ñònh treân ñaõ vaáp phaûi söï choáng ñoái maïnh meõ khoâng chæ cuûa Phaùp, maø caû töø phía Anh taïi Hoäi nghò caáp boä tröôûng ngoaïi giao ba nöôùc Hoa Kì, Anh vaø Phaùp dieãn ra taïi New York töø ngaøy 12 ñeán ngaøy19.9.1950. Keát quaû laø Thoâng caùo chung cuûa Hoäi nghò uûng hoä keá hoaïch xaây döïng “trong thôøi haïn ngaén nhaát moät löïc löôïng quaân söï chung coù khaû naêng ñaûm baûo vieäc baûo veä töï do ôû chaâu AÂu” [Daãn laïi theo 16, tr.41], nhöng ñoàng thôøi khaúng ñònh raèng “vieäc taùi laäp moät quaân ñoäi rieâng cho Taây Ñöùc seõ khoâng phaûi laø caùch toát nhaát phuïc vuï cho quyeàn lôïi cuûa nöôùc Ñöùc hay chaâu AÂu” [Daãn laïi theo 28, tr.705]. Baûn thoâng caùo cuõng cho bieát ba nöôùc coù yù ñònh ñaët vaán ñeà chaám döùt tình traïng chieán tranh vôùi Ñöùc, ñoàng thôøi khaúng ñònh vaãn giöõ quy cheá chieám ñoùng ñoái vôùi Taây Ñöùc. Ñaây chính laø lôøi höùa maø Washington vaø London ñaõ ñöa ra, khi vaän ñoäng Paris taùn thaønh vieäc thaønh laäp CHLB Ñöùc [Daãn laïi theo 18, tr.387]. Phieân hoïp cuûa Hoäi ñoàng NATO dieãn ra gaàn nhö cuøng luùc ñoù (trong caùc ngaøy töø 15 ñeán 26-9) ñaõ giao cho caùc cô quan thaåm quyeàn traùch nhieäm trong thôøi haïn ngaén nhaát ñöa ra nhöõng khuyeán caùo veà vieäc baèng caùch naøo Taây Ñöùc “coù theå goùp phaàn ñaéc löïc nhaát vaøo söï nghieäp phoøng thuû” [18, tr.388].

Do keá hoaïch taùi vuõ trang nöôùc Ñöùc seõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán quyeàn lôïi cuûa nöôùc Phaùp vaø cuõng do khoâng ñuû söùc ngaên caûn dieãn bieán naøy, giôùi caàm quyeàn ôû Paris ñaõ phaûn öùng raát mau leï baèng moät keá saùch khaù tinh teá. Ngaøy 24.10.1950, thuû töôùng Phaùp R. Pleùven ñöa ra döï aùn “Coäng ñoàng phoøng thuû chaâu AÂu” (CED), hay coøn goïi laø “keá hoaïch Pleùven”. Ñaây laø keá hoaïch xaây döïng quaân ñoäi chaâu AÂu baèng caùc phöông tieän taøi löïc, vaät löïc vaø nhaân löïc cuûa caùc nöôùc tham gia. Quaân ñoäi naøy seõ “ñöôïc gaén keát vaøo caùc ñònh cheá chính trò cuûa chaâu AÂu thoáng nhaát”, nghóa laø seõ thuoäc thaåm quyeàn cuûa moät boä tröôûng quoác phoøng chaâu AÂu do chính phuû caùc nöôùc tham gia ñoàng thuaän boå nhieäm, ñöôïc söï trôï giuùp cuûa moät hoäi ñoàng caùc boä tröôûng vaø chòu traùch nhieäm tröôùc nghò hoäi chaâu AÂu. Nhö vaäy, keá hoaïch Pleùven khoâng taïo khoù khaên cho vieäc taùi vuõ trang nöôùc Ñöùc, maø chæ nhaèm ngaên khoâng cho nöôùc Ñöùc coù quaân ñoäi vaø boä tham möu rieâng.

Veà phaàn mình, caùc nöôùc XHCN cuõng phaûn öùng mau choùng khoâng keùm. Ngaøy 19.10.1950, Chính phuû Lieân Xoâ ra coâng haøm ngoaïi giao neâu roõ raèng seõ “khoâng dung thöù nhöõng bieän phaùp naøo cuûa caùc chính phuû Mó, Anh vaø Phaùp nhaèm laøm soáng laïi quaân ñoäi thöôøng tröïc Ñöùc ôû Taây Ñöùc” [Daãn laïi theo 9, tr.55]. Lieàn ngay sau ñoù, trong caùc ngaøy töø 20 ñeán 21.10.1950 ôû Praha ñaõ dieãn ra Hoäi nghò caáp boä tröôûng Ngoaïi giao Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc XHCN Ñoâng AÂu. Caùc nöôùc tham döï ñeà nghò Töù cöôøng tuyeân boá khoâng cho pheùp taùi vuõ trang Taây Ñöùc vaø khoâng keát naïp nöôùc naøy vaøo baát kì toå chöùc quaân söï naøo. Hoäi nghò ra thoâng caùo nhaán maïnh söï caàn thieát cuûa vieäc kí ngay hoøa öôùc vôùi Ñöùc vaø thaønh laäp Hoäi ñoàng Laäp hieán toaøn Ñöùc (bao goàm soá ñaïi dieän ngang nhau cuûa hai nöôùc Ñöùc) vôùi nhieäm vuï thaønh laäp Chính phuû laâm thôøi cho caû nöôùc Ñöùc.

Sau ñoù, giöõa hai beân ñaõ dieãn ra caùc cuoäc trao ñoåi coâng haøm laøm roõ laäp tröôøng cuûa mình ñoái vôùi vaán ñeà Ñöùc. Mó, Anh vaø Phaùp nhaéc laïi laäp tröôøng maø hoï ñaõ töøng ñöa ra taïi phieân hoïp laàn thöù VI Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng thaùng 6-1949: “Böôùc caàn thieát ñeå thoáng nhaát nöôùc Ñöùc laø tieán haønh baàu cöû töï do döôùi söï giaùm saùt cuûa quoác teá” [Daãn laïi theo 18, tr.389].

Taïi Hoäi nghò sô boä thöù tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng hoïp ôû Paris töø ngaøy 5-3-1951 nhaèm chuaån bò cho Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng seõ dieãn ra sau ñoù, ñaïi dieän Anh, Phaùp vaø Hoa Kì cöông quyeát khoâng chòu thaûo luaän nhöõng ñeà nghò maø Lieân Xoâ coi laø chính yeáu: xuùc tieán nhanh vieäc kí hoøa öôùc vôùi Ñöùc vaø sau ñoù ruùt quaân chieám ñoùng khoûi ñaây. Ngoaøi ra, hoï khoâng muoán cuoäc ñaøm phaùn ñuïng chaïm ñeán keá hoaïch xaây döïng löïc löôïng quaân söï hôïp nhaát cuûa caùc nöôùc Taây AÂu. Ngaøy 21-6, Hoäi nghò keát thuùc maø khoâng mang laïi keát quaû gì.

7

Thaát baïi treân ñaõ khieán caùc cöôøng quoác phöông Taây ñaåy nhanh hôn tieán ñoä thöïc hieän keá hoaïch taùi

vuõ trang caùc thaønh vieân NATO vaø Taây Ñöùc. Thaùng 9.1951, keá hoaïch Pleùven ñöôïc boä tröôûng ngoaïi giao caùc nöôùc Mó, Anh vaø Phaùp chính thöùc thoâng qua taïi moät hoäi nghò ñöôïc toå chöùc ôû Washington vaø ñöôïc taùn ñoàng ôû Hoäi nghò Hoäi ñoàng NATO dieãn ra taïi Lisbon thaùng 2.1952. Tröôùc bieán chuyeån naøy, ngaøy 10.3 Moskva laïi tung ra saùng kieán môùi laø Döï thaûo caùc cô sôû cuûa hoøa öôùc vôùi Ñöùc vaø coâng haøm ñính keøm, theo ñoù, vieäc soaïn thaûo hoøa öôùc phaûi ñöôïc tieán haønh vôùi söï tham gia cuûa Chính phuû toaøn Ñöùc, toaøn boä quaân ñoäi nöôùc ngoaøi phaûi ruùt heát khoûi Ñöùc chaäm nhaát laø moät naêm sau khi hoøa öôùc coù hieäu löïc, taát caû caên cöù quaân söï cuûa nöôùc ngoaøi taát nhieân cuõng seõ bò phaù huyû, nhöõng chính ñaûng vaø toå chöùc daân chuû ñöôïc töï do hoaït ñoäng, nhöõng toå chöùc phi daân chuû vaø choáng hoøa bình phaûi bò caám hoaït ñoäng, moïi ngöôøi daân phaûi ñöôïc höôûng quyeàn coâng daân vaø chính trò ngang nhau, keå caû nhöõng cöïu só quan vaø ñaûng vieân phaùt xít (tröø nhöõng keû ñang thuï aùn), nöôùc Ñöùc töông lai phaûi trung laäp (nghóa laø khoâng ñöôïc tham gia baát kì toå chöùc quaân söï quoác teá naøo), chæ ñöôïc pheùp coù moät ñaïo quaân ñuû ñeå phoøng thuû, ñöôøng bieân giôùi ñaõ ñöôïc xaùc laäp ôû Hoäi nghò Potsdam phaûi ñöôïc toân troïng [Daãn laïi theo 18, tr.397 – 398; 9, tr.56 – 57].

Trong vaên baûn traû lôøi ñeà ngaøy 25.3, caùc chính phuû Hoa Kì, Anh vaø Phaùp nhaán maïnh raèng vieäc kí hoøa öôùc ñoøi hoûi tröôùc heát phaûi thaønh laäp moät chính phuû coù ñuû thaåm quyeàn kí keát vaø do vaäy vieäc laøm ñaàu tieân, maø caùc nöôùc lieân quan caàn phaûi thoûa thuaän laø tieán haønh toång tuyeåân cöû töï do treân caû hai mieàn döôùi söï giaùm saùt cuûa LHQ. Tuy nhieân, caùc nöôùc phöông Taây ñoàng thôøi vaãn tieáp tuïc xuùc tieán keá hoaïch thaønh laäp CED, vì xem keá hoaïch naøy thuoäc moät vaán ñeà roäng lôùn hôn – an ninh chaâu AÂu. Ngaøy 27.5.1952, sau nhieàu thaùng thöông thaûo raùo rieát giöõa Paris vaø Bonn, Hieäp uôùc thaønh laäp CED ñöôïc boä tröôûng ngoaïi giao caùc nöôùc Phaùp, Taây Ñöùc, Italia vaø caùc nöôùc Benelux(2) kí taïi Paris. Tröôùc ñoù moät ngaøy, nhaèm chuaån bò veà maët phaùp lí cho vieäc kí Hieäp uôùc thaønh laäp CED, taïi Bonn caùc ñaïi dieän Mó, Anh, Phaùp vaø CHLB Ñöùc ñaõ kí “Thoûa öôùc veà quan heä giöõa CHLB Ñöùc vaø ba cöôøng quoác”. Thoûa öôùc trao cho chính phuû Bonn toaøn quyeàn trong caùc chính saùch ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi(3), nhöng ba cöôøng quoác seõ giöõ laïi cho mình moät soá quyeàn. Ñoù laø noäi dung cuûa Ñieàu 2: “Do tình hình quoác teá cho ñeán nay vaãn tieáp tuïc gaây trôû ngaïi cho vieäc taùi thoáng nhaát nöôùc Ñöùc vaø kí hoøa öôùc, ba cöôøng quoác seõ giöõ laïi caùc quyeàn ñaõ coù vaø caùc traùch nhieäm ñaõ ñöôïc giao tröôùc ñaây trong nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán Berlin vaø nöôùc Ñöùc noùi chung, keå caû vaán ñeà taùi thoáng nhaát nöôùc Ñöùc vaø kí hoøa öôùc” [Daãn laïi theo 20, tr.523], nghóa laø Hoa Kì, Anh vaø Phaùp seõ vaãn duy trì quyeàn ñoùng quaân treân laõnh thoå CHLB Ñöùc.

Caùc vaên kieän noùi treân ñöôïc Quoác hoäi Hoa Kì pheâ chuaån ngaøy 1.7.1952, Anh pheâ chuaån ngaøy 1.8.1952. Quoác hoäi CHLB Ñöùc pheâ chuaån ngaøy 15.3.1953. Tuy nhieân, Hieäp öôùc CED laïi gaëp raéc roái ngay taïi Phaùp. Caùc ñaïi bieåu coäng saûn trong Quoác hoäi kòch lieät choáng ñoái vì cho raèng döï aùn naøy laø moät phaàn cuûa keá hoaïch chaïy ñua vuõ trang roäng lôùn choáng Lieân Xoâ, coøn caùc ñaïi bieåu goâlít (4) maïnh meõ pheâ phaùn tính chaát sieâu quoác gia cuûa döï aùn. Ngaøy 30.8, caùc ñaïi bieåu coäng saûn vaø goâlít ñaõ cuøng lieân keát thaønh ña soá ñeå baùc boû Hieäp öôùc CED. Hoäi nghò boä tröôûng ngoaïi giao töù cöôøng dieãn ra ôû Berlin töø ngaøy 25.1 ñeán ngaøy 18.2.1954 ñaõ khoâng mang laïi keát quaû tích cöïc ñaùng keå naøo.

Dieãn bieán treân ñaõ ñaët nöôùc Phaùp vaøo theá coâ laäp trong quan heä vôùi caùc ñoàng minh NATO vaø hôn theá nöõa, trong boái caûnh cuûa quan heä Ñoâng-Taây luùc baáy giôø(4a) hoaøn toaøn khoâng coù taùc duïng ngaên caûn nöôùc Ñöùc taùi vuõ trang.

Taïi Hoäi nghò London dieãn ra töø ngaøy 28.9. ñeán ngaøy 30.10.1954, Hoa kì, Phaùp vaø Anh ñoàng thoûa thuaän seõ chaám döùt, ngay khi coù theå, cheá ñoä chieám ñoùng ñoái vôùi CHLB Ñöùc, Hieäp öôùc Brussels kí naêm 1948 seõ ñöôïc môû roäng thaønh Lieân hieäp Taây AÂu ñeå bao goàm caû CHLB Ñöùc vaø Italia. Buø laïi,

(2) Teân goïi taét caùc nöôùc Bæ , Haø Lan vaø Luxembourg. (3) Ñieàu 1 cuûa Thoûa öôùc ghi roõ: “Coäng hoøa Lieân bang (Ñöùc] coù toaøn quyeàn trong caùc coâng vieäc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi, tröø moät soá ngoaïi leä ñöôïc neâu ra trong vaên kieän naøy” [Daãn laïi theo 20, tr.523]. (4) Moät traøo löu chính trò do de Gaulle chuû xöôùng. Theo ñoù, Phaùp phaûi giaønh moät vò theá ñoäc laäp hôn trong quan heä vôùi Mó trong lónh vöïc ñoái ngoaïi. (4a) Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng dieãn ra ôû Berlin töø ngaøy 25.1 ñeán ngaøy 18.2.1954 ñaõ khoâng mang laïi keát quaû tích cöïc ñaùng keå naøo.

8

CHLB Ñöùc höùa seõ khoâng cheá taïo vuõ khí nguyeân töû, hoùa hoïc, sinh hoïc, teân löûa taàm xa, taøu chieán hôn 3000 taán, oanh taïc cô chieán löôïc.

Tieáp ñoù, taïi Hoäi nghò Paris dieãn ra töø ngaøy 20 ñeán ngaøy 23.10.1954, ñaïi dieän 9 nöôùc – Hoa Kì, Anh, Phaùp, Canada, CHLB Ñöùc, Italia, Bæ, Haø Lan vaø Luxembourg – ñaõ kí Hieäp öôùc chính thöùc chaám döùt cheá ñoä chieám ñoùng ñoái vôùi CHLB Ñöùc, keát naïp nöôùc naøy vaø Italia vaøo Lieân hieäp Taây AÂu seõ ñöôïc chính thöùc thaønh laäp sau 5 ngaøy nöõa. Caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò coøn kí Nghò ñònh thö keát naïp CHLB Ñöùc vaø Italia vaøo NATO vôùi tö caùch laø caùc thaønh vieân ñaày ñuû vaø coù chuû quyeàn. Ngay sau ñoù, CHLB Ñöùc ñaõ xaây döïng moät quaân ñoäi rieâng cuûa mình (Bundeswehr) goàm 12 sö ñoaøn boä binh, coøn khoâng quaân 7,5 vaïn, haûi quaân 2,5 vaïn.

3. Vaán ñeà hoaø öôùc vôùi AÙo vaø Ñöùc

a. Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng taïi Berlin (töø ngaøy 25-1- ñeán ngaøy 18-2-1954)

Sau khi caùc hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng bò thaát baïi vaø bò ngöng laïi töø naêm 1949, trong quan heä giöõa caùc nöôùc ñoù ôû chaâu AÂu ñaõ xuaát hieän theâm nhieàu vaán ñeà môùi, beân caïnh moät vaán ñeà lôùn coøn toàn ñoïng töø cuoái chieán tranh - kí hoøa öôùc vôùi caùc nöôùc baïi traän, ñaëc bieät laø vôùi Ñöùc vaø AÙo. Söï thay ñoåi giôùi laõnh ñaïo hai nöôùc ñöùng ñaàu hai phe − Lieân Xoâ vaø Mó − trong nhöõng thaùng ñaàu naêm 1953(4b), vieäc kí hieäp ñònh ñình chieán ôû Trieàu Tieân ñaõ taïo ñieàu kieän cho Töù cöôøng noái laïi Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao ôû Berlin töø ngaøy 25.1 ñeán ngaøy 18.2.1954.

Chöông trình nghò söï taïi Hoäi nghò goàm:

- Vaán ñeà Ñöùc vaø vaán ñeà ñaûm baûo an ninh chaâu AÂu;

- Vaán ñeà kí hoøa öôùc vôùi AÙo...

Veà vaán ñeà Ñöùc, Lieân Xoâ ñeà nghò thaønh laäp moät chính phuû laâm thôøi do Quoác hoäi hai nöôùc Ñöùc baàu ra, ruùt heát quaân ñoäi chieám ñoùng nöôùc ngoaøi vaø sau ñoù seõ tieán haønh baàu cöû töï do do chính phuû laâm thôøi chuaån bò vaø ñaûm traùch. Hai nöôùc Ñöùc cuøng tham gia chuaån bò döï thaûo hoøa öôùc.

Phaùi ñoaøn Xoâ vieát coøn gaén chaët vaán ñeà Ñöùc vôùi vaán ñeà ñaûm baûo an ninh chaâu AÂu. Theo ñoù, chính quyeàn töông lai cuûa caû (hay cuûa baát kì phaàn naøo) nöôùc Ñöùc ñeàu khoâng ñöôïc tham gia baát kì lieân minh quaân söï taäp theå naøo töông töï nhö CED. Lieân Xoâ nhaán maïnh raèng chæ coù caùch giaûi quyeát vaán ñeà nhö vaäy môùi ñaùp öùng ñöôïc quyeàn lôïi cuûa nhaân daân chaâu AÂu vaø quyeàn lôïi thieát thaân cuûa chính nhaân daân Ñöùc. Ngoaøi ra, V. Molotov − tröôûng ñoaøn Lieân Xoâ − cuõng ñeà nghò kí moät hieäp öôùc veà an ninh taäp theå ôû chaâu AÂu, trong ñoù khoâng coù Canada; coøn Hoa Kì vaø Trung Quoác, vì coù nhöõng traùch nhieäm ñaëc bieät trong tö caùch laø thaønh vieân thöôøng tröïc cuûa HÑBA LHQ, seõ ñöôïc môøi cöû quan saùt vieân beân caïnh caùc cô quan ñöôïc laäp ra theo hieäp öôùc an ninh. Caàn löu yù theâm raèng nhöõng ñeà nghò treân cuûa chính phuû Lieân Xoâ ñaõ maëc nhieân thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa hai nöôùc Ñöùc.

Veà phaàn mình, caùc chính phuû phöông Taây muoán tieán trình thoáng nhaát nöôùc Ñöùc ñöôïc dieãn ra theo “keá hoaïch Eden”(5) goàm naêm giai ñoaïn vôùi troïng taâm laø vieäc toå chöùc toång tuyeån cöû töï do döïa theo cô sôû ñaïo luaät baàu cöû do 4 cöôøng quoác soaïn thaûo vaø döôùi söï kieåm soaùt cuûa hoï. Quoác hoäi ñöôïc baàu ra seõ thaønh laäp chính phuû vaø chính phuû naøy seõ coù nhieäm vuï kí hoøa öôùc vôùi taát caû nhöõng nöôùc naøo töøng tham chieán choáng Ñöùc Quoác xaõ. Nöôùc Ñöùc thoáng nhaát hoaøn toaøn töï do quyeát ñònh phöông höôùng chính saùch ñoái ngoaïi cuûa mình: gia nhaäp moät khoái naøo ñoù, hoaëc trung laäp. Caùc nöôùc phöông Taây baùc boû ñeà aùn an ninh taäp theå chaâu AÂu cuûa ñoaøn Lieân Xoâ, vì cho raèng Moskva coù yù ñoà buoäc tieán trình thoáng nhaát nöôùc Ñöùc phaûi leä thuoäc vaøo moät heä thoáng, maø trong ñoù öu theá seõ thuoäc veà Lieân Xoâ.

Vieäc giaûi quyeát vaán ñeà AÙo cuõng vaáp phaûi nhöõng khoù khaên töông töï nhö trong vaán ñeà Ñöùc. Ngoaøi ra, Molotov coøn ñoøi trì hoaõn vieäc ruùt quaân ñoäi nöôùc ngoaøi khoûi AÙo cho ñeán khi hoøa öôùc vôùi Ñöùc ñöôïc kí keát.

(4b) Ngaøy 20.1, töôùng D. Eisenhower laøm leã tuyeân theä nhaäm chöùc toång thoáng Hoa Kì . Ngaøy 5.3, nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ I. Stalin qua ñôøi. Ngöôøi thay oâng laø G. Malenkov. (5) Laáy theo teân cuûa boä tröôûng Ngoaïi giao Anh – Anthony Eden.

9

Laäp tröôøng ñoái khaùng giöõa hai beân ñaõ ñöôïc phaûn aûnh trong Thoâng caùo chung keát thuùc Hoäi nghò: “Giöõa boán boä tröôûng Ngoaïi giao ñaõ dieãn ra nhöõng cuoäc trao ñoåi yù kieáân toaøn dieän veà vaán ñeà Ñöùc, vaán ñeà an ninh chaâu AÂu vaø caû vaán ñeà AÙo, nhöng hoï ñaõ khoâng theå ñaït ñöôïc söï thoûa thuaän veà nhöõng vaán ñeà vöøa neâu” [Daãn laïi theo 9, tr.146; 18, tr.410]. Tuy nhieân, Thoâng caùo chung cho bieát caùc beân döï Hoäi nghò ñaõ ñoàng yù trieäu taäp moät hoäi nghò khaùc, bao goàm ñaïi dieän Töù cöôøng, CHND Trung Hoa, hai nöôùc Trieàu Tieân vaø caùc quoác gia khaùc coù tham gia vaøo cuoäc chieán tranh Trieàu Tieân nhaèm möu tìm moät giaûi phaùp hoøa bình cho vaán ñeà Trieàu Tieân. Hoäi nghò naøy cuõng seõ ñöôïc yeâu caàu cöùu xeùt “vaán ñeà taùi laäp hoøa bình ôû Ñoâng Döông”.

b. Hoøa öôùc vôùi AÙo (15.5.1955) Laø nöôùc coù soá phaän gaén lieàn vôùi Ñöùc sau bieán coá Anschluss(6), AÙo sau chieán tranh cuõng bò phaân thaønh boán khu vöïc thuoäc quyeàn chieám ñoùng cuûa boán cöôøng quoác thaéng traän cho ñeán khi moät hoøa öôùc ñöôïc kí giöõa Ñöùc vaø caùc nöôùc thaéng traän. Trong ñieàu kieän cuûa Chieán tranh laïnh, vieäc giaûi quyeát vaán ñeà AÙo cuõng gaëp nhieàu traéc trôû nhö Ñöùc. Caùc nöôùc phöông Taây vaø Lieân Xoâ ñeàu quan nieäm raèng vò theá cuûa hoï taïi caùc cuoäc ñaøm phaùn veà vaán ñeà Ñöùc seõ bò suy yeáu, neáu vaán ñeà AÙo ñöôïc giaûi quyeát moät caùch baát lôïi cho hoï. Haäu quaû laø maõi ñeán möôøi naêm sau chieán tranh, moät hoøa öôùc vôùi AÙo vaãn coøn boû ngoû. Laàn sau cuøng vaán ñeà AÙo laïi ñöôïc mang ra baøn baïc laø Hoäi nghò Berlin giöõa caùc boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng thaùng 2.1954.

Ñang chuaån bò saün keá hoaïch taùi vuõ trang Taây Ñöùc vaø keát naïp nöôùc naøy vaøo NATO, caùc nöôùc phöông Taây ñaõ maïnh daïn ñeà nghò ruùt toaøn boä quaân chieám ñoùng khoûi AÙo, ñieàu maø hoï luoân khöôùc töø trong tröôøng hôïp cuûa Ñöùc, keå caû sau khi ñaõ kí hoøa öôùc vôùi nöôùc naøy. Nhöng moät Taây Ñöùc − thaønh vieân NATO, theo ñaùnh giaù cuûa Lieân Xoâ, seõ coù khaû naêng laäp laïi moät Anschluss khaùc. Do vaäy, Lieân Xoâ ñaõ ñeà nghò hoaõn vieäc ruùt quaân khoûi AÙo (ñieàu maø Chính quyeàn Xoâ vieát vaãn luoân muoán thöïc hieän ñoái vôùi Ñöùc) cho ñeán khi vaán ñeà Ñöùc ñöôïc giaûi quyeát moät caùch hoøa bình(7).

Sau khi caùc hieäp öôùc London vaø Paris taïo cô sôû phaùp lí cho vieäc keát naïp Taây Ñöùc vaøo NATO vaø taùi vuõ trang nöôùc naøy ñöôïc kí keát (10.1954), giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ nghó raèng moät nöôùc AÙo vôùi nhöõng quy cheá khoâng roõ raøng seõ taïo cô hoäi cho söï can thieäp cuûa nöôùc Ñöùc giôø ñaõ ñöôïc phöông Taây phuïc hoài ñaày ñuû ñòa vò vaø ñöôïc taùi vuõ trang(8). Toát nhaát laø neân sôùm tìm moät giaûi phaùp toái öu cho vaán ñeà AÙo trong nhöõng ñieàu kieän ñaõ ñoåi thay nhö vöøa keå. Ngaøy 11.3.1955, Molotov ñaõ ñöa ra tuyeân boá: “Taïi Hoäi nghò Berlin, phaùi ñoaøn Xoâ vieát ñaõ nhaán maïnh ñeán yeâu caàu trì hoaõn vieäc ruùt quaân ñoäi nöôùc ngoaøi khoûi AÙo cho ñeán khi moät hoøa öôùc ñöôïc kí vôùi Ñöùc. Giôø ñaây, Lieân Xoâ ñeà nghò neân thöïc hieän vieäc ruùt quaân cuûa boán cöôøng quoác khoûi AÙo, maø khoâng caàn ñôïi ñeán luùc kí hoøa öôùc, neáu ngöôøi ta ñaït ñöôïc thoûa öôùc veà caùc bieän phaùp ñuû söùc ngaên chaën moät vuï Anschluss môùi. (Do vaäy giôø ñaây) Lieân Xoâ khoâng gaén lieàn vieäc giaûi quyeát vaán ñeà AÙo vôùi vieäc giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc; Lieân Xoâ chæ muoán vaïch ra moái lieân quan giöõa hai vaán ñeà naøy... Khoâng ñöôïc ñöa AÙo vaøo baát kì lieân minh hay hieäp öôùc quaân söï naøo choáng laïi caùc quoác gia ñöôïc ñeà caäp ñeán trong caùc ñeà nghò cuûa Lieân Xoâ; khoâng ñöôïc duøng laõnh thoå AÙo laøm caên cöù quaân söï nöôùc ngoaøi” [Daãn laïi theo 9, tr.255].

Töø ngaøy 12 ñeán ngaøy 15.4.1955 ôû Moskva ñaõ dieãn ra caùc cuoäc ñaøm phaùn tay ñoâi giöõa caùc ñoaøn Chính phuû hai nöôùc Lieân Xoâ vaø AÙo, maø keát quaû laø söï ra ñôøi cuûa Giaùc thö Xoâ-AÙo. Phía AÙo cam keát “luoân luoân tuaân thuû moät neàn trung laäp gioáng nhö cuûa Thuïy Só". Veà phaàn mình, Lieân Xoâ cam keát ñoàng yù ñeå “toaøn boä quaân ñoäi chieám ñoùng cuûa boán cöôøng quoác ruùt khoûi AÙo sau khi Hieäp öôùc Nhaø nöôùc coù

(6) Naêm 1938, Ñöùc saùp nhaäp AÙo. (7) Anatoli Dobrynin, phuï taù cuûa Molotov, nhaän xeùt laäp tröôøng cuûa Lieân Xoâ veà vaán ñeà AÙo: “Thôøi kì ñoù trong Boä Chính trò coù caùc cuoäc tranh luaän raát noùng boûng veà hieäp ñònh hoøa bình ôû AÙo vaø vieäc ruùt quaân caùc nöôùc Ñoàng minh ra khoûi AÙo. Molotov laø ngöôøi cöïc löïc phaûn ñoái caùc böôùc ñi ñoù, vì oâng cho raèng vieäc ruùt quaân ñoäi Lieân Xoâ ra khoûi AÙo seõ laøm cho vò theá cuûa Lieân Xoâ ôû trung taâm chaâu AÂu bò suy yeáu nghieâm troïng vaø laøm cho Lieân Xoâ bò maát moät phaàn lôùn thaønh quaû ñaõ giaønh ñöôïc trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai” [11,tr.34]. (8) Trong baûn baùo caùo veà tình hình quoác teá ñoïc ngaøy 8.2.1954 taïi Hoäi nghò Xoâ vieát Toái cao, Molotov nhaán maïnh raèng: “Söï hoài sinh cuûa chuû nghóa quaân phieät Taây Ñöùc laø moái ñe doïa ñeán neàn ñoäc laäp cuûa AÙo”.

10

hieäu löïc, chaäm nhaát laø vaøo ngaøy 31.12.1955”.

Trong hoaøn caûnh chaâu AÂu cuûa thaäp nieân 50, ñaây haún laø giaûi phaùp toát nhaát cho vaán ñeà AÙo. Ngaøy 15.5.1955, leã kí keát “Hieäp öôùc Nhaø nöôùc(9) veà vieäc khoâi phuïc nöôùc AÙo ñoäc laäp vaø daân chuû” ñaõ dieãn ra ôû Vienna vôùi söï tham döï cuûa ñaïi dieän boán cöôøng quoác thaéng traän vaø AÙo. Hieäp öôùc coù caùc noäi dung chính sau:

- AÙo laø nöôùc ñoäc laäp vaø coù chuû quyeàn trong khuoân khoå bieân giôùi coù tröôùc ngaøy 1.1.1938;

- Ñöùc khoâng ñöôïc saùp nhaäp AÙo vaø AÙo khoâng ñöôïc gia nhaäp baát kì lieân minh chính trò hoaëc kinh teá naøo vôùi Ñöùc;

- AÙo phaûi duy trì caùc quyeàn töï do daân chuû trong nöôùc, toân troïng quyeàn daân toäc cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi Slav vaø Horvate;

- Löïc löôïng vuõ trang cuûa AÙo ñuû ñeå phoøng thuû ñaát nöôùc, khoâng ñöôïc trang bò vuõ khí nguyeân töû, khoâng ñöôïc duøng caùc loaïi vuõ khí ñöôïc mua hoaëc saûn xuaát ôû Ñöùc;

- Veà kinh teá, caùc nöôùc chieán thaéng khoâng ñoøi AÙo boài thöôøng vaø hoaøn traû caùc taøi saûn Ñöùc treân laõnh thoå AÙo cho Chính phuû nöôùc naøy;

- Sau khi hieäp öôùc coù hieäu löïc, quaân ñoäi chieám ñoùng ruùt khoûi AÙo tröôùc ngaøy 31.12.1955.

Ngaøy 26.10.1955, Quoác hoäi AÙo thoâng qua ñaïo luaät coù giaù trò nhö hieán phaùp veà cheá ñoä trung laäp laâu daøi. Ngaøy 6.12 cuøng naêm, Lieân Xoâ, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp cuøng chính thöùc thöøa nhaän quy cheá trung laäp cuûa Coäng hoøa AÙo vaø cam keát toân troïng neàn trung laäp cuûa nöôùc naøy. Quy cheá trung laäp khoâng ngaên caûn AÙo trôû thaønh thaønh vieân cuûa LHQ, tham gia caùc toå chöùc phi quaân söï ôû chaâu AÂu. Ngay trong naêm 1955, AÙo gia nhaäp Hoäi ñoàng chaâu AÂu.

c. Hoäi nghò thöôïng ñænh Töù cöôøng ôû Geneva (töø ngaøy 18 ñeán ngaøy 23.7.1955)

Trong luùc ñang dieãn ra nhöõng cuoäc vaän ñoäng raùo rieát ôû caùc nöôùc phöông Taây quanh vaán ñeà taùi vuõ trang Taây Ñöùc vaø keát naïp nöôùc naøy vaøo NATO, hai nöôùc giöõ vai troø chuû ñaïo trong quan heä quoác teá – Lieân Xoâ vaø Hoa Kì – ñaõ laàn löôït thay ñoåi ngöôøi laõnh ñaïo. Ngaøy 20.1.1953, Eisenhower chính thöùc nhaäm chöùc Toång thoáng Hoa Kì vôùi lôøi höùa heïn seõ sôùm chaám döùt cuoäc chieán tranh Trieàu Tieân; thaùng 3 cuøng naêm ôû Lieân Xoâ moät “ban laõnh ñaïo taäp theå” thay theá Stalin vöøa qua ñôøi. Chaúng laâu sau ñoù, taäp theå naøy ñaõ tieán haønh nhieàu caûi caùch quan troïng, maø Hieäp ñònh ñình chieán Trieàu Tieân laø moät trong nhöõng keát quaû cuûa chuùng. Roõ raøng laø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo môùi cuûa caû hai nöôùc ñeàu muoán theo ñuoåi moät ñöôøng loái ngoaïi giao khaùc vôùi ngöôøi tieàn nhieäm cuûa hoï. Trong baàu khoâng khí thay ñoåi ñoù, nhöõng ñeà nghò cuûa Churchill (trôû laïi caàm quyeàn töø thaùng 10.1951 ñeán thaùng 4.1955) veà moät cuoäc gaëp gôõ giöõa nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu Töù cöôøng − Lieân Xoâ, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp − ñaõ ñöôïc chuù yù laéng nghe.

Beân caïnh ñoù, vieäc giaûi quyeát vaán ñeà AÙo, tuy khoâng chieám vò trí trung taâm trong nhöõng baát ñoàng phaân caùch hai khoái nöôùc ôû chaâu AÂu, ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc laøm dòu tình hình ôû chaâu luïc naøy. Nhöõng nhaø laõnh ñaïo caùc nöôùc lôùn ôû phöông Taây vaø Lieân Xoâ ñeàu coi ñaây laø cô hoäi thuaän lôïi ñeå tieán haønh moät hoäi nghò thöôïng ñænh ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà lôùn tích luõy trong khoaûng thôøi gian 10 naêm sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai.

Töø ngaøy 18 ñeán ngaøy 23.7.1955 ôû Geneva ñaõ dieãn ra Hoäi nghò thöôïng ñænh Töù cöôøng vôùi söï tham gia cuûa N. Khrushchev vaø N. Bulganin (Lieân Xoâ), D. Eisenhower vaø F. Dulles (Mó), A. Eden vaø H. Macmillan (Anh), E. Faure vaø A. Pignet (Phaùp). Ñaây laø Hoäi nghò thöôïng ñænh ñaàu tieân sau Hoäi nghò Potsdam naêm 1945. Chöông trình nghò söï bao goàm caùc vaán ñeà sau: vaán ñeà Ñöùc, an ninh chaâu AÂu, giaûi tröø vuõ khí vaø phaùt trieån lieân laïc giöõa Ñoâng vaø Taây.

Vaán ñeà trung taâm maø phaùi ñoaøn Lieân Xoâ muoán Hoäi nghò xem xeùt laø an ninh taäp theå ôû chaâu AÂu(10).

(9) Teân goïi naøy nhaèm nhaán maïnh yù nöôùc AÙo bò loâi vaøo Chieán tranh theá giôùi thöù hai baát chaáp yù nguyeän cuûa nöôùc naøy. (10) Ñaây laø söï thay ñoåi lôùn lao trong laäp tröôøng cuûa Lieân Xoâ. Nguyeân nhaân laø caùch nhìn cuûa giôùi laõnh ñaïo môùi ôû Moskva veà vaán ñeà Ñöùc ñaõ khoâng coøn nhö tröôùc. Moät thaùng tröôùc Hoäi nghò, N. Bulganin ñaõ tuyeân boá raèng : “... trong

11

Theo hoï, vaán ñeà seõ ñöôïc thöïc hieän qua hai giai ñoaïn: trong giai ñoaïn ñaàu, caùc nöôùc tham gia NATO vaø Hieäp öôùc Varsava (keå caû hai nöôùc Ñöùc) seõ cam keát traùnh duøng vuõ löïc vaø giaûi quyeát moïi tranh chaáp baèng con ñöôøng hoøa bình. ÔÛ giai ñoaïn hai, khi caùc cam keát trong khuoân khoå heä thoáng an ninh taäp theå baét ñaàu coù hieäu löïc, caùc khoái quaân söï seõ bò giaûi taùn. Chæ thò ñeà ngaøy 26.10.1955 cuûa Chính phuû Lieân Xoâ göûi phaùi ñoaøn Xoâ vieát ôû Hoäi nghò Töù cöôøng caáp boä tröôûng Ngoaïi giao, voán seõ ñöôïc trieäu taäp ôû Geneva sau Hoäi nghò thöôïng ñænh naøy ñaõ xaùc ñònh roõ laäp tröôøng cuûa Moskva: “Vaán ñeà chính laø ñaûm baûo an ninh ôû chaâu AÂu, coøn vaán ñeà Ñöùc laø vaán ñeà rieâng, phuï thuoäc vaøo vieäc giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn lieân quan ñeán an ninh chaâu AÂu” [Daãn laïi theo16, tr.181]. Ñoàng thôøi, Bulganin, tröôûng ñoaøn Lieân Xoâ, khoâng che giaáu yù ñònh ñoøi quaân ñoäi nöôùc ngoaøi ruùt heát khoûi chaâu AÂu.

Khaùc vôùi Moskva, caùc phaùi ñoaøn Hoa Kì, Anh vaø Phaùp laïi nhaán maïnh ñeán vaán ñeà Ñöùc. Trong baøi phaùt bieåu ñaàu tieân taïi Hoäi nghò, Eisenhower tuyeân boá raèng vaán ñeà Ñöùc “phaûi laø chuû ñeà chính trong caùc cuoäc ñaøm phaùn cuûa chuùng ta ôû ñaây” [Daãn laïi theo 18, tr.458]. Chöøng naøo nöôùc Ñöùc chöa ñöôïc thoáng nhaát, seõ khoâng theå coù hoøa bình laâu daøi ôû chaâu AÂu. Vaø nöôùc Ñöùc thoáng nhaát, theo Eisenhower, “coù khaû naêng choïn löïa, thöïc hieän quyeàn töï veä taäp theå khoâng theå di nhöôïng cuûa noù” [Daãn laïi theo 22, tr.128]. Toùm laïi, moät giaûi phaùp ñuùng ñaén cho vaán ñeà Ñöùc theo caùch nhìn cuûa phöông Taây phaûi laø nöôùc Ñöùc taùi thoáng nhaát coù quyeàn gia nhaäp NATO.

Vaäy laø laäp tröôøng cuûa hai beân khaùc bieät ñeán möùc ñoái choïi laãn nhau. Ñoøi Mó ruùt heát quaân khoûi chaâu AÂu coù nghóa laø phaûi thuyeát phuïc caùc nöôùc Taây AÂu tin raèng nguyeân nhaân thaønh laäp NATO - “hieåm hoïa Xoâ vieát” - khoâng coøn nöõa. Coøn ñeå nöôùc Ñöùc taùi thoáng nhaát ôû laïi trong NATO cuøng vôùi Anh, Phaùp vaø coù theå caû Mó, trong luùc Lieân Xoâ khoâng phaûi laø thaønh vieân cuûa khoái naøy, thì ñoøi hoûi naøy chaúng khaùc gì buoäc Lieân Xoâ töø boû quyeàn lôïi cuûa mình trong vaán ñeà Ñöùc.

Ngaøy 21.7, Eisenhower tung ra moät saùng kieán môùi ñöôïc goïi laø “baàu trôøi môû”. Sau khi nhaéc laïi raèng Ñoâng vaø Taây trong caùc keá hoaïch maø hoï ñeä trình laâu nay leân Uyû ban giaûi tröø vuõ khí cuûa LHQ ñeàu coâng nhaän caàn kieåm tra vieäc thöïc thi caùc bieän phaùp ñaõ ñöôïc thoâng qua, nhöng ñeàu khoâng thoáng nhaát veà phöông thöùc tieán haønh kieåm tra, Eisenhower ñeà nghò Lieân Xoâ vaø Hoa Kì seõ cöû ra moät soá phi cô nhaát ñònh doø xeùt caùc caên cöù quaân söï cuûa nhau. Cho raèng Hoa Kì coù yù ñoà thaùm thính laõnh thoå cuûa mình, phaùi ñoaøn Lieân Xoâ ñaõ baùc boû saùng kieán cuûa Eisenhower, vì cho raèng noù chaúng lieân quan gì ñeán vaán ñeà giaûi tröø vuõ khí.

Veà vaán ñeà phaùt trieån thoâng tin lieân laïc Ñoâng - Taây, quan ñieåm cuûa hai beân cuõng raát traùi ngöôïc nhau. Phaùi ñoaøn Lieân Xoâ nhaán maïnh söï caàn thieát phaùt trieån caùc moái lieân heä vaø trao ñoåi giöõa caùc nöôùc trong caùc lónh vöïc kinh teá, vaên hoùa, khoa hoïc vaø thoâng tin, khoâng xaâm phaïm quyeàn lôïi, nguyeân taéc vaø truyeàn thoáng cuûa caùc nöôùc ñoù, nghóa laø moïi söï trao ñoåi ñeàu phaûi ñöôïc tieán haønh thoâng qua caùc keânh Nhaø nöôùc. Caùc phaùi ñoaøn Mó, Anh vaø Phaùp ñeà caäp ñeán söï töï do thoâng tin vaø di chuyeån, truyeàn thanh, xaây döïng caùc trung taâm thoâng tin, du nhaäp saùch baùo vaøo laõnh thoå cuûa nhau..., nghóa laø caùc toå chöùc tö nhaân vaø caù nhaân ñeàu coù quyeàn döï phaàn vaøo nhöõng quan heä lieân laïc thoâng tin giöõa caùc nöôùc.

Khoâng ñoàng yù vôùi nhau veà caùch giaûi quyeát caùc vaán ñeà maáu choát, Hoäi nghò thöôïng ñænh coi nhö thaát baïi. Tuy nhieân, khoâng nhaø laõnh ñaïo naøo muoán veà nöôùc vôùi tay khoâng. Voán ñaët nhieàu hi voïng vaøo ñaây, dö luaän phöông Taây taát seõ khoâng chaáp nhaän keát quaû naøy sau nhöõng naêm soáng trong traïng thaùi caêng thaúng phaùt sinh töø Chieán tranh laïnh; coøn giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ, ñang treân böôùc ñöôøng thöïc hieän nhöõng caûi caùch quan troïng, khoâng muoán theá löïc baûo thuû trong nöôùc laáy thaát baïi cuûa Hoäi nghò laøm cô hoäi hoài sinh.

tình theá hieän nay, Chính phuû Lieân Xoâ ñaønh phaûi tính ñeán söï vieäc Taây Ñöùc ñaõ gia nhaäp Lieân minh Baéc Ñaïi Taây Döông vaø Lieân hieäp Taây AÂu vaø vieäc Hieäp öôùc Paris ñaõ ñöôïc pheâ chuaån. Tröôùc chuyeån bieán naøy, Chính phuû Xoâ vieát khoâng coøn nghó ñeán vieäc choái boû Hieäp öôùc Paris hay ñoøi Taây Ñöùc ruùt khoûi caùc Lieân minh vöøa keå. Ñoù laø ñoøi hoûi hoaøn toaøn khoâng thöïc teá [Daãn laïi theo 9, tr.278 – 279]. Töø ñaây, Lieân Xoâ chuyeån sang chuû tröông ñoøi hoûi phöông Taây thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa hai nöôùc Ñöùc.

12

Sau caùc cuoäc thaûo luaän gay gaét, Töù cöôøng ñaõ ñoàng yù veà vaên kieän ñuùc keát caùc chæ thò chung ñeå laïi cho caùc boä tröôûng ngoaïi giao ñeå hoï tieáp tuïc ñaøm phaùn vaøo muøa thu. Vaên kieän chöùa ñöïng nhöõng lôøi leõ toát ñeïp veà söï caàn thieát phaûi giôùi haïn vuõ trang vaø phaùt trieån caùc lieân laïc Ñoâng-Taây. Veà vaán ñeà gai goùc nhaát - vaán ñeà Ñöùc, Hoa Kì ñaõ coá vaän ñoäng ñeå ñöa vaøo vaên kieän ñoaïn vaên sau: “YÙ thöùc veà traùch nhieäm chung cuûa hoï ñoái vôùi vieäc giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc vaø taùi thoáng nhaát nöôùc Ñöùc, caùc nhaø laõnh ñaïo chính phuû ñoàng yù raèng vieäc giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc vaø taùi thoáng nhaát nöôùc Ñöùc baèng con ñöôøng baàu cöû töï do seõ ñöôïc tieán haønh phuø hôïp vôùi quyeàn lôïi daân toäc cuûa nhaân daân Ñöùc vaø vôùi yeâu caàu cuûa an ninh chaâu AÂu. Caùc boä tröôûng ngoaïi giao seõ tieán haønh caùc cuoäc daøn xeáp naøo maø hoï cho laø thích ñaùng cho söï tham gia cuûa, hay tham khaûo yù kieán vôùi, caùc beân lieân quan” [Daãn laïi theo 9, tr.284; 14, tr.821].

Thoûa thuaän treân theå hieän roõ coá gaéng dung hoøa quan ñieåm ñoái choïi giöõa caùc beân ñaøm phaùn: vaán ñeà Ñöùc phaûi ñöôïc giaûi quyeát vöøa baèng baàu cöû töï do, vöøa khoâng gaây phöông haïi ñeán an ninh taäp theå chaâu AÂu. Chính ôû ñaây ngöôøi ta nhìn thaáy keát quaû thöù hai cuûa Hoäi nghò, ñoù laø “Tinh thaàn Geneva”: caùc cöôøng quoác Ñoâng vaø Taây coá gaéng theå hieän roõ thieän chí laøm giaûm tình traïng caêng thaúng vaø ñoái ñaàu trong quan heä giöõa hai khoái. Keùo daøi ñeán ngaøy 23.7, caùc phieân hoïp cho thaáy caùc beân ñaõ saün saøng hôn tröôùc trong noã löïc tìm kieám moät tieáng noùi chung. Qua ñoù, coù theå keát luaän raèng Hoäi nghò ñaõ môû ñaàu giai ñoaïn “tan baêng” trong quan heä Ñoâng-Taây noùi chung, trong quan heä Xoâ-Mó noùi rieâng trong thôøi Chieán tranh laïnh.

Hoäi nghò Ngoaïi tröôûng boán nöôùc dieãn ra ôû Geneva töø ngaøy 27.10 ñeán ngaøy 16.11.1955 cuõng khoâng mang laïi nhöõng tieán boä naøo roõ reät trong caùc vaán ñeà ñaõ baøn caõi.

Cuõng nhö ôû Hoäi nghò thöôïng ñænh, phaùi ñoaøn Lieân Xoâ ñöa vaán ñeà an ninh taäp theå chaâu AÂu leân haøng ñaàu, nhöng caùc nöôùc phöông Taây ñaõ baùc boû toaøn boä keá hoaïch cuûa Lieân Xoâ, keå caû nhöõng thay ñoåi ñöôïc phía Lieân Xoâ boå sung sau ñoù. Veà vaán ñeà Ñöùc, boä tröôûng Ngoaïi giao Lieân Xoâ Molotov ñaõ thaúng thöøng baùc boû phöông saùch thoáng nhaát nöôùc Ñöùc theo quan ñieåm cuûa caùc nöôùc phöông Taây. OÂng tuyeân boá: “Söï thoáng nhaát giaû taïo nöôùc Ñöùc baèng caùi goïi laø toång tuyeån cöû töï do seõ daãn ñeán choã gaït boû nhöõng quyeàn lôïi maø nhaân daân lao ñoäng CHDC Ñöùc ñaõ giaønh ñöôïc. Ñieàu ñoù taát nhieân laø khoâng theå ñöôïc. Chæ coù ghi nhaän söï toàn taïi cuûa hai nöôùc Ñöùc cuøng vôùi moät söï thaät laø söï thoáng nhaát nöôùc Ñöùc chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän baèng moät thoûa thuaän giöõa hai quoác gia ñoù thì môùi coù theå tìm ñöôïc moät giaûi phaùp coù theå chaáp nhaän cho vaán ñeà Ñöùc”. Veà vaán ñeà môû roäng tieáp xuùc Ñoâng-Taây, Molotov caùo giaùc raèng: “Söï töï do trao ñoåi yù kieán thöïc ra chæ laø töï do tuyeân truyeàn chieán tranh” [Daãn laïi theo 12, tr.490].

d. Vaán ñeà Ñöùc trong quan heä Ñoâng-Taây cho ñeán giöõa thaäp nieân 50

Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, vaán ñeà Ñöùc chieám vò trí trung taâm trong quan heä cuûa Töù cöôøng ôû chaâu AÂu trong thôøi haäu chieán, vì coù quan heä thieát thaân ñeán quyeàn lôïi rieâng cuûa caû boán nöôùc. Vieäc giaûi quyeát noù theo chieàu höôùng naøo seõ taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán vò theá cuûa caû boán nöôùc naøy taïi luïc ñòa chaâu AÂu cuõng nhö treân tröôøng quoác teá.

Thöïc ra, khoâng caàn phaûi ñôïi ñeán luùc naøy vaán ñeà Ñöùc môùi thu huùt söï chuù yù cuûa boán nöôùc. Ngay sau khi nöôùc Ñöùc ñöôïc thoáng nhaát (1871), vaán ñeà Ñöùc ñaõ chi phoái toaøn boä chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Phaùp ôû chaâu AÂu, vaø töø thaäp nieân 1880 trôû ñi ñaõ trôû thaønh moái baän taâm chính cuûa Nga vaø Anh. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, vò trí cuûa Ñöùc trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Phaùp vaãn khoâng ñoåi, nhaát laø nöôùc Nga Sa Hoaøng, ñoàng minh khi xöa giôø ñaõ trôû thaønh keû thuø. Chính vì söï chia reõ vaø nghi kò cuûa caùc cöôøng quoác chaâu AÂu vaø chính saùch bieät laäp cuûa Mó, nöôùc Ñöùc ñaõ coù dòp phuïc hoài boä maùy chieán tranh vaø gaây ra cuoäc chieán tranh theá giôùi môùi.

13

Khoâng laâu sau chieán tranh, giöõa caùc cöôøng quoác thaéng traän ñaõ dieãn laïi taán tuoàng cuõ: söï chia reõ vaø ngôø vöïc laãn nhau. Haäu quaû laø nguyeân taéc 4-D(11) ñöôïc xem laø neàn taûng cuûa chính saùch ñoái vôùi nöôùc Ñöùc baïi traän ñaõ bò caùc cöôøng quoác thaéng traän thöïc hieän theo caùch sao cho phuø hôïp vôùi quyeàn lôïi (11) Ñoù laø: denazification (phi phaùt xít hoùa), demilitarization (phi quaân phieät hoùa), demonopolisation (phi ñoäc quyeàn hoùa) vaø democratization (daân chuû hoùa). Caùc nguyeân taéc naøy ñaõ ñöôïc xaùc laäp ôû Hoäi nghò Potsdam (1945).

rieâng cuûa mình, vaø teä haïi hôn, baát chaáp quyeàn lôïi cuûa nöôùc cuøng chieám ñoùng. Cuoäc khuûng hoaûng Berlin (keùo daøi töø 18.6.1948 ñeán 12.5.1949) laø bieåu hieän cuï theå cho thaáy maâu thuaãn giöõa hai beân quanh vaán ñeà Ñöùc ñaõ phaùt trieån ñeán giai ñoaïn khoâng theå dung hoøa ñöôïc.

Laø ñaát nöôùc chòu ñöïng nhieàu taøn phaù nhaát do cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa phaùt xít Ñöùc gaây ra, Lieân Xoâ, cuõng gioáng nhö nöôùc Phaùp sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, muoán raèng nöôùc Ñöùc baïi traän thôøi haäu chieán seõ khoâng bao giôø coøn coù cô hoäi trôû thaønh moái ñe doïa ñeán an ninh cuûa Lieân Xoâ nöõa. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, nöôùc Ñöùc, theo quan ñieåm cuûa Stalin, neáu khoâng theå trôû thaønh nöôùc XHCN gioáng nhö nhöõng nöôùc Ñoâng AÂu khaùc, thì chí ít phaûi theo ñöôøng loái trung laäp, coù moät löïc löôïng quoác phoøng vöøa ñuû ñeå töï veä, khoâng ñöôïc tham gia baát kì lieân minh quaân söï naøo, khoâng bò quaân ñoäi nöôùc ngoaøi chieám ñoùng.

Veà phía caùc cöôøng quoác thaéng traän phöông Taây, quan ñieåm cuûa Anh vaø Hoa Kì ñoái vôùi töông lai cuûa nöôùc Ñöùc baïi traän coù phaàn khaùc so vôùi Lieân Xoâ. Luùc ñaàu, hoï khoâng muoán thaáy laëp laïi ñieàu maø hoï coi laø sai laàm trong chính saùch ñoái vôùi Ñöùc sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát: laøm cho nöôùc Ñöùc kieät queä ñeå roài sau ñoù phaûi boû tieàn cuûa ra nuoâi soáng noù. Roài chaúng laâu sau, hoï nhìn thaáy trong tieán trình xaùc laäp cheá ñoä daân chuû nhaân daân ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñieàu maø hoï tin laø tham voïng baønh tröôùng aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu, hay noùi khaùc ñi laø söï laëp laïi chính saùch “xuaát khaåu caùch maïng” cuûa chính quyeàn Xoâ vieát trong nhöõng naêm ñaàu sau Caùch maïng thaùng Möôøi. Caøng ñaùng lo hôn laø giôø ñaây Lieân Xoâ naém öu theá roõ reät veà löïc löôïng quaân söï quy öôùc treân luïc ñòa, boû xa caùc cöôøng quoác phöông Taây. Rieâng Phaùp luùc ñaàu coù theå tìm thaáy trong chính saùch cuûa Lieân Xoâ söï phaûn aùnh ít nhieàu quan ñieåm cuûa hoï ñoái vôùi Ñöùc. Nhöng, do raát nhieàu nguyeân nhaân − caû ñoái ngoaïi laãn ñoái noäi, giôùi caàm quyeàn cheá ñoä Coäng hoøa thöù Tö(12) mau choùng ngaû theo laäp tröôøng cuûa Hoa Kì vaø Anh.

Sang naêm 1949, caùc nöôùc chieám ñoùng phaân thaønh hai phe roõ reät: Lieân Xoâ moät beân, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp moät beân. Quan heä giöõa hai beân giôø ñaõ trôû neân xaáu ñeán möùc caû hai xem söï toàn taïi cuûa ñoái phöông laø “hieåm hoïa” cho chính söï toàn taïi cuûa mình.

Neáu ñaõ khoâng ñuû söùc ñaûo ngöôïc tình theá ôû Ñoâng AÂu do söï hieän dieän cuûa moät löïc löôïng Hoàng quaân ñoâng ñaûo ôû ñoù, phöông Taây quyeát khoâng ñeå laëp laïi nhöõng kinh nghieäm Ñoâng AÂu treân phaàn laõnh thoå coøn laïi cuûa chaâu AÂu. Vaäy laø chính saùch “ngaên chaën”, keá hoaïch Marshall vaø cuoái cuøng “NATO” noái tieáp nhau ra ñôøi.

Do coù vò trí chieán löôïc vaø tieàm naêng raát lôùn veà kinh teá laãn quoác phoøng, Taây Ñöùc, döôùi con maét cuûa caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch ñoái ngoaïi phöông Taây, giöõ vai troø coù tính chaát quyeát ñònh trong chính saùch “ngaên chaën” chuû nghóa coäng saûn. Loâgích phaùt trieån cuûa caùi nhìn naøy laø keát naïp Taây Ñöùc vaøo NATO vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân ñaày ñuû vaø coù chuû quyeàn. Sau moät thôøi gian ngaàn ngöø, cuoái cuøng Phaùp ñaønh öng thuaän.

Ñaùnh giaù dieãn bieán treân nhö laø söï xaâm phaïm nhöõng nghò quyeát cuûa Hoäi nghò Potsdam, Lieân Xoâ cho raèng phöông Taây ñang nuoâi yù ñoà taùi vuõ trang nöôùc Ñöùc vaø laøm soáng laïi chuû nghóa quaân phieät, chuû nghóa phuïc thuø cuûa caùc giôùi phaûn ñoäng Ñöùc. Moät nöôùc Ñöùc nhö vaäy taát chæ coù theå laø moái ñe doïa tröïc tieáp cho an ninh ñaát nöôùc Xoâ vieát. Vaäy laø nhieàu chieán dòch vaän ñoäng ngoaïi giao keá tieáp nhau ra ñôøi vôùi cuøng moät muïc ñích: khuyeán duï caùc nöôùc phöông Taây thuaän tình laäp laïi nöôùc Ñöùc thoáng nhaát theo cheá ñoä hieäp bang, treân cô sôû caùc cuoäc thöông löôïng giöõa hai nhaø nöôùc Ñöùc hieän toàn taïi moät caùch rieâng leû, coù chuû quyeàn, khoâng bò quaân ñoäi nöôùc ngoaøi chieám ñoùng sau khi ñaõ kí hoøa öôùc vôùi caùc nöôùc cöøu ñòch trong thôøi chieán tranh, khoâng tham gia baát kì moät lieân minh quaân söï naøo, toùm laïi phaûi theo ñöôøng loái trung laäp, khoâng ñöôïc xaây döïng quaân ñoäi vöôït quaù yeâu caàu töï veä. Sau khi Ñöùc gia nhaäp NATO trong tö caùch moät thaønh vieân coù chuû quyeàn ñaày ñuû, Lieân Xoâ ñaõ heù loä khaû naêng chaáp nhaän hai nöôùc Ñöùc töø ñaây seõ toàn taïi nhö hai thöïc theå chính trò rieâng bieät, ñoäc laäp vôùi nhau vaø coù ñaày ñuû chuû quyeàn.

(12) Cheá ñoä naøy toàn taïi ôû Phaùp töø ngaøy 18.10.1946 ñeán ngaøy 4.10.1958.

14

Giôùi caàm quyeàn caùc nöôùc phöông Taây veà cô baûn khoâng baùc boû haún nhöõng ñeà nghò cuûa Moskva, nhöng hoï khoâng chòu baøn baát cöù chuyeän gì khaùc tröôùc khi giaûi quyeát xong vaán ñeà toång tuyeån cöû töï do trong caû nöôùc Ñöùc döôùi söï giaùm saùt cuûa LHQ. Quoác hoäi môùi ñöôïc baàu ra seõ thaønh laäp chính phuû. Khi Lieân Xoâ ñoàng yù veà nguyeân taéc “toång tuyeån cöû töï do”, caùc nöôùc phöông Taây laïi ñöa ra yeâu saùch ñoøi laäp ñoaøn thanh tra xem caû hai nöôùc Ñöùc coù hoäi ñuû ñieàu kieän chính trò cho moät cuoäc tuyeån cöû trung thöïc khoâng. Yeâu saùch cuûa hoï roõ raøng haøm yù khoâng thöøa nhaän CHDC Ñöùc laø moät ñaát nöôùc coù ñaày ñuû chuû quyeàn. Vaû chaêng, hoï cuõng ñaõ tính toaùn raèng neáu nöôùc Ñöùc ñöôïc thoáng nhaát baèng con ñöôøng toång tuyeån cöû töï do, caùc chính khaùch Taây Ñöùc thaân phöông Taây chaéc chaén seõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi, vì daân soá Taây Ñöùc ñoâng gaàn gaáp ba laàn daân soá Ñoâng Ñöùc (treân 54 trieäu so vôùi treân 17 trieäu, theo soá lieäu cuoái thaäp nieân 1950).

Hieåu ñöôïc duïng yù cuûa phöông Taây, Lieân Xoâ ñaõ baùc boû keá hoaïch cuûa hoï(13). Phöông Taây coù theå khoâng tính ñeán söï toàn taïi cuûa CHDC Ñöùc, nhöng Lieân Xoâ laïi khoâng theå haønh xöû nhö theá vôùi CHLB Ñöùc, vì vò theá cuûa nöôùc naøy treân chính tröôøng chaâu AÂu, voán ñaõ raát quan troïng, nay caøng trôû neân coù yù nghóa hôn sau khi ñaõ trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc cuûa NATO. Do vaäy, taïi Hoäi nghò thöôïng ñænh Geneva, Lieân Xoâ ñaõ quyeát ñònh chuyeån haún sang laäp tröôøng thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa hai nöôùc Ñöùc ñoäc laäp vôùi nhau, ñaåy vaán ñeà Ñöùc xuoáng haøng thöù hai vaø ñöa vaán ñeà an ninh taäp theå chaâu AÂu leân vò trí haøng ñaàu. Trong boái caûnh cuûa söï thay ñoåi naøy, seõ laø khoâng coù lôïi cho quyeàn lôïi cuûa Lieân Xoâ, neáu Moskva tieáp tuïc cöï tuyeät caùc quan heä chính thöùc vôùi Bonn.

e. Lieân Xoâ vaø CHLB Ñöùc thieát laäp quan heä ngoaïi giao

Ngay taïi Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng Berlin (töø 1.1954 ñeán 2.1954), Molotov ñaõ ñeà caäp ñeán khaû naêng laäp caùc moái “lieân laïc giöõa Lieân Xoâ vaø Coäng hoøa Taây Ñöùc” [Daãn laïi theo 9,tr.262]. Ngaøy 15.01.1955, TASS ra tuyeân boá raèng Lieân Xoâ saün saøng bình thöôøng hoùa quan heä vôùi CHLB Ñöùc. Ngaøy 7.6, tröôùc ngaøy khai maïc Hoäi nghò thöôïng ñænh Geneva khoâng laâu, von Brentano, vöøa thay Adenauer laøm boä tröôûng ngoaïi giao ñöôïc hai ngaøy, ñaõ nhaän ñöôïc moät coâng haøm cuûa Lieân Xoâ baøy toû yù muoán “bình thöôøng hoùa quan heä vaø laäp quan heä tröïc tieáp giöõa Lieân Xoâ vaø CHLB Ñöùc”. Chính phuû Xoâ vieát cuõng môøi thuû töôùng Adenauer sang thaêm Lieân Xoâ trong “töông lai gaàn nhaát”. Thaùng 9, Adenauer ñaõ nhaän lôøi. Nhöng ngay tröôùc khi sang Lieân Xoâ, oâng ñaõ ñi thaêm Hoa Kì töø ngaøy 13 ñeán ngaøy 17.6 nhaèm chöùng toû raèng Taây Ñöùc vaãn trung thaønh vôùi NATO.

Töø ngaøy 9 ñeán ngaøy 13.9 ñaõ dieãn ra cuoäc vieáng thaêm chính thöùc Lieân Xoâ cuûa thuû töôùng CHLB Ñöùc K. Adenauer. Trong caùc cuoäc ñaøm phaùn ñaõ noåi leân hai vaán ñeà chính sau:

– Vaán ñeà nhöõng ngöôøi Ñöùc bò baét trong thôøi chieán tranh, nhöng cho ñeán luùc naøy vaãn coøn bò Lieân Xoâ giam giöõ. Goïi hoï laø “tuø binh chieán tranh”, phaùi ñoaøn Taây Ñöùc yeâu caàu Chính phuû Lieân Xoâ thaû hoï ra. Veà phaàn mình, chính phuû Lieân Xoâ ñaõ xem nhöõng ngöôøi naøy laø “toäi phaïm chieán tranh” ñeå tieáp tuïc giam giöõ hoï. Theo Taây Ñöùc, con soá ngöôøi Ñöùc naøy leân ñeán haøng traêm ngaøn, coøn Lieân Xoâ coâng boá con soá chính thöùc chæ coù 9.626 ngöôøi.

– Veà quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø CHLB Ñöùc, Adenauer muoán raèng Lieân Xoâ coâng nhaän CHLB Ñöùc coù quyeàn ñaïi dieän cho toaøn theå daân toäc vaø nöôùc Ñöùc. Chính phuû Xoâ vieát kieân quyeát giöõ vöõng laäp tröôøng raèng hai nöôùc Ñöùc caàn tieán haønh ñaøm phaùn trong tö caùch laø hai quoác gia rieâng bieät.

Caùc cuoäc ñaøm phaùn dieãn ra raát gay go vaø nhieàu luùc raát caêng thaúng. Maõi ñeán ngaøy cuoái cuøng − ngaøy 13.9, hai nöôùc môùi ñaït ñöôïc thoûa thuaän laäp quan heä ngoaïi giao ôû caáp ñaïi söù. Rieâng veà vaán ñeà nhöõng ngöôøi Ñöùc coøn bò giam giöõ, chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng Lieân Xoâ N. Khrushchev vaø chuû tòch Xoâ vieát toái cao Lieân Xoâ N. Bulganin ñöa ra “lôøi höùa danh döï” vôùi Thuû töôùng Taây Ñöùc raèng khoâng quaù moät tuaàn sau khi hai nöôùc thoûa thuaän laäp quan heä ngoaïi giao, Lieân Xoâ seõ thaû hoï ra(14).

(13) Laäp tröôøng cuûa phöông Taây ñoái vôùi vaán ñeà Ñöùc trong nöûa ñaàu thaäp nieân 50 ñöôïc xaùc laäp qua caùc coâng haøm ngoaïi g i a o ñ e à n g a ø y 2 5 . 3 , 1 0 . 5 v a ø 1 0 . 7 . 1 9 5 2 , c o ø n c u û a L i e â n X o â l a ø 9 . 4 , 2 4 . 5 , 2 3 . 8 v a ø 2 3 . 9 . 1 9 5 2 . (14) Ngaøy 14.9, töùc moät ngaøy sau khi phaùi ñoaøn Taây Ñöùc rôøi khoûi Lieân Xoâ, phaùi ñoaøn cuûa Chính phuû Ñoâng Ñöùc ñeán

15

Ngay taïi cuoäc hoïp baùo dieãn ra chæ moät ngaøy sau khi hai nöôùc laäp quan heä ngoaïi giao, thuû töôùng Adenauer ra tuyeân boá raèng dieãn bieán naøy khoâng coù nghóa laø “thöøa nhaän thaønh phaàn laõnh thoå cuûa hai beân”, raèng Chính phuû Lieân bang ñaïi dieän “toaøn theå nhaân daân Ñöùc” trong quan heä quoác teá. Veà phaàn mình, Chính phuû Xoâ vieát, qua TASS, tuyeân boá: “Chính phuû Xoâ vieát xem CHLB Ñöùc laø moät phaàn cuûa nöôùc Ñöùc. Phaàn kia laø CHDC Ñöùc”. Coøn veà vaán ñeà ñöôøng bieân giôùi, Hoäi nghò Potsdam ñaõ giaûi quyeát xong, nghóa laø CHLB Ñöùc “thöïc hieän quyeàn phaùp lí cuûa mình ñoái vôùi phaàn laõnh thoå thuoäc chuû quyeàn cuûa mình” [Daãn laïi theo 15, tr. 183].

4. Vaán ñeà Taây Berlin

a. Nguyeân nhaân

Sau khi CHLB Ñöùc ñaõ trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc cuûa NATO, moïi noã löïc cuûa Lieân Xoâ nhaèm thoáng nhaát hai mieàn Taây Ñöùc vaø Ñoâng Ñöùc thaønh moät nöôùc Ñöùc theo quy cheá trung laäp, ñöùng ngoaøi aûnh höôûng cuûa phöông Taây coi nhö ñaõ khoâng thaønh coâng. Trong nhöõng naêm thaùng sau ñoù, ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa phöông Taây, Chính quyeàn Bonn ñaõ ñaåy nhanh toác ñoä taùi vuõ trang. Toång quaân soá cuûa Bundeswehr töø 12 vaïn (1957) taêng leân 23 vaïn (1959), ngaân saùch quoác phoøng cuõng taêng vôùi nhòp ñoä mau leï khoâng keùm: töø 95,4 trieäu mark (1955) leân 3.404,4 trieäu (1956), 7.974,2 trieäu (1958)(28)[18, tr.479 – 480]. Ngaøy 25-3-1958, Bundestag ñaõ thoâng qua nghò quyeát cho pheùp Bundeswehr ñöôïc trang bò vuõ khí haït nhaân vaø teân löûa. Taát nhieân, ñaây chöa phaûi laø ñöôøng loái chính thöùc cuûa Chính phuû Bonn, nhöng roõ raøng nghò quyeát ñaõ phaûn aùnh moät xu höôùng raát ñaùng lo ngaïi ôû nöôùc naøy. Söùc maïnh quaân söï cuûa Taây Ñöùc taêng leân song song vôùi toác ñoä phaùt trieån ñöôïc goïi laø “thaàn kì” cuûa neàn kinh teá. Töø naêm 1955, Taây Ñöùc baét ñaàu böôùc vaøo thôøi kì phoàn vinh: chæ soá saûn xuaát coâng nghieäp taêng töø 100 (1950) leân 293 (1963). Ngay trong naêm 1955, toång saûn phaåm quoác daân (GNP) cuûa Taây Ñöùc ñaõ töông ñöông vôùi cuûa toaøn nöôùc Ñöùc naêm 1936, duø xeùt veà dieän tích vaø daân soá, Taây Ñöùc chæ baèng 53% vaø 75% cuûa nöôùc Ñöùc tröôùc chieán tranh. Ngay töø naêm 1958, Taây Ñöùc ñaõ trôû thaønh nöôùc xuaát khaåu haøng coâng nghieäp ñöùng haøng thöù hai treân theá giôùi, chæ sau moãi Mó.

Töø naêm 1952, caùn caân ngoaïi thöông baét ñaàu dö nhieàu vaø döï tröõ ngoaïi teä maïnh taêng nhanh ñeán con soá 6,4 tæ USD. Ñeå haõm bôùt ñaø taêng tröôûng kinh teá quaù möùc, naêm 1961 ñoàng mark ñaõ ñöôïc naâng giaù 5%.

Vöõng tin vaøo söùc maïnh cuûa mình, ngay töø thaùng 12-1955, Chính phuû Bonn ñaõ ñöa ra “chuû thuyeát Hallstein”, theo ñoù CHLB Ñöùc töï coi mình laø ñaïi dieän duy nhaát hôïp phaùp cuûa toaøn daân Ñöùc trong caùc quan heä quoác teá vaø seõ khoâng laäp, hay seõ caét ñöùt quan heä ngoaïi giao vôùi baát kì nöôùc naøo vöøa coâng nhaän Chính phuû Bonn, laïi vöøa muoán nhìn nhaän vò theá hôïp phaùp cuûa Chính phuû Berlin.

Söùc maïnh taêng leân veà moïi maët cuûa Taây Ñöùc ñaõ taïo thaønh moät söùc eùp naëng neà ñeø leân Ñoâng Ñöùc, maø giôø ñaây ñöôïc xem laø “tieàn ñoàn cuûa phe XHCN ôû chaâu AÂu”. Sau bieán coá thaùng 6.1953(15), nhieàu bieän phaùp söûa sai ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Nhôø vaäy, ngaøy 20.5.1958, Chính quyeàn Berlin ñaõ coù theå huûy boû cheá ñoä phaân phoái theo nhaân khaåu. Toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cuûa Ñoâng Ñöùc vaøo cuoái thaäp nieân 50 khoâng keùm Taây Ñöùc bao nhieâu. Nhöng nhìn chung, möùc soáng trung bình ôû Ñoâng Ñöùc vöøa thaáp hôn, vöøa chaäm ñöôïc caûi thieän so vôùi ôû CHLB Ñöùc. Nguyeân nhaân thì coù nhieàu, nhö möùc khôûi ñieåm cuûa Ñoâng Ñöùc laø quaù thaáp so vôùi Taây Ñöùc vaø trong quaù khöù Ñoâng Ñöùc cuõng laø vuøng keùm phaùt trieån hôn veà kinh teá. Ñoâng Ñöùc laïi chòu nhieàu thieät haïi hôn do caùc hoaït ñoäng chieán tranh aùc lieät trong nhöõng naêm 1944 − 1945 ñeàu dieãn ra ôû ñaây. Ñöôøng loái phaùt trieån kinh teá cuûa Ñoâng Ñöùc ñöôïc hoaïch ñònh döïa theo moâ hình Xoâ vieát: chuù troïng phaùt trieån coâng nghieäp naëng, trong luùc chæ daønh moät soá voán khoâng lôùn cho vieäc xaây döïng neàn coâng nghieäp saûn xuaát haøng tieâu duøng. Haäu quaû laø thöôøng xuyeân xuaát hieän

Moskva. Ngaøy 20.9, khi hoï rôøi Moskva, Chuû tòch ñoaøn Xoâ vieát Toái cao Lieân Xoâ ra thoâng baùo chính thöùc cho bieát Lieân Xoâ ñaõ ñaùp öùng lôøi keâu goïi cuûa Chính phuû CHDC Ñöùc vaø lôøi yeâu caàu cuûa Chính phuû CHLB Ñöùc veà vieäc thaû “caùc toäi phaïm chieán tranh ngöôøi Ñöùc”. Thoâng baùo cuõng cho bieát Chính phuû Berlin ñaõ ñöa ra lôøi keâu goïi naøy hoài thaùng 6.1955 [9, tr.267]. (15) Bieán coá naøy seõ ñöôïc trình baøy ôû phaàn sau.

16

nhöõng laøn soùng ngöôøi rôøi boû CHDC Ñöùc ñeå sang sinh soáng ôû CHLB Ñöùc, nhaát laø vaøo nhöõng thôøi ñieåm chính phuû Berlin thuùc ñaåy caùc bieän phaùp coâng nghieäp hoùa XHCN vaø môû roäng quy moâ taäp theå hoùa noâng nghieäp, hay caùc chieán dòch baøi xích Giaùo hoäi, caûi taïo tö töôûng...

Chính quyeàn Berlin haún khoâng toû ra phieàn muoän laém khi nhöõng nhaø coâng nghieäp lôùn, nhöõng ñaïi vaø trung ñòa chuû, phuù noâng, voán baát maõn vôùi nhöõng caûi caùch kinh teá vaø xaõ hoäi ñang dieãn ra ôû CHDC Ñöùc ñaõ töø Ñoâng boû sang Taây. Song raéc roái laø ngaøy caøng coù nhieàu coâng nhaân chuyeân nghieäp vaø nhöõng nhaø chuyeân moân coù baèng caáp boû CHDC Ñöùc sang CHLB Ñöùc. Ñoâi khi coù gaàn 1/3 soá ngöôøi toát nghieäp caùc tröôøng ñaïi hoïc kó thuaät boû sang soáng vaø laøm vieäc ôû CHLB Ñöùc, nôi hoï ñöôïc lónh löông cao hôn nhieàu. “Naïn chaûy maùu chaát xaùm” naøy laø moät thieät haïi ñaùng keå cho CHDC Ñöùc. Theo soá lieäu chính thöùc cuûa chính phuû Berlin, trong voøng möôøi naêm − töø 1949 ñeán 1959, coù ñeán 3 trieäu ngöôøi töø CHDC Ñöùc boû sang sinh soáng ôû CHLB Ñöùc. Ñieàu naøy ñaõ khieán daân soá CHDC Ñöùc töø 18,292 trieäu (1949) suït xuoáng coøn 17,298 trieäu (1959). Vaø con ñöôøng maø hoï choïn ñeå ñi sang Taây Ñöùc chính laø töø Ñoâng sang Taây Berlin. Söï löïa choïn naøy coù lí do cuûa noù.

Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, töø thaùng 9.1955, Lieân Xoâ ñaõ laäp quan heä ngoaïi giao ñaày ñuû vôùi CHLB Ñöùc, vaø mong muoán duy trì “nguyeân traïng” ôû caû hai nöôùc Ñöùc(16). Nhöng caùc nöôùc phöông Taây töø choái khoâng thöøa nhaän Chính phuû CHDC Ñöùc. Chính phuû Taây Ñöùc coøn naâng laäp tröôøng naøy leân thaønh chuû thuyeát Hallstein. Laäp tröôøng vöøa keå cuûa phöông Taây cuõng khieán hoï khoâng coi ñöôøng ranh phaân chia hai nöôùc Ñöùc coù giaù trò nhö ñöôøng bieân giôùi quoác gia, maø chæ xem ñaây laø nhöõng ñöôøng phaân ranh khu vöïc, ñöôïc caùc nöôùc Ñoàng minh laäp neân naêm 1945 khi phaân chia nöôùc Ñöùc thaønh nhöõng vuøng chieám ñoùng. Ñieàu naøy coù nghóa laø ñoái vôùi Chính phuû Bonn, bieân giôùi giöõa hai nöôùc Ñöùc khoâng phaûi laø raøo caûn phaùp lí cho vieäc töï do di chuyeån cuûa ngöôøi Ñöùc töø nöûa phaàn naøy sang nöûa phaàn kia cuûa nöôùc Ñöùc. Xeùt theo goùc ñoä naøy, bieân giôùi giöõa khu Ñoâng vaø khu Taây thaønh phoá Berlin cuõng hoaøn toaøn coù tính chaát töôïng tröng. Vaø trong thöïc teá, ñuùng laø nhö vaäy. Thaønh phoá coù chung heä thoáng giao thoâng vaø moät sôû coâng chính thoáng nhaát. Nhieàu coâng daân cuûa Ñoâng Berlin laøm vieäc ôû Taây Berlin, vaø ngöôïc laïi. Ñeå di chuyeån töø phaàn laõnh thoå Berlin naøy sang phaàn laõnh thoå Berlin kia khoâng ñoøi hoûi baát kì thöù giaáy tôø naøo.

Vieäc bieân giôùi giaùp vôùi Taây Ñöùc bò boû ngoû khoâng chæ gaây cho Ñoâng Ñöùc baáy nhieâu khoù khaên...

Cuõng nhö ôû caùc nöôùc XHCN khaùc, giaù baùn leû caùc maët haøng tieâu duøng chính ôû CHDC Ñöùc thaáp, do ñöôïc ngaân saùch nhaø nöôùc trôï giaù. Nhieàu ngöôøi daân cuûa CHLB Ñöùc, ñaëc bieät laø Taây Berlin, xem vieäc mua nhöõng maët haøng naøy ôû CHDC Ñöùc laø coù lôïi cho mình. Haäu quaû laø neàn kinh teá CHDC Ñöùc phaûi chòu theâm nhöõng thieät haïi to lôùn. Theo tính toaùn cuûa caùc nhaø kinh teá CHDC Ñöùc, vieäc ñöôøng bieân giôùi bò boû ngoû ñaõ gaây ra nhöõng thieät haïi chung leân tôùi 15 tæ mark moät naêm.

Hai chính phuû Lieân Xoâ vaø CHDC Ñöùc coøn caùo giaùc phöông Taây vaø Bonn bieán Taây Berlin thaønh trung taâm cuûa caùc hoaït ñoäng giaùn ñieäp vaø tuyeân truyeàn choáng phaù caùc nöôùc XHCN, maø tröôùc heát laø CHDC Ñöùc.

Berlin laïi laø moät thaønh phoá coù quy cheá raát ñaëc bieät. Cuõng gioáng nhö nöôùc Ñöùc thôøi haäu chieán, noù cuõng bò phaân thaønh boán khu vöïc chieám ñoùng. Khi CHDC Ñöùc ñöôïc thaønh laäp, Ñoâng Berlin thuoäc quyeàn kieåm soaùt cuûa Lieân Xoâ trôû thaønh thuû ñoâ cuûa quoác gia môùi. CHLB Ñöùc, khoâng theå haønh ñoäng theo caùch töông töï, vì leõ Taây Berlin hoaøn toaøn naèm giöõa laõnh thoå CHDC Ñöùc. Tuy nhieân, chính phuû Bonn laïi coù yù ñoà muoán bieán Taây Berlin thaønh moät boä phaän cuûa CHLB Ñöùc vôùi quy cheá cuûa moät “bang”. Phaàn lôùn daân Taây Berlin uûng hoä yeâu saùch naøy, voán ñöôïc phaûn aùnh trong hieán phaùp cuûa CHLB Ñöùc vaø Taây Berlin. ÔÛ Taây Berlin, cuõng coù moät soá cô quan cuûa CHLB Ñöùc, vaø nhöõng ñaûng phaùi hoaït ñoäng theo nhöõng quy cheá phaùp lí coù giaù trò gioáng nhö ôû CHLB Ñöùc. Xeùt veà quan heä quoác teá

(16) Trong moät cuoäc phoûng vaán daønh cho tôø Pravda, Khrushchev ñaõ tuyeân boá raèng: “... thöøa nhaän nguyeân traïng trong vaán ñeà Ñöùc coù nghóa laø phaùt xuaát töø söï toàn taïi cuûa hai nöôùc Ñöùc: CHDC Ñöùc – Nhaø nöôùc theo con ñöôøng phaùt trieån xaõ hoäi chuû nghóa – vaø CHLB Ñöùc – Nhaø nöôùc theo cheá ñoä tö baûn chuû nghóa. Chính treân cô sôû nguyeân traïng naøy, ngöôøi ta coù theå xaùc laäp nhöõng ñieàu kieän cho vieäc giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc” [Daãn laïi theo 9, tr.506].

17

vaø vaên hoùa, Taây Berlin coù theå ñöôïc coi nhö laø moät boä phaän cuûa CHLB Ñöùc. Nhöng quy cheá phaùp lí chung cuûa thaønh phoá khoâng ñöôïc xaùc laäp roõ raøng vaø Taây Berlin khoâng baàu ñaïi bieåu cuûa mình vaøo Quoác hoäi Lieân bang cuûa CHLB Ñöùc. Ñaùng chuù yù laø tuy uûng hoä vieäc thaønh laäp CHLB Ñöùc, caùc cöôøng quoác phöông Taây ñoàng thôøi vaãn ñaët ra moät quy cheá ñaëc bieät cho Taây Berlin, nghóa laø phaàn ñaát naøy vaãn thuoäc quyeàn kieåm soaùt cuûa hoï, chuû yeáu veà maët ñoái ngoaïi. Do vaäy, caû Mó, Anh vaø Phaùp ñeàu khoâng uûng hoä moät caùch voâ ñieàu kieän nhöõng ñoøi hoûi cuûa Chính phuû Bonn ñoái vôùi Taây Berlin.

b. Laäp tröôøng cuûa chính phuû Lieân Xoâ vaø cuûa caùc nöôùc phöông Taây

Ngaøy 10.11.1958, Chính phuû Lieân Xoâ, laáy côù caùc nöôùc phöông Taây ñaõ vi phaïm quyeát nghò Potsdam khi cho pheùp Taây Ñöùc taùi vuõ trang vaø do ñoù khoâng coøn quyeàn ôû laïi Taây Berlin nöõa, baét ñaàu ñoøi xem xeùt laïi quy cheá chieám ñoùng Berlin. Lieân Xoâ ñeà nghò bieán Taây Berlin thaønh “thaønh phoá töï do”, nghóa laø toaøn boä quaân ñoäi nöôùc ngoaøi seõ ruùt khoûi ñaây. N. Khrushchev noùi roõ raèng “Lieân Xoâ seõ trao traû nhöõng chöùc naêng maø caùc cô quan cuûa Lieân Xoâ ñang thöïc hieän ôû Berlin veà cho chuû quyeàn cuûa CHDC Ñöùc”, trong ñoù coù quyeàn kieåm soaùt vieäc ra vaøo Berlin. OÂng nhaán maïnh: Chính phuû Lieân Xoâ seõ baûo veä CHDC Ñöùc, neáu nöôùc naøy bò caùc löïc löôïng gaây chieán choáng laïi vieäc thöïc hieän chuû quyeàn laõnh thoå cuûa mình.

Tieáp ñoù, ngaøy 27.11.1958, Chính phuû Lieân Xoâ ñaõ göûi coâng haøm cho nhöõng nöôùc phöông Taây veà vieäc giaûi quyeát vaán ñeà Taây Berlin. Caùc coâng haøm ñeà nghò thöøa nhaän Taây Berlin laø moät ñôn vò chính trò rieâng bieät, coù quy cheá cuûa thaønh phoá phi quaân söï (trung laäp), töï do treân cô sôû thoûa thuaän cuûa quoác teá, coù quyeàn töï quaûn veà haønh chính. Boán cöôøng quoác vaø caû hai nöôùc Ñöùc cam keát toân troïng quy cheá naøy vaø khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa Taây Berlin. Coâng haøm ñeà ngaøy 27.11.1958 neâu roõ raèng trong voøng 6 thaùng, neáu caùc nöôùc khoâng giaûi quyeát xong vaán ñeà Taây Berlin, Lieân Xoâ seõ kí hoøa öôùc rieâng vôùi CHDC Ñöùc vaø sau ñoù seõ töø boû moïi quyeàn haïn cuûa moät cöôøng quoác chieám ñoùng. N. Khrushchev vieän daãn moät tieàn leä tröôùc ñoù − hoøa öôùc rieâng leû ñaõ ñöôïc kí giöõa Mó vaø Anh vôùi Nhaät, duø khoâng ñöôïc söï taùn ñoàng cuûa Lieân Xoâ, Trung Quoác, AÁn Ñoä vaø Mieán Ñieän, voán ñeàu laø nhöõng nöôùc tham gia chieán tranh choáng Nhaät.

Caùc cöôøng quoác phöông Taây vaø Taây Ñöùc ñaõ ñoùn nhaän coâng haøm ñeà ngaøy 27.11.1958 cuûa Chính phuû Moskva nhö moät lôøi “ñe doïa”, moät “toái haäu thö”. Cho ñeán luùc naøy, quyeàn kieåm soaùt ñöôøng ra vaøo Taây Berlin vaãn do giôùi chöùc Xoâ vieát ñaûm nhaän. Neáu Lieân Xoâ kí hoøa öôùc rieâng leû vôùi CHDC Ñöùc vaø trao quyeàn naøy cho Chính phuû Berlin, thì caùc nöôùc phöông Taây buoäc phaûi thöông löôïng tröïc tieáp vôùi Chính phuû CHDC Ñöùc ñeå ñöôïc ra vaøo Taây Berlin. Ñoái vôùi hoï, ñaây laø chuyeän haï mình vaø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, vì noù haøm yù coâng nhaän ñòa vò hôïp phaùp cuûa Chính phuû CHDC Ñöùc, moät ñieàu maø hoï vaãn luoân kòch lieät phaûn ñoái. Ñaõ xuaát hieän nhieàu tieáng noùi trong dö luaän phöông Taây raèng chæ coøn caùch duøng “söùc maïnh ñoät phaù” vaøo Taây Berlin, moät khi Lieân Xoâ ruùt khoûi CHDC Ñöùc. Trong baát kì tröôøng hôïp naøo, vieäc thay ñoåi “hieän traïng” naøy coù nguy cô gaây ra nhöõng raéc roái quoác teá khoâng löôøng ñöôïc vì Lieân Xoâ ñaõ cam keát seõ baûo veä CHDC Ñöùc.

Neân coù nhöõng phaûn öùng nhö theá naøo? Treân thöïc teá ñaõ coù hai thaùi ñoä. Anh cho raèng coù theå coù nhieàu nhaân nhöôïng ñeå N. Khrushchev giaûm nheï möùc ñoä gay gaét cuûa coâng haøm ñeà ngaøy 27.11. Traùi laïi, de Gaulle vöøa trôû laïi caàm quyeàn nöûa naêm tröôùc ñoù vaø K. Adenauer cho raèng caàn phaûi ñöùng vöõng vaø kieân quyeát baùc boû moïi thoûa hieäp veà Taây Berlin. Moät coâng haøm cuûa Phaùp vieát raèng khoâng neân “thöông löôïng döôùi söï ñe doïa cuûa moät toái haäu thö”. Laø nöôùc giöõ vai troø quyeát ñònh, Mó do döï giöõa laäp tröôøng oân hoøa cuûa Anh vaø thaùi ñoä kieân quyeát cuûa Phaùp vaø Ñöùc. Vaán ñeà laø lieäu Mó coù chaáp nhaän tieán haønh moät cuoäc chieán tranh haït nhaân ñeå baûo veä moät laõnh thoå nhoû nhö Taây Berlin vôùi 2,5 trieäu daân, voán cuõng ñang mong muoán duy trì quy cheá cuûa hoï. Trong cuoäc baàu cöû Hoäi ñoàng thaønh phoá ngaøy 5.12, ñaûng duy nhaát taùn thaønh yù kieán cuûa N. Khrushchev laø ñaûng Xaõ hoäi Thoáng nhaát (SED) chæ ñöôïc 1,9% soá phieáu, so vôùi 2,7% naêm 1954.

Trong coâng haøm gôûi Chính phuû Moskva ñeà ngaøy 31.12.1958, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp cuøng yeâu caàu “môû roäng khuoân khoå cuûa cuoäc ñaøm phaùn” vaø baøy toû quan ñieåm chung raèng “luoân luoân saün saøng thaûo luaän vaán ñeà Berlin trong khuoân khoå cuûa nhöõng cuoäc thöông thaûo tìm moät giaûi phaùp cho vaán ñeà Ñöùc vaø

18

cho caû vaán ñeà an ninh chaâu AÂu” [Daãn laïi theo 16, tr.353; 28, tr.745].

Trong böùc coâng haøm traû lôøi ñeà ngaøy 10.1.1959, Chính phuû Lieân Xoâ ñaõ nhaéc laïi laäp tröôøng veà vaán ñeà Ñöùc: ñöôøng bieân giôùi giöõa Ñoâng vaø Taây Ñöùc laø hôïp phaùp, hai nöôùc Ñöùc töø boû moïi yeâu saùch veà laõnh thoå naèm veà phía ñoâng ñöôøng Oder-Neisse, quaân ñoäi nöôùc ngoaøi ruùt heát khoûi laõnh thoå Ñöùc trong thôøi haïn ngaén nhaát sau ngaøy kí hoaø öôùc, Ñöùc khoâng tham gia baát kì lieân minh quaân söï naøo choáng moät trong nhöõng nöôùc töøng naèm trong lieân minh choáng Hitler tröôùc ñaây, quaân ñoäi Ñöùc chæ ñöôïc xaây döïng ñuû ñeå phoøng thuû, Taây Berlin vaãn seõ laø “moät thaønh phoá töï do phi quaân söï hoùa” cho ñeán khi nöôùc Ñöùc taùi thoáng nhaát.

Ngaøy 16.2.1959, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp cuøng ñöa ra tuyeân boá chung raèng hoï saün saøng tham döï moät hoäi nghò caáp boä tröôûng ngoaïi giao ñeå “giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc trong moïi khía caïnh vaø heä quaû phaùt sinh cuûa noù”.

c. Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng taïi Geneva (1959) vôùi söï tham döï cuûa ñaïi dieän hai nöôùc Ñöùc

Ñeå tìm moät giaûi phaùp cho nhöõng laäp tröôøng caùch bieät treân, töø ngaøy 10.5 ñeán ngaøy 20.6 vaø töø ngaøy 13.7 ñeán ngaøy 5.8.1959, boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng goàm A. Gromyko (Lieân Xoâ), C. Herter (Mó), S. Lloyd (Anh) vaø Couve de Murville (Phaùp) ñaõ gaëp nhau ôû Geneva cuøng vôùi ñaïi dieän hai nöôùc Ñöùc. Caùc nöôùc Hoa Kì, Anh vaø Phaùp ñöa ra “Keá hoaïch hoøa bình cho caû chaâu AÂu”, maø noäi dung chính laø thaønh laäp moät Uyû ban toaøn Ñöùc goàm 35 ngöôøi (25 cuûa Taây Ñöùc vaø 10 cuûa Ñoâng Ñöùc) phuï traùch vieäc phaùt trieån caùc quan heä giöõa hai nöôùc Ñöùc, soaïn thaûo luaät baàu cöû vaø toå chöùc baàu cöû Quoác hoäi cho toaøn nöôùc Ñöùc trong voøng 30 thaùng, soá phaän cuûa Berlin seõ gaén lieàn vôùi vieäc giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc theo höôùng thoáng nhaát nöôùc naøy baèng con ñöôøng tuyeån cöû töï do. Rieâng giaûi phaùp cho “an ninh chaâu AÂu” khoâng taùch rôøi söï hieän dieän cuûa quaân ñoäi Hoa Kì ôû chaâu luïc naøy. Ñöôïc goïi laø “giaûi phaùp caû goùi” (“package deal”), keá hoaïch vöøa keå bao goàm nhöõng bieän phaùp gaén boù chaët cheõ vôùi nhau vaø ñoøi hoûi phaûi ñöôïc xem xeùt nhö moät toång theå khoâng theå phaân caét, nhö boä tröôûng Ngoaïi giao Hoa Kì ñaõ khoâng ít laàn nhaán maïnh. Ra ñôøi töø cuoäc baàu cöû naøy, chính phuû thoáng nhaát seõ thöông löôïng vieäc kí hoøa öôùc. Coøn vieäc ruùt quaân ñoäi nöôùc ngoaøi khoûi Ñöùc chæ ñöôïc mang ra xem xeùt sau tieán trình vöøa keå.

Lieân Xoâ ñeà nghò thaønh laäp uûy ban toaøn Ñöùc bao goàm ñaïi dieän cuûa caû hai nhaø nöôùc Ñöùc vaø kí thoûa thuaän veà quy cheá taïm thôøi cho Taây Berlin. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, Lieân Xoâ ñeà nghò giaûm quaân soá cuûa caùc nöôùc phöông Taây ôû Taây Berlin, hai nöôùc Ñöùc tieán haønh ñaøm phaùn veà caùc vaán ñeà lieân quan ñeán vieäc duy trì lieân laïc vôùi Taây Berlin.

Söï khaùc bieät trong laäp tröôøng cuûa hai beân xoay quanh caùc ñieåm maáu choát sau: phöông Taây kieân quyeát khoâng chòu ñaøm phaùn veà quyeàn töï do ra vaøo Taây Berlin cuûa hoï, böôùc ñaàu tieân ñeå giaûi quyeát vaán ñeà Ñöùc laø thoáng nhaát nöôùc Ñöùc thoâng qua moät cuoäc tuyeån cöû töï do döôùi söï giaùm saùt cuûa Töù cöôøng. Lieân Xoâ döùt khoaùt ñoøi giaûi quyeát ngay vaán ñeà Taây Berlin theo höôùng bieán noù thaønh moät thaønh phoá töï do vaø phi quaân söï hoùa, coøn vaán ñeà Ñöùc chæ coù theå ñöôïc giaûi quyeát treân cô sôû caùc cuoäc thöông thaûo giöõa hai nöôùc Ñöùc vôùi nhau. Trong luùc chôø ñôïi ñöôïc thoáng nhaát, hai nöôùc Ñöùc vaãn coù theå tieán haønh ñaøm phaùn vieäc kí hoøa öôùc.

Toùm laïi, laäp tröôøng cuûa hai beân veà nöôùc Ñöùc (vaø giôø ñaây goàm caû Berlin) cô baûn khoâng thay ñoåi. Ngaøy 5.8, Hoäi nghò keát thuùc maø khoâng mang laïi keát quaû gì, tuy trong thôøi gian Hoäi nghò ñang dieãn ra, toång bí thö ñaûng Coäng saûn kieâm chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng Lieân Xoâ N.Khrushchev ñaõ nhaän lôøi môøi sang thaêm Mó vaøo thaùng 9.

d. Chuyeán vieáng thaêm Hoa Kì cuûa N. Khrushchev (thaùng 9.1959)

19

Tuy khoâng ñaët ra muïc tieâu kí baát kì vaên kieän ngoaïi giao naøo, chuyeán vieáng thaêm keùo daøi töø ngaøy 15 ñeán ngaøy 27.9.1959 laø moät chuyeán vieáng thaêm chính thöùc vaø hôn theá nöõa laø moät bieán coá lòch söû trong quan heä giöõa hai nöôùc, vì ñoù laø chuyeán vieáng thaêm Mó ñaàu tieân cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu ñaát nöôùc Xoâ vieát vaø ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ. Taïi ñaây, N Khrushchev ñaõ coù dòp trình baøy quan ñieåm cuûa oâng veà vaán ñeà hoøa bình vaø chieán tranh, maø voán ñang laø neàn taûng cho ñöôøng loái cuûa Lieân Xoâ trong quan

heä Ñoâng − Taây. OÂng noùi: “Chuùng toâi cho raèng cheá ñoä cuûa chuùng toâi toát hôn, vaø ngaøi nghó raèng cheá ñoä cuûa caùc ngaøi toát hôn; nhöng taát nhieân, chuùng ta khoâng neân bieán cuoäc tranh luaän ñoù thaønh moät cuoäc chieán tranh coâng khai. Neáu chuùng ta ñaùnh laãn nhau, khoâng nhöõng hai nöôùc chuùng ta seõ phaûi chòu nhöõng thieät haïi khoång loà, maø caùc nöôùc khaùc cuõng phaûi bò loâi keùo vaøo vieäc tieâu dieät theá giôùi” [Daãn laïi theo 31, tr.528 – 529].

Chieám vò trí quan troïng trong caùc cuoäc tieáp xuùc giöõa N. Khrushchev vaø D. Eisenhower laø caùc vaán ñeà ôû Trung AÂu vaø Taây Berlin. Ñöôïc coâng boá vaøo cuoái chuyeán coâng du, baûn Thoâng caùo chung nhaán maïnh raèng duø nhöõng cuoäc tieáp xuùc khoâng nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà phaùt sinh, chuùng vaãn coù ích trong vieäc laøm saùng toû laäp tröôøng cuûa hai nhaø laõnh ñaïo vaø do vaäy ñaõ goùp phaàn “mang laïi moät neàn hoøa bình ñuùng ñaén vaø laâu daøi”. Hai beân ñoàng yù raèng “giaûi tröø vuõ khí laø vaán ñeà quan troïng nhaát maø theá giôùi hieän ñang phaûi ñoái maët”. Caû hai leân aùn vieäc duøng vuõ löïc ñeå giaûi quyeát “nhöõng vaán ñeà quoác teá quan troïng”. Veà vaán ñeà Berlin, baûn Thoâng caùo chung chæ ghi nhaän moät nguyeân taéc chung laø caùc cuoäc ñaøm phaùn phaûi mang laïi moät giaûi phaùp thoûa ñaùng. Coøn keát quaû cuï theå cuûa vaán ñeà naøy ñöôïc coâng boá taïi cuoäc hoïp baùo chung ñöôïc toå chöùc ngaøy 28.9: Toång thoáng Hoa Kì höùa vôùi N. Khrushchev seõ tieáp xuùc vôùi Charles de Gaulle vaø Macmillan ñeå thuyeát phuïc caùc oâng naøy döï hoäi nghò thöôïng ñænh; Eisenhower coøn thöøa nhaän tính chaát “baát bình thöôøng” cuûa tình hình ôû Berlin, vaø theâm raèng caàn tìm ra “moät giaûi phaùp ñaûm baûo lôïi ích chính ñaùng cuûa Lieân Xoâ, ngöôøi Ñoâng Ñöùc, ngöôøi Taây Ñöùc vaø treân heát laø cuûa phöông Taây”. Ñoåi laáy hai nhaân nhöôïng vöøa keå, Khrushchev töø boû moïi giôùi haïn veà thôøi gian trong vieäc ñi tìm moät giaûi phaùp cho vaán ñeà Berlin [Daãn laïi theo 1, tr.170; 31, tr.364; 37, tr.474].

e. Söï tan vôõ cuûa Hoäi nghò thöôïng ñænh Töù cöôøng ôû Paris (thaùng 5.1960)

Thaùi ñoä meàm deûo cuûa Eisenhower trong vaán ñeà Berlin ñöôïc theå hieän qua lôøi tuyeân boá cuûa oâng taïi cuoäc hoïp dieãn ra trong caùc ngaøy töø 19 ñeán 21.12.1959 giöõa nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc vaø chính phuû caùc nöôùc Hoa Kì, Anh, Phaùp vaø CHLB Ñöùc nhaèm chuaån bò cho cuoäc hoïp thöôïng ñænh saép ñeán. Thuû töôùng CHLB Ñöùc K. Adenauer thuaät laïi:“Trong lôøi phaùt bieåu ñaàu tieân, Eisenhower ñaõ trình baøy doâng daøi quan ñieåm cuûa mình, maø hoùa ra traùi ngöôïc haún vôùi yeâu caàu khoâng ñöôïc, duø trong baát kì tröôøng hôïp naøo, thay ñoåi neàn taûng phaùp lí cuûa quy cheá hieän nay cuûa Berlin. Ñaëc bieät oâng noùi raèng quyeàn lôïi cuûa caùc cöôøng quoác phöông Taây ôû Berlin khoâng quan troïng ñeán möùc coâng luaän beân ngoaøi nöôùc Ñöùc xem vieäc xaâm phaïm chuùng laø nguyeân côù ñuû quan troïng ñeå can thieäp vuõ trang. Noùi chung, oâng ñaët ra caâu hoûi sau: seõ ra sao vôùi Berlin, neáu ngöôøi Nga baây giôø thì nhöôïng boä, nhöng chaúng laâu sau seõ coù nhöõng haønh ñoäng khaùc choáng laïi noù? Phöông Taây coù neân, cuõng theo ñuùng lôøi oâng, phaûn ñoái vieäc Lieân Xoâ raát coù theå seõ kí moät hoøa öôùc vôùi CHDC Ñöùc, vì chuùng ta ñaõ chaúng kí hoøa öôùc vôùi CHLB Ñöùc laø gì” [Daãn laïi theo 18, tr.510 – 511].

Tröôùc söï phaûn baùc maïnh meõ cuûa nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi, Eisenhower ñaõ ñoàng yù töø boû quan ñieåm cuûa mình. Vaäy laø laäp tröôøng cuûa phöông Taây veà vaán ñeà Berlin vaãn khoâng thay ñoåi.

Ngaøy 14.5.1960, N. Khrushchev ñeán Paris döï cuoäc hoïp thöôïng ñænh. Ngaøy hoâm sau, oâng noùi rieâng vôùi toång thoáng Phaùp de Gaulle raèng muoán cho Hoäi nghò dieãn ra thì Chính phuû Hoa Kì tröôùc heát phaûi xin loãi veà hoaït ñoäng giaùn ñieäp töø treân khoâng cuûa hoï.

Nguyeân laø tröôùc ñoù, vaøo ngaøy 1.5 moät maùy bay do thaùm U-2 cuûa Mó ñaõ vöôït qua bieân giôùi Lieân Xoâ töø höôùng nam vaø ñaõ bò teân löûa baén rôi ôû vuøng Sverdlov.

Thöïc ra nhöõng chuyeán bay thaùm thính sieâu cao cuûa Mó nhaèm muïc ñích chuïp hình laõnh thoå cuûa Lieân Xoâ ñaõ dieãn ra ngay töø naêm 1956 [1, tr.166]. Tuy bieát, nhöng giôùi laõnh ñaïo Xoâ vieát khoâng coâng khai leân tieáng phaûn ñoái, vì hoï quan nieäm raèng söï baát löïc cuûa Lieân Xoâ trong vieäc ngaên caûn caùc hoaït ñoäng do thaùm töø treân khoâng cuûa Mó laø moät ñieàu ñaùng hoå theïn. Maõi ñeán ngaøy 1.5.1960, khi moät phi cô Mó bò baén haï vaø vieân phi coâng bò baét soáng, Chính phuû Mó môùi thöøa nhaän söï thaät sau khi Chính phuû Lieân Xoâ tröng ra nhöõng baèng chöùng khoâng theå choái caõi, maëc duø vaäy Washington vaãn khoâng chòu ñöa ra moät lôøi xin loãi chính thöùc, theo nhö ñoøi hoûi cuûa phía Lieân Xoâ.

Ngaøy 16.5.1960, khi laõnh ñaïo boán nöôùc hoïp taïi ñieän Elyseùe, N. Khrushchev laïi yeâu caàu Hoa Kì

20

xin loãi, tröøng phaït nhöõng keû phaïm toäi vaø höùa khoâng ñeå nhöõng chuyeán bay nhö vaäy tieáp dieãn. N. Khrushchev coøn ñeà nghò hoaõn Hoäi nghò töø 6 ñeán 8 thaùng. Eisenhower chæ höùa ngöøng caùc chuyeán bay ñoù trong phaàn nhieäm kì coøn laïi cuûa mình (ñeán thaùng 1.1961), nhöng khoâng chòu ñi xa hôn. Baát chaáp söï hoøa giaûi cuûa de Gaulle, Hoäi nghò ñaõ tan vôõ tröôùc khi noù baét ñaàu thöïc söï. Ngoaøi ra, chính phuû Lieân Xoâ coøn huûy boû cuoäc vieáng thaêm ñaõ ñöôïc aán ñònh cuûa Eisenhower.

Quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Hoa Kì sau ñoù taát nhieân trôû laïi caêng thaúng, nhöng khoâng xaûy ra söï bieán naøo lôùn ñeå coù theå aûnh höôûng xaáu ñeán tieán trình hoøa dòu ñang dieãn ra.

5. Cuoäc khuûng hoaûng Berlin laàn thöù hai (thaùng 8.1961)

a. Hoaøn caûnh

Sau thaát baïi cuûa Hoäi nghò thöôïng ñænh Paris, N. Khrushchev thænh thoaûng laïi nhaéc ñeán khaû naêng moät hoøa öôùc rieâng reõ seõ ñöôïc kí giöõa Lieân Xoâ vaø CHDC Ñöùc. Thaùng 9-1960, taïi khoùa hoïp cuûa Ñaïi hoäi ñoàng LHQ, oâng ñaõ maïnh meõ chæ trích vaø leân aùn Hoa Kì raèng nöôùc naøy ñaõ thay ñoåi luaät phaùp quoác teá baèng haønh ñoäng aên cöôùp vaø löøa ñaûo.

Tuy nhieân, laø moät ngöôøi chuû tröông ñi tìm chieán thaéng cho chuû nghóa xaõ hoäi baèng con ñöôøng “thi ñua hoøa bình”, N.Khrushchev thöïc söï khoâng muoán quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc phöông Taây quay trôû laïi thôøi kì caêng thaúng cuûa thaäp nieân 50. Haønh ñoäng phaûn ñoái coù phaàn kì quaëc cuûa N. Khrushchev taïi Ñaïi hoäi ñoàng LHQ ngaøy 12.10(17) ñaõ khoâng ngaên caûn oâng phaùt bieåu: “Theo nhöõng tính toaùn cuûa chuùng toâi, chuùng toâi seõ vöôït Hoa Kì trong cuoäc ñaáu tranh chuû yeáu veà saûn löôïng tính theo ñaàu ngöôøi vaøo naêm 1970, töùc laø trong voøng möôøi naêm tôùi. Theo tính toaùn cuûa caùc nhaø kinh teá hoïc chuùng toâi, naêm 1980, chuùng toâi seõ saûn xuaát ra soá cuûa caûi tính theo ñaàu ngöôøi nhieàu hôn Hoa Kì. Naêm 1965, chuùng toâi seõ saûn xuaát haøng tieâu duøng tính theo ñaàu ngöôøi ngang haøng hoaëc thaäm chí hôn caùc nöôùc chaâu AÂu” [Daãn laïi theo 12, tr.530].

Khrushchev tin vaøo thaéng lôïi seõ ñaït ñöôïc trong cuoäc “thi ñua hoøa bình”, vaø hi voïng caûi thieän quan heä vôùi Hoa Kì. OÂng cuõng khoâng queân laø J.Kennedy ñaõ töøng tuyeân boá raèng neáu laø Eisenhower, oâng ta seõ khoâng ngaàn ngaïi ñöa ra lôøi xin loãi Lieân Xoâ veà vuï chuyeán bay do thaùm U.2. Vì vaäy, N. Khrushchev ñaõ khoâng ñeå maát thôøi gian ñeå göûi ñieän chuùc möøng ngay khi vöøa ñöôïc tin oâng naøy ñaéc cöû toång thoáng. Böùc ñieän vieát raèng nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát hi voïng trong nhieäm kì cuûa taân toång thoáng Hoa Kì, “quan heä giöõa hai nöôùc seõ trôû veà tình traïng cuûa thôøi Franklin Roosevelt” [Daãn laïi theo 16, tr.461].

Veà phaàn mình, J. Kennedy cuõng muoán toû thaùi ñoä thieän chí vôùi Lieân Xoâ, tuy baèng nhöõng lôøi leõ vöøa cöùng raén, vöøa lòch thieäp qua baøi dieãn vaên nhaäm chöùc ñoïc ngaøy 20.1.1961. OÂng muoán raèng caû hai “seõ coù nhöõng böôùc khôûi ñaàu môùi nhaéc nhôû caû ñoâi beân raèng nhaõ nhaën khoâng phaûi laø daáu hieäu cuûa söï yeáu ñuoái, raèng loøng chaân thaønh phaûi luoân ñöôïc theå hieän ra beân ngoaøi. Ñöøng bao giôø ñaøm phaùn vì sôï haõi; nhöng cuõng ñöøng bao giôø sôï ñaøm phaùn” [Daãn laïi theo 16, tr.461]. Giöõa thaùng 2.1961, taân toång thoáng Mó chaáp nhaän veà nguyeân taéc ñeà nghò cuûa N. Khrushchev veà moät cuoäc gaëp gôõ tay ñoâi.

Giöõa luùc ñoù, vaøo thaùng 4 ôû Taây baùn caàu ñaõ xaûy ra söï kieän vònh Con Heo (hay coøn ñöôïc goïi laø baõi bieån Heron)(18). Gioáng nhö thaát baïi cuûa löïc löôïng caùnh höõu Nosavan ôû Laøo vaø tình caûnh khoù khaên cuûa cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm ôû Nam Vieät Nam, ñaây cuõng laø ñoøn giaùng naëng neà vaøo uy tín cuûa Mó treân chính tröôøng quoác teá. Roõ raøng laø nhöõng khoù khaên maø Mó ñaõ gaëp phaûi trong nhöõng naêm cuoái cuûa nhieäm kì D. Eisenhower ôû caùc khu vöïc coù yù nghóa chieán löôïc naèm ngoaøi chaâu AÂu vaãn chöa chaám döùt. Ñaùng chuù yù hôn laø Lieân Xoâ ñaõ taêng ñöôïc kho teân löûa ñaïn ñaïo lieân luïc ñòa (ICBM) coù khaû naêng ñöa vuõ khí haït nhaân ñeán baát cöù nôi naøo treân Traùi Ñaát. Tröôùc ñaây, sau khi xaây döïng heä thoáng caên cöù quaân

(17) Ñeå toû thaùi ñoä phaûn ñoái tröôùc baøi phaùt bieåu cuûa ñaïi dieän Mó raèng caàn giaûi phoùng caùc daân toäc, keå caû nhöõng daân toäc ñang soáng döôùi cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa, N. Khrushchev ñaõ thaùo giaày vaø neän xuoáng baøn. (18) Ngaøy 19.4.1961, löïc löôïng vuõ trang cuûa ngöôøi Cuba löu vong ñöôïc chính phuû Mó yeåm trôï ñaõ ñoå boä leân baõi bieån naøy, nhöng ñaõ bò quaân caùch maïng Cuba tieâu dieät hoaøn toaøn trong 72 giôø.

21

söï vaây quanh Lieân Xoâ, caùc nhaø chieán löôïc Mó ñaõ coù theå laäp keá hoaïch giaùng ñoøn vaøo nhöõng trung taâm chính cuûa Lieân Xoâ vaø Ñoàng minh cuûa nöôùc naøy maø khoâng sôï bò ñoøn traû ñuõa vaøo laõnh thoå mình. Nhöng töø khi Lieân Xoâ phoùng thaønh coâng Sputnik I, veä tinh nhaân taïo ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi, tình traïng khoâng bò thöông toån naøy ñaõ chaám döùt. Thaùng 1.1958, töùc khoâng laâu sau söï bieán vöøa keå, thöôïng nghò só Lyndon Johnson ñaõ tuyeân boá raèng tình traïng khoâng thöông toån veà maët ñòa lí cuûa Mó ñaõ vónh vieãn bò maát [15, tr.281]. Caùc nhaø laõnh ñaïo Mó coøn phaûi tính ñeán khoâng chæ khaû naêng cheá ñoä coäng saûn seõ ñöôïc thieát laäp ôû AÙ, Phi, Mó Latinh, maø caû khaû naêng caùc cöù ñieåm vaø caên cöù quaân söï Lieân Xoâ seõ ñöôïc xaây döïng ôû nhöõng nôi ñoù.

b. Cuoäc ñoái thoaïi ôû Vienna

Chính trong boái caûnh treân ñaõ dieãn ra cuoäc gaëp gôõ giöõa hai nhaø laõnh ñaïo cuûa hai sieâu cöôøng ôû Vienna trong caùc ngaøy 3 vaø 4.6.1961. Khoâng mang tính chaát cuûa moät cuoäc ñaøm phaùn chính thöùc, cuoäc gaëp gôõ ñaõ keát thuùc maø khoâng coù moät thoâng caùo chung naøo. Theo lôøi cuûa N. Khrushchev vaø J. Kennedy sau naøy, caùc cuoäc tieáp xuùc giöõa hoï dieãn ra trong baàu khoâng khí thieän yù, trong ñoù caû hai ñaõ thaúng thaén, nhöng lòch thieäp, trình baøy quan ñieåm cuûa mình. Gaây caêng thaúng nhaát laø vaán ñeà Ñöùc vaø gaén lieàn vôùi noù, vaán ñeà Berlin. N. Khrushchev noùi raèng tình hình ñaõ trôû neân khoâng theå dung nhaän ñöôïc vaø duø Hoa Kì coù ñoàng yù hay khoâng, Lieân Xoâ quyeát ñònh seõ kí hoøa öôùc vôùi CHDC Ñöùc tröôùc cuoái naêm. Coøn Taây Berlin phaûi trôû thaønh “thaønh phoá töï do”, quaân ñoäi caùc nöôùc thaéng traän coù theå vaãn tieáp tuïc truù ñoùng taïi ñaây, nhöng coâng vieäc lieân laïc giöõa thaønh phoá vaø phöông Taây phaûi tuaân thuû caùc quy ñònh cuûa Chính phuû CHDC Ñöùc. J. Kennedy giaûi thích raèng nöôùc Mó coù nhöõng quyeàn lôïi thieát thaân ôû Berlin, an ninh cuûa phöông Taây gaén lieàn vôùi an ninh cuûa CHLB Ñöùc vaø Taây Berlin, vôùi söï hieän dieän cuûa phöông Taây ôû Berlin vôùi quyeàn töï do ra vaøo thaønh phoá naøy. “Ñoù laø quyeàn cuûa chuùng toâi, - J. Kennedy tuyeân boá, - chöù khoâng phaûi laø söï ñoàng tình thinh laëng, vaø chuùng toâi raát quyeát taâm giöõ gìn quyeàn naøy trong moïi tình huoáng hieåm ngheøo” [Daãn laïi theo 30, tr.199]. Baát chaáp nhöõng can giaùn cuûa toång thoáng Hoa Kì, ngöôøi ñöùng ñaàu ñaûng vaø chính phuû Lieân Xoâ khaúng ñònh: “Toâi muoán hoøa bình, nhöng neáu ngaøi muoán chieán tranh, ñoù laø chuyeän cuûa ngaøi. Quyeát ñònh kí hoøa öôùc vaøo thaùng 12 tôùi cuûa chuùng toâi laø khoâng theå trì hoaõn ñöôïc” [Daãn laïi theo 16, tr.465].

Khoâng ñaày hai tuaàn sau cuoäc gaëp gôõ treân, ñaõ buøng ra moät cuoäc khuûng hoaûng mang teân “Khuûng hoaûng Berlin”.

Thaùi ñoä kieân quyeát cuûa hai vò nguyeân thuû quoác gia ôû Vienna cho thaáy vaán ñeà Ñöùc vaø vaán ñeà Berlin khoâng theå coù ñöôïc moät giaûi phaùp mau choùng. Nhöng N. Khrushchev laïi ñi ñeán keát luaän raèng Lieân Xoâ coù theå gaây söùc eùp leân caùc nöôùc phöông Taây ñeå giuùp CHDC Ñöùc thieát laäp moät cheá ñoä kieåm soaùt bieân giôùi nghieâm ngaët. Vaán ñeà naøy trôû thaønh chuû ñeà trong moät soá baøi phaùt bieåu cuûa N. Khrushchev. Trong buoåi gaëp gôõ caùc hoïc vieân toát nghieäp hoïc vieän quaân söï taïi ñieän Kremlin, oâng tuyeân boá: “Chuùng ta seõ kí hoøa öôùc, vaø seõ chæ thò cho caùc löïc löôïng vuõ trang cuûa chuùng ta giaùng traû ñích ñaùng baát kì keû xaâm löôïc naøo, neáu chuùng xuùc phaïm ñeán Lieân Xoâ hay beø baïn cuûa chuùng ta”[Daãn laïi theo 30, tr.201].

Ngaøy 3.8.1961, Chính phuû Lieân Xoâ göûi cho caùc cöôøng quoác phöông Taây moät yeâu saùch gaàn nhö laø toái haäu thö: “Trong voøng naêm nay, baèng caùch naøy hay caùch khaùc phaûi giaûi quyeát vaán ñeà kí hoøa öôùc vôùi Ñöùc, vaø treân cô sôû ñoù giaûi quyeát tình traïng ôû Taây Berlin” [Daãn laïi theo 30, tr.202].

Ngaøy 7.8, N. Khrushchev phaùt bieåu treân truyeàn hình. Sau khi nhaéc laïi nhöõng lôøi ñe doïa cuûa phöông Taây veà vieäc duøng “söùc maïnh ñoät phaù” vaøo Berlin, oâng tuyeân boá raèng do moái ñe doïa cuûa tình hình ñaõ naûy sinh ñoái vôùi Lieân Xoâ, chaéc laø ñaønh phaûi taêng cöôøng quaân soá ôû bieân giôùi phía taây cuûa Lieân Xoâ vaø ñoäng vieân moät phaàn löïc löôïng döï bò ñeå ñaûm baûo quaân soá ñaày ñuû cho caùc sö ñoaøn Xoâ vieát. Thaùi ñoä cöùng raén noùi treân cuûa N. Khrushchev coù theå ñöôïc giaûi thích bôûi nguyeân nhaân: Taây Berlin tieáp tuïc laø cöûa ngoõ deã daøng nhaát cho nhöõng ngöôøi Ñoâng Ñöùc naøo muoán sang phöông Taây : chæ trong 8 thaùng ñaàu naêm 1961, soá ngöôøi boû troán ñaõ cao hôn caû naêm 1960. Roõ raøng laø Ñoâng Ñöùc seõ choùng kieät queä, neáu tình traïng naøy khoâng sôùm chaám döùt.

22

Caùc nhaø laõnh ñaïo phöông Taây cuõng toû thaùi ñoä cöùng raén khoâng keùm. Löïc löôïng vuõ trang NATO ñöôïc ñaët trong tình traïng saün saøng chieán ñaáu. Coøn Toång thoáng J. Kennedy thaáy ñaây laø cô hoäi ñeå laáy laïi uy tín ñaõ bò söùt meû phaàn lôùn sau thaát baïi ôû vònh Heron.

Ngaøy 25.7, J. Kennedy tuyeân boá treân ñaøi phaùt thanh vaø truyeàn hình: “Neáu chieán tranh buøng noå, noù seõ baét ñaàu ôû Moskva, chöù khoâng phaûi ôû Berlin... Chæ Chính phuû Xoâ vieát môùi coù theå bieán bieân giôùi ôû Berlin thaønh côù gaây chieán” [Daãn laïi theo 16, tr.466]. OÂng nhaán maïnh raèng Mó seõ “baèng nhöõng bieän phaùp kieân quyeát nhaát” ñaït ñöôïc ba muïc tieâu sau: söï hieän dieän cuûa caùc cöôøng quoác phöông Taây ôû Taây Berlin, quyeàn töï do ra vaøo Taây Berlin, an ninh töï do cho ngöôøi daân Taây Berlin [Daãn laïi theo 45, tr.17]. OÂng yeâu caàu Quoác hoäi thoâng qua moät loaït bieän phaùp khaån caáp, nhö boå sung ngaân saùch quoác phoøng, theâm 3,25 tæ dollar, taêng quaân soá hieän haønh, taêng soá quaân nhaäp nguõ leân 2, roài 3 laàn, ñoäng vieân löïc löôïng döï bò. c. Böùc töôøng Berlin

Trong tình hình ñoái ñaàu caêng thaúng nhö treân, ôû Moskva ñaõ dieãn ra hoäi nghò ñaïi dieän caùc nöôùc khoái Hieäp öôùc Varsava. Hoäi nghò keâu goïi CHDC Ñöùc thieát laäp ôû bieân giôùi nöôùc mình “cheá ñoä ngaên ngöøa hoaït ñoäng phaù hoaïi choáng caùc nöôùc phe XHCN”. Ngaøy 12.8, Hoäi ñoàng Boä tröôûng CHDC Ñöùc quyeát ñònh thöïc hieän cheá ñoä kieåm tra nghieâm ngaët ôû bieân giôùi. Bieân giôùi giöõa CHDC Ñöùc vaø CHLB Ñöùc bò ñoùng laïi, moïi tuyeán ñöôøng giao thoâng baêng qua bieân giôùi bò ñaët döôùi söï kieåm tra nghieâm ngaët. Ñeå ñi qua bieân giôùi caàn coù giaáy pheùp ñaëc bieät. Chung quanh toaøn boä Taây Berlin ngöôøi ta ñaõ mau choùng döïng leân daõy töôøng cao coù raøo daây theùp gai vôùi moät soá ít cöûa qua laïi. Giao thoâng trong thaønh phoá bò thay ñoåi, caùc coâng daân ñöôïc pheùp ñi töø Taây Berlin sang Ñoâng vaø ngöôïc laïi chæ khi naøo coù giaáy tôø chöùng nhaän vaø giaáy pheùp qua laïi.

Nhöõng bieän phaùp keå treân ñaõ gaây ra nhöõng phaûn ñoái ôû phöông Taây. J. Kennedy tieán haønh nhöõng cuoäc hoïp khaån caáp. Lính duø ñoå boä Mó ñöôïc ñöa sang chaâu AÂu. Löïc löôïng döï bò cuûa CHLB Ñöùc ñöôïc ñoäng vieân. Phoù Toång thoáng Mó L. Johnson bay ñi Taây Berlin. Ñaõ xaûy ra moät soá vuï phaù boû böùc töôøng ñaõ ñöôïc döïng leân, nhöng laïi ñöôïc söûa chöõa ngay. Ñöùng beân kia böùc töôøng laø lính Mó, phía beân naøy laø xe taêng Xoâ vieát. Hai beân yeân laëng nhìn nhau... vaø heát (!). Tình hình naøy toû cho thaáy phöông Taây khoâng theå laøm gì khaùc hôn ngoaøi vieäc chaáp nhaän söï ñaõ roài vaø ñaønh phaûi löu taâm ñeán cheá ñoä kieåm tra bieân giôùi nghieâm ngaët treân ranh giôùi CHDC Ñöùc, vì suy cho cuøng, nhöõng bieän phaùp naøy naèm trong khuoân khoå quyeàn haïn cuûa CHDC Ñöùc vaø khoâng vi phaïm moái lieân laïc giöõa Taây Berlin vaø phöông Taây. Ñoù laø chöa keå phöông Taây thöïc ra khoâng coù khaû naêng baûo veä quan ñieåm cuûa mình veà Taây Berlin baèng moät caùch naøo khaùc hôn laø moät cuoäc chieán haït nhaân. Chính phuû CHDC Ñöùc cuõng ñaõ tuyeân boá roõ: vieäc giao thoâng giöõa Taây Berlin vaø Taây Ñöùc khoâng bò aûnh höôûng, nghóa laø quyeàn ra vaøo Taây Berlin cuûa caùc nöôùc Mó, Anh vaø Phaùp khoâng bò ñuïng chaïm. Vaû chaêng, N. Khrushchev cuõng “queân” ñi lôøi ñe doïa cuûa mình: seõ kí hoøa öôùc vôùi CHDC Ñöùc tröôùc cuoái naêm.

Töø ñoù, böùc töôøng Berlin trôû thaønh bieåu töôïng ngaên caùch khoâng chæ giöõa hai nöôùc Ñöùc, maø coøn giöõa Ñoâng vaø Taây. Noù ñaët daáu chaám heát cho moïi noã löïc taùi thoáng nhaát nöôùc Ñöùc baèng con ñöôøng thöông löôïng giöõa boán cöôøng quoác. Lieân Xoâ töø nay seõ cam nhaän Taây Berlin chöøng naøo noù coøn bò coâ laäp vaø khoâng laøm kieät queä Ñoâng Ñöùc. Hoa Kì ñaønh chaáp nhaän böùc töôøng chöøng naøo Taây Berlin coøn naèm trong quyõ ñaïo cuûa phöông Taây.

6. Chính saùch “Höôùng veà phía Ñoâng” (Ostpolitik) vaø vieäc bình thöôøng hoùa quan heä giöõa hai nöôùc Ñöùc

a. Söï chuyeån höôùng trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa CHLB Ñöùc

Sau khi gia nhaäp NATO (10.1955) cho ñeán naêm 1969, CHLB Ñöùc döôùi quyeàn cai trò cuûa caùc Chính phuû K. Adenauer (1949−1963), L. Erhard (1963−1966) vaø K. Kiesinger (1966− 1969) ñaõ theo ñuoåi moät chính saùch veà cô baûn khoâng thay ñoåi ñoái vôùi CHDC Ñöùc noùi rieâng, caùc nöôùc XHCN Ñoâng AÂu noùi chung.

23

Chính saùch ñoùù goàm hai noäi dung chính. Ñoù laø “chuû thuyeát Hallstein” ñöôïc coâng boá thaùng 12.1955,

theo ñoù CHLB Ñöùc seõ caét ñöùt quan heä ngoaïi giao vôùi baát kì quoác gia naøo muoán thöøa nhaän caû Chính phuû CHDC Ñöùc. Trong chuyeän naøy, tröôøng hôïp ngoaïi leä duy nhaát laø Lieân Xoâ, nöôùc ñoàng thôøi coù quan heä ngoaïi giao ñaày ñuû vôùi caû hai nöôùc Ñöùc. Chính phuû Bonn coøn khöôùc töø thöøa nhaän ñöôøng bieân giôùi giöõa Ba Lan vaø CHDC Ñöùc doïc theo caùc soâng Oder vaø Neisse, vì theo Bonn ñöôøng ranh naøy chæ ñöôïc quy ñònh taïm thôøi ôû Hoäi nghò Potsdam. Trong thöïc teá, ít coù ngöôøi daân Ñöùc naøo nghó raèng nhöõng vuøng laõnh thoå ñaõ bò maát ôû phía ñoâng moät ngaøy naøo ñoù seõ trôû veà vôùi Ñöùc; Chính phuû CHLB Ñöùc cuõng ñaõ noùi roõ raèng hoï seõ khoâng duøng vuõ löïc ñeå thu hoài chuùng. Nhöng hoï muoán raèng soá phaän cuoái cuøng cuûa chuùng phaûi ñöôïc ñònh ñoaït bôûi moät hoøa öôùc kí giöõa nöôùc Ñöùc taùi thoáng nhaát vaø caùc cöôøng quoác thaéng traän.

Qua caùc söï kieän dieãn ra trong thaäp nieân 60, chính saùch ñoái ngoaïi vôùi caùc noäi dung keå treân daàn daø boäc loä tính cöùng nhaéc vaø loãi thôøi cuûa noù. Tröôùc heát laø vuï böùc töôøng Berlin naêm 1961 chöùng toû tính aûo töôûng trong laäp tröôøng laâu nay cuûa thuû töôùng Adenauer, khi oâng cho raèng söùc maïnh cuûa phöông Taây laø chìa khoùa daãn ñeán thoáng nhaát. Chaúng nhöõng khoâng theå buoäc Lieân Xoâ töø boû aûnh höôûng ôû Ñoâng Ñöùc, phöông Taây thaäm chí coøn khoâng ngaên noåi haønh ñoäng ñôn phöông cuûa Moskva ôû khu vöïc naøy.

Vöôn töø ñòa vò “keùm phaùt trieån” leân “ñang phaùt trieån” vaø ñöôïc keát hôïp thaønh “phong traøo khoâng lieân keát”, caùc nöôùc chaâu AÙ vaø chaâu Phi trôû thaønh moät söùc maïnh khoâng theå khoâng tính ñeán treân tröôøng quoác teá. Tröôùc moái quan heä quaù chaët cheõ giöõa Mó - nöôùc ñang bò phong traøo khoâng lieân keát caêm gheùt − vaø Taây Ñöùc, caùc nöôùc “theá giôùi thöù ba” − moät teân goïi khaùc cuûa caùc nöôùc khoâng lieân keát − ñaõ baøy toû, döôùi taùc ñoäng cuûa Lieân Xoâ, moái thieän caûm ngaøy caøng roõ ñoái vôùi Ñoâng Ñöùc.

Nhöõng thay ñoåi treân ñaõ khieán moät soá chính khaùch Taây Ñöùc baét ñaàu chuyeån sang moät chính saùch ñoái ngoaïi bôùt cöùng nhaéc hôn. Trong tö caùch laø phoù thuû töôùng kieâm boä tröôûng Ngoaïi giao trong Chính phuû “ñaïi lieân hieäp” Kiesinger(19), Willy Brandt − cöïu thò tröôûng Taây Berlin vaø ñang laø chuû tòch ñaûng SPD (ñaûng Xaõ hoäi Daân chuû) − ñaõ tìm caùch bình thöôøng hoùa quan heä vôùi moät soá nöôùc Ñoâng AÂu − Rumania vaø Nam Tö, nhöõng nöôùc coù ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñoäc laäp hôn vôùi Moskva, so vôùi nhöõng nöôùc Ñoâng AÂu khaùc. Coù theå noùi ñaây laø böôùc khôûi ñaàu deø daët cuûa chính saùch Ostpolitik (Höôùng veà phía Ñoâng).

Tuy nhieân, phaûi ñôïi ñeán khi trôû thaønh thuû töôùng cuûa Chính phuû lieân hieäp giöõa hai ñaûng SPD vaø FDP (ñaûng Daân chuû Töï do − voán cuõng uûng hoä chính saùch xích laïi gaàn vôùi Ñoâng AÂu) ngaøy 21.10.1969, Willy Brandt môùi coù ñieàu kieän ñaåy maïnh vieäc thöïc hieän chính saùch Ostpolitik.

Ngaøy 30.10.1969, töùc khoâng laâu sau khi Chính phuû Brandt ñöôïc thaønh laäp, CHLB Ñöùc vaø Lieân Xoâ tieán haønh ñaøm phaùn quanh hieäp öôùc duøng laøm neàn taûng caûi thieän toaøn boä quan heä giöõa hai nöôùc treân cô sôû thöøa nhaän nhöõng thöïc teá chính trò vaø laõnh thoå ñaõ hình thaønh ôû chaâu AÂu.

b. Caùc hieäp öôùc giöõa CHLB Ñöùc vôùi Lieân Xoâ vaø Ba Lan

Sau gaàn moät naêm ñaøm phaùn khaån tröông vaø khoâng keùm phaàn gay go, ngaøy 12.8.1970 taïi Moskva, nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cuûa hai nöôùc: veà phía Chính phuû Lieân Xoâ coù chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng A. N. Kosygin vaø boä tröôûng Ngoaïi giao A. Gromyko, coøn veà phía CHLB Ñöùc coù thuû töôùng W.Brandt vaø boä tröôûng Ngoaïi giao Walter Scheel − ñaõ kí moät Hieäp öôùc. Noäi dung chính cuûa Hieäp öôùc laø cam keát cuûa caùc beân veà vaán ñeà laõnh thoå. Ñieàu 3 noùi raèng Lieân Xoâ vaø CHLB Ñöùc “xem laø khoâng gì phaù vôõ noåi caû trong hieän nay laãn trong töông lai bieân giôùi cuûa taát caû caùc quoác gia chaâu AÂu, voán ñaõ ñöôïc xaùc laäp ñuùng y nhö vaøo ngaøy Hieäp öôùc naøy ñöôïc kí, trong ñoù coù ñöôøng Oder - Neisse, voán laø bieân giôùi phía taây cuûa CHND Ba Lan, vaø bieân giôùi giöõa CHLB Ñöùc vaø CHDC Ñöùc”. Hieäp öôùc xaùc ñònh roõ raèng Lieân Xoâ vaø CHLB Ñöùc “khoâng coù baát kì yeâu saùch laõnh thoå naøo ñoái vôùi baát kì ai vaø trong töông lai cuõng seõ khoâng ñöa ra nhöõng yeâu saùch nhö vaäy.”

(19) Ñeå ñuû söùc ñoái phoù vôùi nhöõng khoù khaên noäi boä (kinh teá suy thoaùi, thaát nghieäp taêng cao), Kiesinger ñaõ thaønh laäp moät chính phuû treân cô sôû lieân hôïp nhieàu ñaûng phaùi raát khaùc nhau.

24

Vieäc kí keát Hieäp öôùc Moskva ñaõ môû ñöôøng cho vieäc kí keát taïi Varsava Hieäp öôùc giöõa CHLB Ñöùc vaø Ba Lan ngaøy 7.12.1970 coù cuøng moät noäi dung töông töï lieân quan tröïc tieáp ñeán ñöôøng bieân giôùi Oder - Neisse.

c. Bình thöôøng hoùa quan heä giöõa hai nöôùc Ñöùc

Nhöng vieäc daøn xeáp moät hieäp öôùc giöõa hai nöôùc Ñöùc toû ra khoù khaên hôn raát nhieàu so vôùi quaù trình chuaån bò hieäp öôùc giöõa CHLB Ñöùc vôùi Lieân Xoâ vaø Ba Lan. Khoù khaên chuû yeáu naèm ôû vaán ñeà Taây Berlin vaø ñaëc bieät laø vieäc töï do ra vaøo Taây Berlin, maø caùc nöôùc phöông Taây khoâng muoán ñeå CHDC Ñöùc toaøn quyeàn quaûn lí. Töø ngaøy 26.3.1970, caùc ñaïi dieän Töù cöôøng ñaõ baét ñaàu caùc cuoäc ñaøm phaùn nhaèm tìm ra giaûi phaùp cho vaán ñeà Taây Berlin. Cuoäc thöông thuyeát keùo daøi ñeán moät naêm röôõi môùi cho ra keát quaû: ngaøy 3.9.1971, caùc ñaïi dieän Töù cöôøng kí taét vaøo Hieäp ñònh Boán beân veà Berlin. Vaên kieän noùi roõ raèng Taây Berlin khoâng thuoäc veà CHLB Ñöùc, do vaäy Quoác hoäi vaø Chính phuû CHLB Ñöùc seõ khoâng ñöôïc hoïp ôû Taây Berlin nhö tröôùc nöõa. Quan heä giöõa Taây Berlin vaø CHLB Ñöùc chæ ñöôïc duy trì vaø phaùt trieån vôùi ñieàu kieän phaûi löu taâm raèng phaàn phía Taây cuûa Berlin “khoâng phaûi laø moät phaàn laõnh thoå cuûa CHLB Ñöùc vaø töø nay seõ khoâng ñöôïc cai quaûn bôûi nöôùc naøy”. Hieäp ñònh cuõng khaúng ñònh raèng “vieäc ñi laïi quaù caûnh cuûa ngöôøi vaø haøng hoùa daân söï giöõa caùc khu vöïc phía Taây cuûa Berlin vaø CHLB Ñöùc ngang qua laõnh thoå cuûa CHDC Ñöùc seõ khoâng bò caûn trôû”.

Vieäc kí keát caùc hieäp öôùc keå treân, nhaát laø Hieäp ñònh Boán beân veà Taây Berlin ñaõ thaùo gôõ nhöõng caûn trôû chuû yeáu trong tieán trình bình thöôøng hoùa quan heä giöõa hai nöôùc Ñöùc.

Ngaøy 17.12.1971, ôû Bonn caùc ñaïi dieän hai nöôùc Ñöùc ñaõ kí Thoûa hieäp veà ñi laïi quaù caûnh cuûa coâng daân vaø haøng hoùa giöõa CHLB Ñöùc vaø Taây Berlin.

Ngaøy 30.12.1971, ôû Berlin caùc ñaïi dieän hai nöôùc Ñöùc kí Thoûa öôùc lieân quan ñeán vieäc thaêm vieáng CHDC Ñöùc cuûa cö daân thöôøng truù Taây Berlin vaø veà vieäc giaûi quyeát vaán ñeà vuøng loõm.

Cuoái cuøng ngaøy 26.5.1972, hai nöôùc Ñöùc ñaõ kí Hieäp öôùc vaän chuyeån lieân quan ñeán vaán ñeà qua laïi vaø quaù caûnh giöõa hai nöôùc baèng ñöôøng saét, ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy.

Vaäy laø nhöõng raøo chaén cuoái cuøng ñaõ ñöôïc deïp boû. Ngaøy 21.12.1972 taïi Berlin, ñaïi dieän hai nöôùc Ñöùc kí vaøo Hieäp öôùc ñaët neàn taûng cho caùc moái quan heä giöõa hai nöôùc. Hai chính phuû nhaán maïnh tính baát khaû xaâm phaïm cuûa ñöôøng bieân giôùi giöõa hai nöôùc trong hieän taïi laãn trong töông lai, khoâng moät chính phuû naøo coù quyeàn ñaïi dieän phía beân kia trong quan heä quoác teá hay hoaït ñoäng thay maët phía kia. Hai chính phuû coâng nhaän raèng “chuû quyeàn cuûa moãi nhaø nöôùc ñöôïc giôùi haïn trong phaàn laõnh thoå cuûa mình”. Ñieàu naøy haøm yù Chính phuû Bonn töø nay khoâng coù quyeàn töï nhaän mình laø ñaïi dieän hôïp phaùp duy nhaát cuûa toaøn theå nöôùc Ñöùc, vaø taát nhieân cuõng töø boû coâng thöùc “moät daân toäc Ñöùc duy nhaát”.

Ngay sau ñoù, caùc nöôùc phöông Taây laàn löôït laäp quan heä vôùi CHDC Ñöùc. Ngaøy 18.9.1973, hai nöôùc Ñöùc ñöôïc keát naïp vaøo LHQ.

7. Giaûi tröø vuõ khí (töø caùc cuoäc ñaøm phaùn veà vieäc caám thöû nghieäm vuõ khí haït nhaân thaùng 10.1958 ñeán cuoäc gaëp gôõ Vladivostok thaùng 11.1974)

a. Tình traïng "caân baèng bôûi khieáp sôï" trong quan heä Ñoâng-Taây

25

Moät trong nhöõng haäu quaû phaùt sinh töø cuoäc ñoái ñaàu Xoâ − Mó noùi rieâng vaø ñoái ñaàu Ñoâng − Taây noùi chung laø cuoäc chaïy ñua vuõ trang raát toán keùm vaø ñaày nguy hieåm giöõa hai sieâu cöôøng Hoa Kì vaø Lieân Xoâ. Trong thôøi gian ñaàu (töø naêm 1945 ñeán khoaûng naêm 1955), öu theá nghieâng haún veà phía Hoa Kì: laø nöôùc naém giöõ ñoäc quyeàn veà vuõ khí nguyeân töû ñeán naêm 1949, thaùng 11.1952 Hoa Kì ñaõ cho noå thöû nghieäm thaønh coâng bom H (nhieät haïch). Khoâng nhöõng theá, Hoa Kì coøn laøm chuû moät soá löôïng khoâng nhoû caùc phöông tieän mang vuõ khí haït nhaân ñeán muïc tieâu (beä phoùng, taøu ngaàm, phi cô oanh kích taàm xa). Chính phuû Eisenhower ñaõ ñeà ra chieán löôïc “traû ñuõa oà aït”: trong tröôøng hôïp xaûy ra xung ñoät, Hoa Kì seõ tìm caùch tieâu dieät moái ñe doïa ngay taïi nguoàn cuûa noù (maø ôû ñaây hieån nhieân laø Lieân Xoâ seõ bò nghieàn naùt bôûi nhöõng traän oanh kích doàn daäp ñöôïc thöïc hieän baèng haøng traêm quaû bom haït nhaân). Ngaøy 12.1.1954, boä tröôûng Ngoaïi giao Mó John F. Dulles tuyeân boá: “Keá hoaïch phoøng thuû cuïc boä caàn

ñöôïc taêng cöôøng baèng söùc maïnh traû ñuõa oà aït. Phöông saùch ñeå theá giôùi töï do chaën ñöùng xaâm löôïc laø yù chí vaø khaû naêng giaùng traû maïnh meõ vaøo moïi nôi baèng nhöõng phöông tieän rieâng cuûa mình” [Daãn laïi theo 28, tr.728].

Veà phaàn mình, Chính phuû Xoâ vieát cuõng doàn söùc vaøo cuoäc chaïy ñua vuõ khí haït nhaân vôùi Mó, duø neàn kinh teá coøn gaëp nhieàu khoù khaên. Thaùng 9.1949, Lieân Xoâ ñaõ cheá taïo thaønh coâng bom A (sau Mó 40 thaùng), vaø laøm chuû bom H vaøo thaùng 8.1953, nghóa laø chæ sau Mó khoâng ñaày moät naêm. Keå töø ñaây, öu theá vuõ khí haït nhaân cuûa Mó bò thu heïp daàn. Thaùng 10.1957, Lieân Xoâ ñaõ phoùng thaønh coâng veä tinh nhaân taïo Sputnik I ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi. Söï bieán naøy cho thaáy xeùt veà maët ñòa lí, laõnh thoå cuûa Mó khoâng coøn baát khaû xaâm phaïm nöõa, vì loaïi teân löûa ñuû söùc mang veä tinh nhaân taïo leân quyõ ñaïo Traùi Ñaát taát nhieân cuõng coù khaû naêng mang ñaàu ñaïn haït nhaân töø chaâu AÂu sang Baéc Mó. Moät chöông môùi trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang giöõa hai nöôùc baét ñaàu. Hoa Kì taêng cöôøng caûi tieán teân löûa ñaïn ñaïo lieân luïc ñòa (ICBM) vaø trieån khai keá hoaïch ñaët teân löûa taàm trung (IRBM) ôû vaøi nöôùc Taây AÂu (Anh, Italia) vaø Thoå. Veà phaàn mình, Lieân Xoâ baét ñaàu xaây döïng caùc beä phoùng teân löûa, chuaån bò saûn xuaát ICBM theá heä hai.

Ñeán ñaàu thaäp nieân 1960, quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Mó trong lónh vöïc vuõ khí haït nhaân ñaõ ñaït ñeán tình traïng ñöôïc goïi laø “söï caân baèng bôûi khieáp sôï” (balance of terror): khoâng nöôùc naøo daùm phaùt ñoäng cuoäc chieán tranh haït nhaân tröôùc, vì bieát raèng baûn thaân cuõng seõ chòu nhöõng taøn phaù gheâ gôùm khoâng keùm gì ñoái phöông. Ñoù laø lí do vì sao cuoäc khuûng hoaûng Cuba naêm 1962 ñaõ ñöôïc keát thuùc baèng moät giaûi phaùp nhaân nhöôïng cho caû hai beân.

Töø cuoäc khuûng hoaûng vöøa keå, caùc nhaø laõnh ñaïo Hoa Kì vaø Lieân Xoâ ñaõ nhaän thöùc roõ hôn veà nhöõng giôùi haïn khoâng ñöôïc vöôït qua, neáu khoâng muoán ñaët nöôùc mình vaø theá giôùi tröôùc hieåm hoïa cuûa moät cuoäc chieán tranh haït nhaân taøn khoác, vaø nhöõng nguy cô tieàm taøng cuûa moät cuoäc chaïy ñua vuõ khí haït nhaân vöøa khoâng coù giôùi haïn, vöøa khoâng ñöôïc kieåm soaùt.

Söï thay ñoåi trong baàu khoâng khí chung cuûa quan heä Ñoâng − Taây sau cuoäc khuûng hoaûng ñaõ thuùc ñaåy Lieân Xoâ, Hoa Kì vaø Anh(20) mau choùng ñi ñeán moät hieäp öôùc lieân quan ñeán vieäc caám thöû nghieäm vuõ khí haït nhaân.

Thöïc ra, caùc cuoäc ñaøm phaùn veà caû vuõ khí haït nhaân laãn quy öôùc ñaõ dieãn ra töø 10 naêm tröôùc ñoù, töø ngaøy 11.01.1952 baèng vieäc thaønh laäp moät uûy ban cuûa LHQ. Sau khi uûy ban naøy khoâng mang laïi tieán boä naøo, naêm nöôùc − Mó, Lieân Xoâ, Anh, Phaùp(21) vaø Canada − ñaõ thaønh laäp Tieåu ban giaûi tröø vuõ khí tröïc thuoäc LHQ. Taïi caùc cuoäc ñaøm phaùn, Lieân Xoâ kieân quyeát ñoøi ngöng voâ thôøi haïn toaøn boä caùc cuoäc thöû nghieäm vuõ khí haït nhaân, keå caû döôùi maët ñaát, vaø Hieäp öôùc naøy caàn ñöôïc taát caû caùc cöôøng quoác haït nhaân kí. Nhöng Phaùp baùc boû, vì coi ñaây khoâng phaûi laø moät hoaït ñoäng giaûi tröø quaân bò thöïc söï, maø chæ laø moät coá gaéng cuûa nhöõng nöôùc ñaõ coù vuõ khí haït nhaân ngaên khoâng cho caùc nöôùc khaùc coù loaïi vuõ khí naøy. Coøn Mó, vieän côù caùc phöông tieän khoa hoïc hieän coù khoâng cho pheùp phaân bieät caùc chaán ñoäng phaùt sinh töø caùc vuï noå trong loøng ñaát vôùi caùc cuoäc ñoäng ñaát töï nhieân, ñeå ñöa ra ñeà nghò ñoøi ñöôïc kieåm tra taïi choã caùc hieän töôïng bò hoà nghi laø vuï noå haït nhaân trong loøng ñaát. Cho raèng ñaây laø aâm möu doï thaùm laõnh thoå nöôùc mình, phaùi ñoaøn Lieân Xoâ ñaõ kieân quyeát khoâng xem xeùt ñeà nghò cuûa Hoa Kì.

Keát quaû cuûa nhöõng baát ñoàng lôùn lao treân laø sau 157 phieân hoïp keùo daøi töø ngaøy 23.4.1954 ñeán ngaøy 6.9.1957, khoâng moät tieán boä khaû quan naøo ñöôïc ghi nhaän.

Tuy nhieân, ñeå toû roõ thieän chí cuûa mình, ngaøy 31.3.1958, Chính phuû Xoâ vieát ñaõ tuyeân boá ñôn phöông ngöng moïi cuoäc thöû nghieäm vuõ khí haït nhaân vaø seõ khoâng tieáp tuïc caùc cuoäc thöû nghieäm naøy, neáu Mó vaø Anh cuõng seõ khoâng tieán haønh. Caùc nöôùc phöông Taây ñaõ noi theo göông Lieân Xoâ vaø ñoàng yù

(20) Thaùng 10.1952, nöôùc Anh ñaõ trôû thaønh cöôøng quoác haït nhaân thöù ba sau khi thöû nghieäm thaønh coâng bom A; ñaàu thaùng 5.1957, nöôùc naøy cuõng ñaõ coù bom H. (21) Phaùp laøm chuû kó thuaät saûn xuaát bom A thaùng 2.1960.

26

thaûo luaän vôùi Lieân Xoâ veà moät hieäp öôùc ngöng thöû nghieäm vuõ khí haït nhaân. Dieãn ra taïi Geneva töø ngaøy 31.10.1958, cuoäc ñaøm phaùn giöõa ba nöôùc veà caùc vaán ñeà nhö con soá caùc cuoäc kieåm tra taïi choã, thôøi haïn taïm ngöng thöû nghieäm, nhu caàu hôïp taùc caûi tieán phöông phaùp phaùt hieän, ñaõ xoay quanh troïng taâm laø kieåm tra, vì seõ khoâng nöôùc naøo saün saøng töø boû keá hoaïch thöû nghieäm, voán laø phöông saùch chính ñeå caûi tieán vuõ khí haït nhaân, neáu khoâng chaéc chaén raèng ñoái phöông cuõng seõ laøm nhö vaäy. Hoa Kì vaø Anh ñoàng yù kí moät thoûa öôùc töø boû vieäc thöû nghieäm trong khí quyeån voán deã daøng bò phaùt hieän, vaø nhöõng cuoäc thöû nghieäm treân quy moâ lôùn trong loøng ñaát, maø ngöôøi ta coù theå phaân bieät töông ñoái deã vôùi nhöõng côn ñoäng ñaát töï nhieân ñöôïc ghi nhaän treân ñòa chaán keá. Nhöng hai nöôùc naøy khoâng muoán ñöa vaøo thoûa öôùc nhöõng cuoäc thöû nghieäm nhoû trong loøng ñaát, neáu Lieân Xoâ khoâng ñoàng tình vôùi ñieàu khoaûn quy ñònh coâng taùc kieåm tra thích ñaùng taïi choã. Veà phaàn mình, Lieân Xoâ kieân trì quan ñieåm chæ kí moät thoûa öôùc caám toaøn boä vieäc thöû nghieäm vaø khöôùc töø moïi hoaït ñoäng thanh saùt taïi choã.

Söï khaùc bieät lôùn lao keå treân trong laäp tröôøng cuûa caùc beân tham gia ñaøm phaùn cuøng vôùi nhieàu söï bieán baát ngôø ñaõ dieãn ra trong thôøi gian ñaøm phaùn nhö vuï moät maùy bay trinh saùt U-2 cuûa Mó bò baén rôi treân laõnh thoå Lieân Xoâ, thaát baïi cuûa Hoäi nghò thöôïng ñænh ôû Paris, cuoäc khuûng hoaûng Berlin, ñaõ laø nhöõng trôû ngaïi lôùn khoâng deã vöôït qua.

b. Caùc hieäp öôùc Moskva veà ngöøng thöû nghieäm vaø khoâng phoå bieán vuõ khí haït nhaân

Sau khuûng hoaûng teân löûa Cuba (1962), cuoäc ñaøm phaùn ñaõ dieãn ra vôùi nhòp ñoä nhanh hôn. Laäp tröôøng cuûa caùc beân daàn daàn nhích laïi gaàn nhau, nhaát laø sau khi nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát N. Khrushchev ñöa ra moät nhöôïng boä ñaùng keå vaøo ñaàu thaùng 7.1963 laø: Lieân Xoâ saün saøng kí moät thoûa öôùc caám chæ moïi cuoäc thöû nghieäm haït nhaân ôû baát kì nôi naøo chuùng coù theå deã bò phaùt hieän − trong khí quyeån, ngoaøi khoâng gian, döôùi maët nöôùc, coøn trong loøng ñaát thì ñeå ngoû.

Caùc cuoäc ñaøm phaùn quanh ñeà nghò naøy ñaõ dieãn ra ôû Moskva töø ngaøy 15 vaø keát thuùc ngaøy 25.7.1963. Hieäp öôùc ñöôïc kí ngay trong ngaøy hoâm ñoù ñaõ nhaän ñöôïc söï taùn ñoàng cuûa 10 nöôùc. Ngaøy 11.9 ñaõ coù 77 chöõ kí. Ngaøy 10.10, Hieäp öôùc baét ñaàu coù hieäu löïc sau khi ñöôïc Lieân Xoâ, Mó vaø Anh pheâ chuaån. Trong thaùng 10, Hieäp öôùc ñaõ nhaän ñöôïc chöõ kí ñoàng tình cuûa 102 nöôùc. Phaùp vaø CHND Trung Hoa(22) ñaõ khoâng tham gia vì caû hai ñeàu quyeát xaây döïng cho mình moät löïc löôïng haït nhaân rieâng. Ñaùng phaán khôûi laø cuõng trong thaùng 10-1963, Lieân Xoâ, Hoa Kì vaø Anh ñaõ thoûa thuaän, vôùi söï nhaát trí cuûa Ñaïi hoäi ñoàng LHQ, ngaên caám ñaët vuõ khí haït nhaân treân nhöõng veä tinh xoay quanh Traùi Ñaát.

Hieäp öôùc Moskva laø böôùc khôûi ñaàu toát ñeïp cho nhöõng cuoäc ñaøm phaùn giaûi tröø quaân bò tieáp theo sau. Tuy nhieân, chuùng ñaõ dieãn ra vôùi toác ñoä chaäm chaïp khoâng keùm luùc tröôùc. Maõi ñeán thaùng 8.1967, Lieân Xoâ vaø Hoa Kì môùi ñaït ñöôïc söï ñoàng yù chung veà baûn döï thaûo Hieäp öôùc khoâng phoå bieán vuõ khí haït nhaân. Sau khi ñöôïc kì hoïp XXII cuûa Ñaïi hoäi ñoàng LHQ thoâng qua thaùng 6.1968, baûn Hieäp öôùc ñaõ baét ñaàu tieáp nhaän chöõ kí taùn ñoàng cuûa caùc nöôùc töø ngaøy 1.7.1968.

Theo Hieäp öôùc, caùc cöôøng quoác coù vuõ khí haït nhaân khoâng ñöôïc chuyeån giao cho baát kì nöôùc naøo thöù vuõ khí naøy (caû giaùn tieáp laãn tröïc tieáp). Coøn nhöõng nöôùc khoâng coù vuõ khí haït nhaân cam keát seõ khoâng tieáp nhaän vuõ khí haït nhaân, caùc phöông tieän gaây noå haït nhaân hay quyeàn kieåm soaùt chuùng (caû giaùn tieáp laãn tröïc tieáp), khoâng saûn xuaát cuõng nhö khoâng tìm caùch thuû ñaéc chuùng. Hieäp öôùc seõ trao cho nhöõng nöôùc khoâng coù vuõ khí haït nhaân heä thoáng kieåm soaùt hoaït ñoäng trong khuoân khoå cuûa Cô quan Naêng löôïng Quoác teá (MAGATE) nhaèm muïc ñích khoâng cho pheùp thay ñoåi vieäc söû duïng hoøa bình naêng löôïng haït nhaân sang yù ñoà saûn xuaát vuõ khí haït nhaân.

Caàn löu yù theâm raèng trong tieán trình ñaøm phaùn, caùc cöôøng quoác Hoa Kì, Lieân Xoâ vaø Anh cam keát seõ ñaûm baûo an ninh cho nhöõng nöôùc tham gia kí Hieäp öôùc nhaèm traùnh cho hoï khoûi moät cuoäc tieán coâng haït nhaân. Cam keát naøy ñöôïc thoâng qua baèng moät nghò quyeát cuûa Hoäi ñoàng Baûo an LHQ ngaøy 19.6.1968.

(22) Thaùng 10.1964, CHND Trung Hoa ñaõ cheá taïo ñöôïc bom A.

27

Töông töï nhö Hieäp öôùc Moskva, Hieäp öôùc khoâng phoå bieán vuõ khí haït nhaân ñaõ khoâng nhaän ñöôïc chöõ kí cuûa Phaùp, CHND Trung Hoa vaø cuûa caùc nöôùc Pakistan, Israel, CH Nam Phi, AÁn Ñoä(23) vaø moät soá nöôùc AÛ raäp. Bieän giaûi cho söï khöôùc töø cuûa mình, caùc nöôùc naøy cho raèng Hieäp öôùc khoâng goùp phaàn vaøo söï nghieäp giaûi tröø quaân bò, maø chæ nhaèm muïc tieâu caûn trôû söï gia taêng soá löôïng caùc nöôùc coù vuõ khí haït nhaân. Heø naêm 1968, töùc moät naêm sau khi Trung Quoác thöû quaû bom H ñaàu tieân, nöôùc Phaùp cuõng tieán haønh cuoäc thöû nghieäm naøy.

c. Vaán ñeà giôùi haïn vuõ khí chieán löôïc (SALT)

Tuy ñaùnh daáu nhöõng coät moác lôùn trong tieán trình giaûi tröø quaân bò, hai vaên kieän keå treân chöa taùc ñoäng ñaùng keå ñeán trung taâm cuûa vaán ñeà kho vuõ khí haït nhaân khoång loà cuûa hai sieâu cöôøng. Dieãn ra trong hôn 20 naêm (tính ñeán cuoái thaäp nieân 60), cuoäc chaïy ñua vuõ khí ñaõ trôû thaønh moät gaùnh naëng ngaøy caøng trôû neân khoù kham noåi ñoái vôùi ngaân saùch vaø neàn kinh teá cuûa caû hai nöôùc, nhaát laø khi caû hai ñang phaûi ñoái maët vôùi raát nhieàu khoù khaên caû trong lónh vöïc ñoái noäi laãn ñoái ngoaïi.

Leân caàm quyeàn töø cuoái naêm 1963, vôùi lôøi höùa heïn seõ chi ra haøng traêm tæ dollar cho keá hoaïch xaây döïng moät “Xaõ hoäi vó ñaïi” (Great Society), maø trong ñoù moïi ngöôøi daân, caû da traéng laãn da maøu, thuoäc taàng lôùp thöôïng löu hay taàng lôùp bình daân... ñeàu tìm thaáy choã ñöùng cuûa mình, Toång thoáng Johnson laïi ñoàng thôøi ñaåy nöôùc Mó sa vaøo “baõi laày Ñoâng Döông” ngoán ñi haøng traêm tæ dollar tieàn thueá cuûa ngöôøi daân. Haäu quaû laø chaúng nhöõng “Xaõ hoäi vó ñaïi” khoâng xaây döïng ñöôïc, maø uy löïc cuûa Hoa Kì treân tröôøng quoác teá cuõng bò suy giaûm raát nhieàu.

Khai thaùc nhöõng khoù khaên maø ngöôøi Mó ñang phaûi ñoái maët ôû Ñoâng Döông, giôùi laõnh ñaïo Xoâ vieát thôøi Brejnev (1964−1982) ñaõ theo ñuoåi ñöôøng loái ñoái ngoaïi theo höôùng töøng böôùc hình thaønh moät chieán löôïc toaøn caàu, maø moät trong nhöõng noäi dung chính laø coá gaéng ñuoåi kòp vaø vöôït Mó trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang – caû quy öôùc laãn haït nhaân. Ñeán ñaàu thaäp nieân 70, hoï ñaõ ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy(24), nhöng caùi giaù phaûi traû thaät khoâng reû chuùt naøo. Trong thaäp nieân 60, kinh teá Lieân Xoâ ñaõ taêng tröôûng vôùi nhòp ñoä chaäm laïi, ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân, duø coù ñöôïc caûi thieän ñaùng keå so vôùi tröôùc, vaãn coøn bò caùc nöôùc phöông Taây boû laïi ñaøng sau ôû moät khoaûng caùch khaù xa. Trong luùc ñoù, töøng ñöôïc soáng trong baàu khoâng khí caûi caùch cuûa nhöõng naêm thôøi Khrushchev, moät boä phaän ngöôøi daân, nhaát laø trong giôùi trí thöùc vaø lôùp treû, khao khaùt ñöôïc höôûng moät cuoäc soáng ñaày ñuû hôn veà vaät chaát, phong phuù hôn veà tinh thaàn, thoaûi maùi hôn trong caùc quyeàn töï do caù nhaân, töï do ngoân luaän, töï do thoâng tin, töï do ñi laïi, nhö ôû nhöõng nöôùc phöông Taây.

Nhöõng chi phí quaù toán keùm cuûa cuoäc chaïy ñua vuõ trang ñaõ trôû thaønh nhöõng chöôùng ngaïi to lôùn caûn trôû noã löïc giaûi quyeát nhöõng khoù khaên veà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi maø hai nöôùc phaûi ñöông ñaàu. Beân caïnh ñoù, loâgích cuûa “theá caân baèng bôûi noãi khieáp sôï” ñaõ ñaåy hai beân vaøo moät cuoäc chaïy ñua khoâng coù ñích ñeán. Ñeán ñaàu thaäp nieân 70, kho vuõ khí haït nhaân cuûa hai nöôùc ñaõ ñaït ñeán nhöõng con soá ñaùng kinh hoaøng sau: Hoa Kì coù 1.054 teân löûa ñaïn ñaïo xuyeân luïc ñòa (ICBM)(25), 656 teân löûa ñaïo ñaïo phoùng töø taøu ngaàm (SLBM)(26), 540 oanh taïc cô taàm xa; Lieân Xoâ cuõng coù moät löïc löôïng khoâng keùm bao nhieâu, vôùi caùc con soá töông öùng – 1.200, 200 vaø 200 [1, tr.242].

Trong boái caûnh cuûa söï thay ñoåi lôùn lao treân, ngöôøi Mó nhaän thöùc raèng giôø ñaây thöïc raát khoù laäp laïi öu theá, maø hoï töøng naém trong nhöõng naêm 50 vaø ñaàu thaäp nieân 60. Do vaäy, toát nhaát laø neân thöøa nhaän theá caân baèng ñaõ ñaït ñöôïc vaøo luùc ñoù. Quan ñieåm naøy ñöôïc theå hieän qua chieán löôïc “chaéc chaén huyû dieät laãn nhau” maø boä tröôûng Quoác phoøng Mó R. McNamara ñaõ sôùm ñeà ra khoâng laâu tröôùc khi toång thoáng J. Kennedy bò aùm saùt cheát (11.1963). Veà phaàn mình, Lieân Xoâ töø nöûa sau thaäp nieân 60 ñoàng yù (23) Thaùng 5.1974, AÁn Ñoä ñaõ thöû nghieäm thaønh coâng bom A. (24) Chæ rieâng trong naêm 1966, Lieân Xoâ ñaõ ñaët 224 ICBM vaø ñeán naêm 1968 ñaõ vöôn ñeán gaàn con soá 1054 ICBM vaø ñang trieån khai moät soá SLBM. (25) ICBM: Internacontinental Ballistic Missile. (26) SLBM: Submarine Launched Ballistic Missile.

28

xem xeùt khaû naêng ñaøm phaùn giôùi haïn vuõ khí chieán löôïc theo nguyeân taéc caân baèng.

Trong boái caûnh treân, Hieäp öôùc khoâng phoå bieán vuõ khí haït nhaân ñaõ taïo ñaø ñeå hai nöôùc tieán xa hôn. Lieàn sau khi Ñaïi hoäi ñoàng LHQ thoâng qua nghò quyeát môøi caùc nöôùc thaønh vieân kí Hieäp öôùc, ngaøy 12.6.1968 toång thoáng Johnson ñaõ ñeà nghò môû cuoäc ñaøm phaùn ñeå chaám döùt vieäc xaây döïng heä thoáng teân löûa choáng teân löûa. Ngaøy 27.6, ngoaïi tröôûng Lieân Xoâ Gromyko ñeà nghò hai nöôùc ñaøm phaùn veà “Haïn cheá caùc heä thoáng teân löûa tieán coâng vaø phoøng thuû”. Nhö vaäy, hai beân cuoái cuøng ñaõ ñaït ñöôïc söï ñoàng yù veà noäi dung cuûa tieán trình thöông thuyeát: kieåm soaùt moät trong nhöõng phöông tieän mang vuõ khí haït nhaân ñeán muïc tieâu.

Cuõng trong naêm 1968, ôû Mó ñaõ dieãn ra cuoäc vaän ñoäng tranh cöû toång thoáng, maø ngöôøi thaéng cuoäc laø R. Nixon – öùng vieân ñaûng Coäng hoøa. Trong baøi phaùt bieåu coù tính chaát cöông lónh ñoïc taïi Ñaïi hoäi ñaûng Coäng hoøa naêm 1968, oâng ñaõ ñeà ra moät ñöôøng loái môùi cho quan heä Xoâ-Mó, khi tuyeân boá raèng “sau thôøi ñaïi ñoái khaùng giôø ñaõ ñeán thôøi ñaïi ñaøm phaùn” [Daãn laïi theo 44, tr.255].

Tuy vaäy, vì caùc vaán ñeà Vieät Nam vaø Tieäp Khaéc, maõi ñeán ngaøy 17.11.1969 môùi dieãn ra caùc phieân hoïp sô boä giöõa hai nöôùc ôû Helsinki vaø phaûi ñôïi ñeán thaùng 4.1970, caùc “cuoäc ñaøm phaùn veà haïn cheá vuõ khí chieán löôïc” (Strategic Arms Limitation Talks, ñöôïc vieát taét laø SALT) môùi thöïc söï ñöôïc baét ñaàu.

d. Hieäp öôùc SALT-I

Sau hai naêm ñaøm phaùn, keát quaû cuûa SALT ñaõ ñöôïc chuaån bò saün saøng ñeå kí keát trong chuyeán vieáng thaêm chính thöùc Lieân Xoâ cuûa toång thoáng Hoa Kì R. Nixon dieãn ra trong thaùng 5.1972. OÂng vaø toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ L. Brejnev ñaõ kí caû thaûy 10 vaên kieän chung. Trong soá ñoù coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng laø vaên kieän “Caùc neàn taûng cho moái quan heä song phöông giöõa Lieân Bang CHXHCN Xoâ vieát vaø Hôïp chuûûng quoác Hoa Kì”. Vaên kieän khaúng ñònh raèng Lieân Xoâ vaø Hoa Kì “ñeàu phaùt xuaát töø moät nieàm tin chung raèng, trong thôøi ñaïi haït nhaân, neàn taûng cho vieäc duy trì quan heä giöõa hai nöôùc khoâng theå naøo khaùc hôn laø chung soáng hoøa bình”, raèng “nhöõng tieàn ñeà cho vieäc duy trì vaø taêng cöôøng quan heä hoøa bình giöõa Lieân Xoâ vaø Hoa Kì laø thöøa nhaän moái quan taâm veà an ninh cuûa hai beân, maø cô sôû laø nguyeân taéc bình ñaúng vaø khöôùc töø duøng vuõ löïc hay ñe doïa duøng vuõ löïc”. Hai nöôùc cam keát “laøm taát caû söùc mình ñeå traùnh nhöõng cuoäc ñoái ñaàu quaân söï vaø ngaên chaën nguy cô xuaát hieän chieán tranh haït nhaân”, “toû roõ söï kieàm cheá trong quan heä song phöông, saün saøng tieán haønh ñaøm phaùn vaø giaûi quyeát caùc baát ñoàng baèng caùc phöông tieän hoøa bình” [Daãn laïi theo 19, tr.204 – 205].

Noùi moät caùch vaén taét, vaên kieän treân ñaõ laàn ñaàu tieân coâng nhaän nguyeân taéc caân baèng veà löïc löôïng giöõa hai sieâu cöôøng.

Tuy nhieân, troïng taâm trong caùc cuoäc ñaøm phaùn giöõa R. Nixon vaø L. Brejnev chính laø Hieäp öôùc giôùi haïn heä thoáng teân löûa choáng teân löûa (ABM) vaø Thoûa öôùc taïm thôøi (coù giaù trò trong 5 naêm) veà moät soá bieän phaùp trong lónh vöïc giôùi haïn vuõ khí tieán coâng chieán löôïc, ñöôïc goïi chung laø caùc hieäp öôùc SALT-I. Theo ñoù, moãi beân ñöôïc pheùp coù toái ña hai vuøng trieån khai ABM vôùi 200 teân löûa choáng teân löûa. Lieân Xoâ ñöôïc pheùp coù töø 1.408 ñeán 1.607 ICBM, 62 taøu ngaàm nguyeân töû, 740 SLBM; caùc con soá töông öùng veà phía Mó laàn löôït laø: töø 1.000 ñeán 1.054 ICBM, 44 taøu ngaàm nguyeân töû vaø 656 SLBM. Hai nöôùc cam keát ngöng taêng cöôøng kho teân löûa chieán löôïc ñaët ôû nhöõng caên cöù treân boä vaø ngoaøi bieån.

29

Nhö vaäy, xeùt ra soá teân löûa Mó ñöôïc pheùp trang bò laø ít hôn so vôùi Lieân Xoâ, nhöng toång thoáng Nixon vaø coá vaán an ninh cuûa oâng laø H. Kissinger hi voïng buø vaøo söï suùt keùm vöøa keå baèng soá löôïng maùy bay chieán löôïc B.52, voán khoâng ñöôïc tính vaøo loaïi vuõ khí caàn ñöôïc giôùi haïn. Ñoù laø chöa keå caùc loaïi teân löûa taàm ngaén ñöôïc Mó, Anh vaø Phaùp trieån khai ôû chaâu AÂu. Töø ñaàu thaäp nieân 60, ñeå caân baèng öu theá veà ICBM maø Lieân Xoâ baét ñaàu giaønh ñöôïc sau khi phoùng thaønh coâng caùc veä tinh nhaân taïo Sputnik, Mó ñaõ cho trieån khai haøng loaït teân löûa ñaïn ñaïo taàm trung (IRBM) Thors vaø Jupiters treân laõnh thoå Anh, Italia vaø Thoå. Ngoaøi ra, neáu Lieân Xoâ coù nhieàu phöông tieän phoùng teân löûa hôn, Mó laïi coù khaû naêng phoùng cuøng moät luùc nhieàu ñaàu ñaïn hôn, vì 700 trong soá caùc teân löûa cuûa Mó thuoäc loaïi ñöôïc

trang bò nhieàu ñaàu ñaïn hôn nhaém vaøo nhöõng muïc tieâu ñoäc laäp (MIRV)(27). SALT-I cuõng caám gaây trôû ngaïi cho caùc veä tinh do thaùm, phöông tieän maø Nixon vaø Kissinger tin raèng coù theå duøng ñeå kieåm tra vieäc thöïc hieän cam keát ôû phía Lieân Xoâ.

Hai beân coøn kí Hieäp ñònh veà phoøng ngöøa nhöõng bieán coá ngoaøi bieån khôi vaø treân khoâng trung nhaèm traùnh nhöõng xung ñoät quaân söï baát ngôø. Hai nöôùc thoûa thuaän laäp UÛy ban Xoâ − Mó veà caùc vaán ñeà thöông maïi.

e. Quan heä Xoâ-Mó sau SALT-I

Ngaøy 18.10.1972, taïi Washington, theo tinh thaàn thoûa thuaän taïi cuoäc gaëp gôõ thöôïng ñænh Moskva, Lieân Xoâ vaø Mó ñaõ kí moät loaït hieäp ñònh maäu dòch vaø kinh teá (veà buoân baùn, giaûi quyeát nôï trong chieán tranh (Lend-Lease), veà vaän taûi ñöôøng bieån vaø cho vay nôï môùi). Caùc vaên kieän naøy ñaõ taïo ñieàu kieän cho noã löïc ñaåy maïnh coâng cuoäc buoân baùn giöõa hai nöôùc. Ngay trong naêm 1972, Mó ñaõ xuaát sang Lieân Xoâ moät soá trang thieát bò coâng nghieäp trò giaù 1,7 tæ USD. Mó coøn cung caáp cho Lieân Xoâ moät khoaûn tín duïng leân ñeán 570 trieäu USD ñeå Lieân Xoâ mua luùa mì cuûa Mó. Hai beân khôûi söï nghieân cöùu ñoà aùn veà khai thaùc hôi ñoát ôû Lieân Xoâ vaø veà vieäc xuaát hôi ñoát sang Mó. Coâng ti Mó “Daàu moû phöông Taây” (Occidental Petroleum) ñaõ kí hieäp ñònh vôùi Lieân Xoâ veà hôïp taùc khai thaùc vaø cheá bieán daàu moû, saûn xuaát phaân boùn vaø caùc hoùa chaát.

Thaønh coâng cuûa cuoäc gaëp gôõ thöôïng ñænh Moskva ñaõ ñaåy maïnh tieán trình hoøa dòu treân theá giôùi, ñaëc bieät laø ôû chaâu AÂu. Töø ngaøy 21.12.1972, ñaõ dieãn ra cuoäc hoïp truø bò nhaèm soaïn thaûo chöông trình nghò söï veà an ninh taäp theå ôû chaâu AÂu. Cuoäc hoïp ñaõ taäp trung vaøo boán vaán ñeà: quan heä chính trò, quan heä kinh teá − buoân baùn, khoa hoïc kó thuaät; quan heä vaên hoùa vaø nhöõng vaán ñeà sau hoäi nghò.

Ngaøy 31.1.1973, cuoäc thöông löôïng veà tieán trình giaûm quaân ôû Trung AÂu baét ñaàu dieãn ra ôû Vienna.

Moät bieán coá khaùc taïo thuaän lôïi cho vieäc ñaåy maïnh tieán trình hoøa dòu trong quan heä Xoâ − Mó laø vieäc kí Hieäp ñònh Paris veà chaám döùt chieán tranh vaø laäp laïi hoøa bình treân baùn ñaûo Ñoâng Döông ngaøy 27.1.1973.

Trong boái caûnh treân, töø ngaøy 18 ñeán ngaøy 26.6.1973, toång Bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ L. Brejnev ñaõ thöïc hieän moät chuyeán coâng du sang Mó. Chieám vò trí trung taâm trong caùc vaên kieän ngoaïi giao ñöôïc kí keát nhaân dòp naøy laø Hieäp ñònh ngaên ngöøa chieán tranh haït nhaân. Theo ñoù, nhaèm muïc ñích loaïi tröø moïi khaû naêng coù theå daãn ñeán moät cuoäc chieán tranh haït nhaân giöõa hai nöôùc, hay giöõa moät beân kí keát vôùi nhöõng quoác gia khaùc, Lieân Xoâ vaø Mó cam keát traùnh vieäc ñe doïa duøng vuõ löïc hay söû duïng vuõ löïc trong nhöõng tình huoáng coù theå ñe doïa neàn hoøa bình hay an ninh theá giôùi. Hieäp ñònh coøn neâu roõ raèng trong tình huoáng xuaát hieän nguy cô xung ñoät haït nhaân, Lieân Xoâ vaø Mó phaûi laäp töùc trao ñoåi yù kieán vaø quyeát taâm cuøng nhau xoùa boû nguy cô. Vaên kieän cuõng ñeà caäp ñeán vieäc baûo veä hoøa bình vaø ngaên ngöøa chieán tranh haït nhaân vaø ngaên ngöøa moïi khaû naêng daãn tôùi chieán tranh haït nhaân, nhö xung ñoät quoác teá, aâm möu söû duïng söùc maïnh vaø vieäc söû duïng söùc maïnh.

Ngaøy 21.6, hai beân coøn kí Vaên kieän “Nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa cuoäc ñaøm phaùn veà vieäc tieáp tuïc haïn cheá nhöõng vuõ khí tieán coâng chieán löôïc” quy ñònh raèng naêm 1974, hai nöôùc seõ kí hieäp ñònh môùi voâ thôøi haïn veà SALT. Ñöôïc söû duïng nhö laø chæ thò cho caùc thaønh vieân hai nöôùc tham gia cuoäc ñaøm phaùn veà giaûi tröø quaân bò ôû Geneva, vaên kieän noùi roõ raèng vieäc haïn cheá lieân quan ñeán khoâng chæ khía caïnh soá löôïng, maø caû maët chaát löôïng nöõa. Vaên kieän ñaëc bieät nhaán maïnh ñeán nguyeân taéc ñaûm baûo an ninh ñoàng ñeàu cho moãi beân.

Ñeå goùp phaàn oån ñònh quan heä Xoâ − Mó, moät soá bieän phaùp cuï theå ñaõ ñöôïc thoâng qua nhaèm taïo cô sôû vöõng chaéc cho quan heä kinh teá giöõa hai nöôùc. Kim ngaïch buoân baùn ñöôïc xaùc ñònh seõ taêng töø 2 ñeán

(27) Ñoù laø chöõ vieát taét cuûa Multiple Independently Targeted Re-entry Vehicles, taïm dòch laø teân löûa mang nhieàu ñaàu ñaïn haït nhaân ñöôïc ñieàu khieån nhaèm vaøo nhöõng muïc tieâu khaùc nhau ôû khoaûng caùch vaøi traêm km. Nhö vaäy, moät teân löûa loaïi naøy xeùt ra coù theå töông ñöông vôùi nhieàu teân löûa ICBM.

30

3 tæ USD trong voøng ba naêm tôùi.

Vieäc cung caáp hôi ñoát Sibir cho Hoa Kì vaø moät soá ñoà aùn khaùc cuõng ñaõ ñöôïc ñeà caäp. Hai beân ñaõ kí theâm nghò ñònh thö veà môû roäng ñöôøng haøng khoâng giöõa Mó vaø Lieân Xoâ, veà khoa hoïc-kó thuaät, veà hôïp taùc trong caùc lónh vöïc noâng nghieäp, vaän taûi, nghieân cöùu ñaïi döông.

Chuyeán vieáng thaêm Mó cuûa L. Brejnev ñaõ taïo theâm cô sôû cho tieán trình xaây döïng moät neàn hoøa bình vöõng chaéc vaø laâu daøi treân luïc ñòa chaâu AÂu. Vaøo thaùng 6, sau 5 thaùng ñaøm phaùn sô boä taïi Vienna, caùc nöôùc NATO vaø caùc nöôùc Hieäp öôùc Varsava ñaõ thoûa thuaän vôùi nhau laø töø ngaøy 30.10, hai beân seõ baét ñaàu caùc cuoäc ñaøm phaùn taïi Vienna veà vieäc caét giaûm löïc löôïng vuõ trang vaø vuõ khí quy öôùc taïi Trung AÂu. Töø ngaøy 2 ñeán ngaøy 7.6.1973, giai ñoaïn ñaàu cuûa Hoäi nghò An ninh vaø Hôïp taùc chaâu AÂu ñaõ dieãn ra ôû Helsinki (Phaàn Lan).

Trong caùc naêm 1973 – 1974, maëc duø ñaõ xaûy ra moät soá bieán coá coù aûnh höôûng khoâng toát ñeán quan heä giöõa Mó vaø Lieân Xoâ, nhö vieäc Lieân Xoâ giôùi haïn soá ngöôøi goác Do Thaùi di cö sang Israel, cuoäc ñaûo chính thaùng 9.1973 ôû Chile, chieán tranh Trung Ñoâng laàn thöù 4 (thaùng 10.1973), noäi chieán ôû Angola, hoïc thuyeát “Ba theá giôùi” cuûa Baéc Kinh (thaùng 4.1974), quan heä giöõa hai nöôùc vaãn tieáp tuïc dieãn ra theo chieàu höôùng hoøa dòu.

f. Ñaøm phaùn veà SALT-II Töø ngaøy 27.6 ñeán ngaøy 3.7.1974, R. Nixon ñaõ thöïc hieän chuyeán coâng du thöù hai sang Lieân Xoâ. Hai beân ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thoûa thuaän lieân quan ñeán:

- Nghò ñònh thö boå sung cho Hieäp öôùc veà haïn cheá heä thoáng ABM, theo ñoù hai beân giaûm töø hai xuoáng coøn moät vuøng trieån khai ABM vôùi soá teân löûa töông öùng cho moät vuøng, laø 100.

- SALT-II seõ ñöôïc kí tröôùc khi Thoûa öôùc taïm thôøi heát haïn vaøo ngaøy 5.10.1977.

- Hieäp ñònh veà vieäc haïn cheá caùc cuoäc thöû haït nhaân trong loøng ñaát vaø Nghò ñònh thö quy ñònh caùc cuoäc thöû ñoù khoâng ñöôïc quaù 150 kiloâtoân.

- Moät soá vaán ñeà coøn soùt laïi lieân quan ñeán caùc loaïi maùy bay chieán löôïc vaø teân löûa taàm trung Cruise cuûa Mó vaø loaïi maùy bay Backfire cuûa Lieân Xoâ.

Khoâng laâu sau chuyeán vieáng thaêm Lieân Xoâ, R. Nixon bò buoäc phaûi töø chöùc toång thoáng (ngaøy 9.8.1974). Ngöôøi thay oâng laø G. Ford. Luùc naøy trong noäi tình Mó xuaát hieän nhieàu vaán ñeà gaây taùc ñoäng khoâng lôïi ñeán hoaït ñoäng cuûa boä maùy ñoái ngoaïi nöôùc naøy. Ngay sau khi leân caàm quyeàn, taân toång thoáng Hoa Kì ñaõ daøn xeáp moät cuoäc gaëp gôõ vôùi L. Brejnev seõ dieãn ra ôû Vladivostok trong caùc ngaøy 23 vaø 24.11.1974.

Hai beân khaúng ñònh quyeát taâm kí hieäp öôùc laâu daøi veà vaán ñeà haïn cheá vuõ khí tieán coâng chieán löôïc (töùc SALT-II) döïa treân nguyeân taéc bình ñaúng vaø an ninh ñoàng ñeàu vaø thoûa thuaän hoaøn taát vieäc soaïn thaûo noù trong thôøi haïn ngaén nhaát. G. Ford vaø H. Kissinger (luùc naøy ñaõ laø boä tröôûng Ngoaïi giao) tìm caùch höôùng troïng taâm cuûa SALT-II vaøo cuoäc chaïy ñua MIRV vöøa nguy hieåm, vöøa toán keùm, maø SALT-I chöa ñeà caäp. Hoa Kì ñeà nghò moät söï caân baèng nghieâm ngaët ñoái vôùi caû caùc phöông tieän ñöa vuõ khí haït nhaân ñeán muïc tieâu laãn toång khoái chaát noå, maø moãi beân ñöôïc pheùp coù. Ñeà nghò naøy coù nghóa laø Hoa Kì seõ ñöôïc pheùp coù nhieàu MIRV hôn ñeå buø vaøo öu theá veà soá löôïng caùc loaïi teân löûa maø Lieân Xoâ ñang coù cuõng nhö troïng löôïng cuûa caùc ñaàu ñaïn maø caùc teân löûa ñoù mang theo.

31

Sau moät ngaøy ñaøm phaùn, Lieân Xoâ ñaõ ñoàng yù vôùi moät nhöôïng boä laø seõ khoâng tính goäp chung caùc phöông tieän haït nhaân ôû vò trí tieàn tieâu cuûa Mó, Anh vaø caû Phaùp. Ñaùp laïi, Mó ruùt laïi yeâu caàu Lieân Xoâ haïn cheá teân löûa vöôït ñaïi chaâu haïng naëng, keå caû soá löôïng ñaàu ñaïn töï taùch ñaët treân caùc teân löûa ñoù. Vì treân caùc teân löûa haïng naëng cuûa Lieân Xoâ coù theå boá trí ñöôïc nhieàu ñaàu ñaïn töï taùch hôn caùc teân löûa ñaïn ñaïo xuyeân luïc ñòa cuûa Mó coù vaøo luùc ñoù, cho neân nhöôïng boä cuûa Lieân Xoâ ñaõ ñöôïc buø ñaép. Buø laïi, G. Ford vaø L. Brejnev ñaõ kí moät Thoûa öôùc taïm thôøi quy ñònh moãi beân chæ ñöôïc pheùp coù toái ña 2.400 phöông tieän mang vuõ khí haït nhaân ñeán muïc tieâu, trong ñoù 1.230 coù theå laø MIRV. Ñeå buø vaøo öu theá cuûa Lieân Xoâ veà khaû naêng mang vaùc cuûa teân löûa, Mó ñöôïc pheùp coù 525 phi cô chieán löôïc, so vôùi 160 cuûa Lieân Xoâ. Nhö vaäy laø ñaõ khaéc phuïc ñöôïc thieáu soùt cô baûn cuûa Hieäp öôùc SALT-I lieân quan ñeán söï

cheânh leäch veà soá löôïng cuûa caùc phöông tieän mang vuõ khí haït nhaân. Cuoäc ñaøm phaùn coøn dieãn ra xoay quanh nhieàu vaán ñeà thôøi söï vaø quan heä thöông maïi giöõa hai nöôùc.

Noã löïc duy trì vaø taêng cöôøng xu theá hoøa dòu trong quan heä song phöông cuûa giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaø Hoa Kì ñaõ taùc ñoäng tích cöïc ñeán tieán trình caûi thieän chung trong quan heä quoác teá ôû chaâu AÂu, tröôùc heát ñeán Hoäi nghò veà An ninh vaø Hôïp taùc chaâu AÂu.

8. Hoäi nghò veà An ninh vaø Hôïp taùc chaâu AÂu ôû Helsinki (töø 30.7 ñeán 1.8.1975)

a. Hoaøn caûnh

Moät trong nhöõng haäu quaû ñaùng buoàn cuûa Chieán tranh laïnh ñoái vôùi chaâu AÂu laø keå töø cuoái thaäp nieân 40, chaâu luïc naøy bò phaân caùch thaønh hai löïc löôïng ñoái khaùng veà moïi maët - Taây AÂu vaø Ñoâng AÂu. Bieåu töôïng cuûa tình traïng chia caét naøy laø söï toàn taïi cuûa hai chuû thuyeát ngoaïi giao Truman vaø Zhdanov xung khaéc nhau cuûa nöôùc Ñöùc rieâng bieät − Ñoâng Ñöùc vaø Taây Ñöùc, vaø cuûa hai toå chöùc quaân söï ñoái ñaàu nhau − NATO vaø Varsava. Hieåu raèng ñaây laø moät haäu quaû raát naëng neà veà maët lòch söû, khoâng moät chính khaùch chaâu AÂu naøo − duø laø Ñoâng hay Taây − chòu thöøa nhaän tính hôïp phaùp cuûa tình traïng chia caét naøy caû.

Tuy nhieân, nhöõng dieãn bieán thöïc teá ñaõ buoäc hoï phaûi thay ñoåi daàn caùch tieáp caän vaán ñeà theo höôùng baèng loøng vôùi hieän traïng saün coù. Trong chuyeän naøy ñi ñaàu laø Lieân Xoâ. Ngay taïi cuoäc hoïp caáp cao dieãn ra trong thaùng 2.1954 ôû Berlin, boä tröôûng Ngoaïi giao Lieân Xoâ Molotov ñaõ ñeà nghò hoïp “Hoäi nghò An ninh veà chaâu AÂu”, nhöng ñeà nghò cuûa Lieân Xoâ laïi haøm yù chaáp nhaän nguyeân traïng ôû chaâu AÂu vaø loaïi tröø vai troø cuûa Hoa Kì, choã döïa chính cuûa caùc nöôùc Taây AÂu trong lónh vöïc an ninh.

Baüng ñi moät thôøi gian daøi, ñeán thaùng 7.1966 taïi cuoäc hoïp cuûa khoái ôû Bucharest, caùc nöôùc Varsava ñaõ ñöa ra ñeà nghò trieäu taäp moät hoäi nghò veà an ninh vaø hôïp taùc chaâu AÂu, cuõng vôùi nhöõng haøm yù töông töï.

Chöa saün saøng ñoùn nhaän nhöõng ñieàu kieän treân, caùc nöôùc Taây AÂu ñaõ cöï tuyeät nhöõng saùng kieán cuûa Lieân Xoâ vaø cuûa caùc nöôùc thaønh vieân Varsava khaùc.

Maõi ñeán cuoái thaäp nieân 60, khi quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Hoa Kì baét ñaàu dieãn bieán theo chieàu höôùng ñöôïc caûi thieän daàn, coøn baûn thaân giôùi caàm quyeàn Taây Ñöùc ñaõ thay “chuû thuyeát Hallstein” baèng chính saùch “Ostpolitik”, caùc nöôùc Taây AÂu môùi baét ñaàu coù moät phaûn öùng tích cöïc hôn ñoái vôùi ñeà nghò trieäu taäp hoäi nghò toaøn chaâu AÂu do caùc nöôùc khoái Varsava ñöa ra taïi cuoäc hoïp cuûa khoái dieãn ra trong caùc ngaøy 30 vaø 31.10.1969 ôû Praha.

Thoâng qua caùc cuoäc hoïp cuûa Hoäi ñoàng NATO, caùc nöôùc Taây AÂu ñaõ laàn löôït neâu leân caùc ñieàu kieän tieân quyeát cho vieäc trieäu taäp moät hoäi nghò nhö treân: coù söï tham gia cuûa Hoa Kì vaø Canada, giaûi quyeát vaán ñeà Taây Berlin, ñaøm phaùn veà giaûm vuõ khí quy öôùc. Hoï coøn ñoøi ñöa vaøo chöông trình nghò söï caùc vaán ñeà lieân quan ñeán töï do caù nhaân, töï do ñi laïi vaø töï do tö töôûng cuûa con ngöôøi.

Taát nhieân, vieäc trieäu taäp moät hoäi nghò toaøn chaâu AÂu veà an ninh vaø hôïp taùc ñöôïc hai phe tieáp nhaän khoâng phaûi laø khoâng coù haäu yù. Caùc nöôùc phöông Taây hi voïng raèng qua noã löïc taêng cöôøng caùc quan heä thöông maïi vaø vaên hoùa vôùi Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ, hoï seõ taùc ñoäng ñeán traøo löu töï do hoùa ôû phaàn laõnh thoå naøy cuûa chaâu AÂu. Coøn Lieân Xoâ xem söï ñoàng yù veà nguyeân taéc cuûa caùc nöôùc phöông Taây lieân quan ñeán vieäc trieäu taäp hoäi nghò nhö moät thaéng lôïi lôùn veà ngoaïi giao, vì Moskva hi voïng seõ nhaän ñöôïc söï thöøa nhaän cuûa caùc nöôùc naøy veà caùc ñöôøng bieân giôùi ñaõ ñöôïc thieát laäp trong thöïc teá hoài naêm 1945 (keå caû ñöôøng Oder - Neisse giöõa Ñöùc vaø Ba Lan), qua ñoù cuûng coá nguyeân traïng trong khoái Ñoâng AÂu vaø ñaûm baûo bieân giôùi phía taây cuûa mình trong tröôøng hôïp coù chieán tranh vôùi Trung Quoác. Hoäi nghò Helsinki coøn laø cô hoäi ñeå Lieân Xoâ taêng cöôøng quan heä thöông maïi vôùi phöông Taây.

b. Hoäi nghò Helsinki (7.1973 – 7.1975)

Sau khi caùc ñieàu kieän cuûa phöông Taây laàn löôït ñöôïc thoûa maõn, Hoäi nghò ñaõ ñöôïc trieäu taäp taïi Helsinki töø thaùng 7-1973, khoâng laâu sau khi moät hoäi nghò veà taøi giaûm vuõ khí quy öôùc ôû chaâu AÂu baét ñaàu dieãn ra ôû Vienna töø thaùng 1, vôùi söï tham gia cuûa ñaïi dieän 35 quoác gia, goàm Hoa Kì, Canada vaø

32

taát caû caùc nöôùc chaâu AÂu (tröø Albania khöôùc töø khoâng tham döï). Hoäi nghò ñaõ dieãn ra qua ba giai ñoaïn. Giai ñoaïn moät keùo daøi töø ngaøy 3 ñeán ngaøy 7.7.1973 ôû caáp boä tröôûng Ngoaïi giao nhaèm muïc tieâu trao ñoåi yù kieán veà toaøn boä chöông trình nghò söï cuûa Hoäi nghò. Giai ñoaïn hai keùo daøi laâu nhaát, töø ngaøy 18.9.1973 ñeán ngaøy 21.7.1975 ôû Geneva coù muïc tieâu laø chuaån bò baûn döï thaûo caùc vaên kieän seõ ñöôïc coâng boá ôû giai ñoaïn caáp cao. Ba uûy ban ñöôïc thaønh laäp : UÛy ban I (an ninh), UÛy ban II (caùc vaán ñeà kinh teá) vaø UÛy ban III (xem xeùt lónh vöïc nhaân quyeàn vaø nhöõng lónh vöïc khaùc). Moïi nghò quyeát ñeàu ñöôïc thoâng qua theo nguyeân taéc ñoàng thuaän (consensus). Giai ñoaïn thöù ba mang tính chung cuoäc dieãn ra trong caùc ngaøy töø 30.7 ñeán 1.8.1975 ôû Helsinki vôùi söï tham gia cuûa nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu Nhaø nöôùc vaø Chính phuû cuûa 35 quoác gia. Vaên kieän chính ñöôïc thoâng qua ôû Hoäi nghò laø “Ñònh öôùc chung cuoäc” neâu ra caùc nguyeân taéc maø nhöõng quoác gia tham döï seõ tuaân thuû trong quan heä vôùi nhau. Noäi dung cuûa Ñònh öôùc goàm boán phaàn: quan heä chính trò, quan heä kinh teá, quan heä vaên hoùa vaø giao löu tö töôûng, caùc böôùc sau Hoäi nghò.

Veà chính trò: coù 10 nguyeân taéc:

- Bình ñaúng veà chuû quyeàn, toân troïng caùc quyeàn gaén lieàn vôùi chuû quyeàn, nhö ñöôïc töï löïa choïn vaø phaùt trieån heä thoáng chính trò, xaõ hoäi, kinh teá vaø vaên hoùa cuõng nhö quyeàn laäp phaùp vaø quyeát ñònh caùc quy cheá haønh chính.

- Khoâng duøng vuõ löïc hay ñe doïa duøng vuõ löïc, tröø tröôøng hôïp choáng laïi haønh ñoäng xaâm löôïc hay cheá ñoä baïo quyeàn quoác teá.

- Tính baát khaû xaâm phaïm cuûa ñöôøng bieân giôùi. Caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò xem laø baát khaû xaâm phaïm taát caû ñöôøng bieân giôùi cuûa nhau, cuõng nhö cuûa taát caû caùc quoác gia chaâu AÂu. Do vaäy, caû trong hieän taïi vaø trong töông lai, traùnh ñöa ra moïi yeâu saùch ñoái vôùi caùc ñöôøng bieân giôùi naøy. Khoâng ñöôïc ñoøi hoûi hay coù nhöõng haønh ñoäng nhaèm chieám ñoaït moät phaàn hay toaøn boä laõnh thoå cuûa baát kì nöôùc naøo tham gia Hoäi nghò. Coù theå thay ñoåi bieân giôùi, nhöng phaûi theo coâng phaùp quoác teá vaø ñöôïc tieán haønh baèng con ñöôøng hoøa bình vaø döïa treân söï thoûa thuaän.

- Toaøn veïn laõnh thoå. Caùc nöôùc traùnh baát kì haønh ñoäng naøo nhaèm chia caét moät phaàn hay toaøn boä söï nguyeân veïn veà laõnh thoå, söï thoáng nhaát veà chính trò cuûa caùc nöôùc ñoäc laäp, coù chuû quyeàn, cuõng nhö moïi hoaït ñoäng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp duøng aùp löïc hoaëc kích ñoäng nhaèm laøm suy yeáu hoaëc phaù hoaïi söï toaøn veïn laõnh thoå vaø thoáng nhaát veà chính trò cuûa caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò.

- Giaûi quyeát caùc tranh chaáp baèng con ñöôøng hoøa bình. Caùc nöôùc töï choïn laáy phöông phaùp, sao cho khoâng ñe doïa ñeán hoøa bình theá giôùi, an ninh vaø coâng lí.

- Khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä. Caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò traùnh baát kì söï can thieäp naøo, tröïc tieáp hay giaùn tieáp, rieâng leû hay taäp theå, vaøo coâng vieäc ñoái noäi hay ñoái ngoaïi thuoäc thaåm quyeàn ñoái noäi cuûa moät quoác gia khaùc tham döï Hoäi nghò.

- Toân troïng nhaân quyeàn hay nhöõng quyeàn töï do cô baûn khaùc, goàm caû quyeàn töï do tö töôûng, löông taâm, toân giaùo vaø tín ngöôõng. Caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò thöøa nhaän yù nghóa phoå bieán cuûa quyeàn con ngöôøi vaø caùc quyeàn töï do cô baûn; trong lónh vöïc naøy, caùc quoác gia seõ haønh xöû theo caùch phuø hôïp vôùi quy cheá LHQ vaø Baûn tuyeân boá chung veà quyeàn con ngöôøi.

- Bình ñaúng veà quyeàn cuûa caùc daân toäc töï quyeát ñònh vaän meänh cuûa mình, maø khoâng chòu söï can thieäp töø beân ngoaøi. Caùc daân toäc seõ phaùt trieån veà maët chính trò, kinh teá, xaõ hoäi vaø vaên hoùa theo quan ñieåm rieâng cuûa mình.

- Hôïp taùc giöõa caùc nöôùc.

- Töï giaùc thöïc hieän caùc cam keát theo coâng phaùp quoác teá.

Veà kinh teá: môû roäng söï hôïp taùc giöõa caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò veà kinh teá, khoa hoïc, kó thuaät vaø caû veà moâi tröôøng soáng. Caùc nöôùc cam keát giaûm hoaëc daàn daàn loaïi boû nhöõng trôû ngaïi treân con ñöôøng phaùt trieån maäu dòch.

33

Veà vaên hoùa vaø giao löu tö töôûng: Ñònh öôùc cuoái cuøng xaùc ñònh phöông höôùng vaø nhöõng hình thöùc

coäng taùc cuï theå trong lónh vöïc lieân laïc giöõa caùc daân toäc, lónh vöïc thoâng tin, vaên hoùa vaø giaùo duïc. Vaên baûn cuõng nhaán maïnh ñeán yeâu caàu toân troïng nhaân quyeàn vaø nhöõng quyeàn töï do cô baûn khaùc.

Veà nhöõng böôùc sau Hoäi nghò: vì nhöõng thoûa thuaän ôû Helsinki khoâng mang tính cöôõng böùc (Ñònh öôùc cuoái cuøng khoâng phaûi laø hieäp öôùc), caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò thoûa thuaän raèng naêm 1977 seõ toå chöùc Hoäi nghò ñaïi bieåu caáp boä tröôûng Ngoaïi giao nhaèm kieåm ñieåm vieäc thöïc thi nhöõng quyeát ñònh cuûa Hoäi nghò. Cuoäc gaëp gôõ laàn ñaàu seõ dieãn ra ôû Belgrade(28).

Vaäy laø sau gaàn 30 naêm bò chia caét, hai phaàn chaâu AÂu ñaõ laàn ñaàu tieân ñaït ñöôïc moät thoûa thuaän chung veà nhöõng vaán ñeà noùng boûng nhaát töøng chia reõ caùc nöôùc cuûa chaâu luïc naøy. Vaán ñeà ñaët ra ôû ñaây laø lieäu tieán trình xích laïi gaàn nhau naøy coù dieãn ra lieân tuïc vaø laâu daøi khoâng?

10. Quan heä Xoâ-Mó döôùi thôøi toång thoáng Mó J.Carter (1977 - 1981)

a. Hoaøn caûnh

Hoäi nghò Helsinki ôû caáp thöôïng ñænh dieãn ra ngay trong thôøi ñieåm ñöôïc xem laø teä haïi nhaát ñoái vôùi phöông Taây, keå töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Hoa Kì, ñoái thuû naëng caân nhaát cuûa Lieân Xoâ, ñang sa vaøo moät cuoäc khuûng hoaûng chính trò vaø ngoaïi giao raát traàm troïng. Chöa luùc naøo trong lòch söû laäp quoác keùo daøi 200 naêm cuûa mình, heä thoáng chính trò cuûa Hoa Kì laïi bò ñaët tröôùc nhöõng thöû thaùch lôùn lao nhö vaäy: caû toång thoáng vaø phoù toång thoáng cuûa cuøng moät nhieäm kì ñaõ laàn löôït bò buoäc phaûi töø chöùc. Uy tín cuûa Mó treân tröôøng quoác teá xuoáng raát thaáp. Thaát baïi ôû Ñoâng Döông coøn laøm phaùt sinh ñieàu ñöôïc goïi laø “hoäi chöùng Vieät Nam” ñaõ aùm aûnh caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch ñoái ngoaïi Mó trong gaàn moät thaäp nieân.

Taát caû caùc nöôùc phöông Taây ñang sa vaøo moät cuoäc khuûng hoaûng kinh teá-taøi chính nghieâm troïng nhaát töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Kæ nguyeân “ba möôi naêm vinh quang” keát thuùc vaø nhöôøng choã cho giai ñoaïn phaùt trieån ñaày khoù khaên vôùi bao nhieâu vaán ñeà phaùt sinh: giaù nguyeân, nhieân lieäu taêng voït, naïn thaát nghieäp lan traøn, suy thoaùi kinh teá dieãn ra song song vôùi laïm phaùt ñeå taïo thaønh cuoäc khuûng hoaûng keùp. Caùc nöôùc phöông Taây buoäc phaûi tieán haønh moät cuoäc caûi toå mang tính caùch maïng: caáu truùc laïi toaøn boä neàn kinh teá nöôùc mình vôùi nhöõng khoaûn ñaàu tö vaø chi phí khoång loà. Trong luùc chôø ñôïi thaønh quaû cuûa cuoäc caûi caùch naøy, ngöôøi daân phöông Taây ñaõ phaûi vaät loän khaù vaát vaû vôùi cuoäc soáng haøng ngaøy.

Trong luùc ñoù, tình hình ôû heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa döôøng nhö dieãn ra khaùc haún: thaéng lôïi cuûa caùch maïng Vieät Nam vaø caùc nöôùc Ñoâng Döông môû maøn cho thôøi kì phaùt trieån maïnh meõ nhaát cuûa heä thoáng naøy keå töø thaäp nieân 50. Nhieàu nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba sau khi hoaøn thaønh xong cuoäc caùch maïng daân toäc (hoaëc daân chuû, hoaëc caû hai cuøng luùc) ñaõ tuyeân boá ñi theo con ñöôøng phaùt trieån xaõ hoäi chuû nghóa - Ethiopia, Angola, Mozambique, Nam Yemen, Nicaragua, Afghanistan... Khoâng coøn kieâng deø söï can thieäp cuûa ngöôøi Mó, giôùi laõnh ñaïo caùc nöôùc naøy raát saün saøng tieáp nhaän söï giuùp ñôõ caû veà vaät chaát laãn nhaân löïc töø Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc ñoàng minh xaõ hoäi chuû nghóa.

Chính trong boái caûnh treân, nöôùc Mó ñaõ thay ñoåi ngöôøi laõnh ñaïo ñaûng Coäng hoøa, sau 8 naêm caàm quyeàn vôùi moät ñöôøng loái ñoái ngoaïi thöïc tieãn (realpolitik), maø hieän thaân laø Henry Kissinger, coá vaán an ninh vaø boä tröôûng Ngoaïi giao, ñaõ nhöôøng choã cho ñaûng Daân chuû vôùi taân toång thoáng Jimmy Carter laø moät ngöôøi coù ñöôøng loái ñoái ngoaïi mang naëng tính lí töôûng.

b. Quan ñieåm ñoái ngoaïi cuûa Carter

Chæ trích caùc vò tieàn nhieäm R. Nixon vaø G. Ford raèng ñaõ can thieäp quaù möùc vaø khoâng ñeå yù ñeán tính ñaïo ñöùc trong ñöôøng loái choáng Coäng cuûa mình, Carter cho raèng Vieät Nam ñaõ daïy ngöôøi Mó raèng “chuùng ta khoâng theå vaø seõ khoâng tìm caùch can thieäp quaân söï vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhöõng quoác gia khaùc, tröø phi chính ñaát nöôùc chuùng ta bò ñe doïa”. Coù nghóa laø Mó khoâng neân can döï vaøo Chile, neáu ñôn giaûn chæ vì Chính phuû Chile chuyeån theo xu höôùng taû khuynh. Chæ neân can thieäp khi naøo quyeàn lôïi thieát thaân cuûa Hoa Kì bò tröïc tieáp ñe doïa bôûi söï hieän dieän ñích thöïc cuûa Lieân Xoâ [7, tr.468]. Vôùi (28) Veà sau, coøn coù nhöõng hoäi nghò khaùc nhö Madrid (1980 − 1983), Vienna (1987).

34

söï hoã trôï cuûa boä tröôûng ngoaïi giao Cyrus Vance vaø coá vaán an ninh Zbigniew Brzezinski, taân toång thoáng Carter ñaõ ñöa chuû nghóa ñaïo ñöùc truyeàn thoáng vaøo neàn ngoaïi giao Hoa Kì. OÂng chuû tröông töø boû moïi chính saùch baù quyeàn, goïi nhaân quyeàn laø “linh hoàn trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa chuùng ta” vaø bieán noù thaønh hoøn ñaù taûng trong quan heä giöõa Mó vaø caùc nöôùc khaùc, giaûm caêng thaúng vôùi Lieân Xoâ vaø Trung Quoác, ñaáu tranh choáng ngheøo ñoùi ôû theá giôùi keùm phaùt trieån, chuû tröông hôïp taùc quoác teá [12, tr.652].

Nhö vaäy, khaùc vôùi nhöõng ngöôøi tieàn nhieäm, J. Carter khoâng coi chuû nghóa coäng saûn laø keû thuø chính; oâng thöôøng nhaéc laïi raèng ngöôøi Mó ñaõ toû ra quaù sôï coäng saûn, trong luùc laïi ít chuù taâm ñeán hieåm hoïa lôùn hôn laø chaïy ñua vuõ trang vaø uûng hoä quaù nhieàu caùc cheá ñoä ñaøn aùp höõu khuynh treân khaép theá giôùi. Trong baøi dieãn vaên nhaäm chöùc cuûa mình, J. Carter noùi raèng muïc tieâu toái haäu cuûa oâng laø xoùa boû vuõ khí haït nhaân. OÂng muoán baét tay ngay vaøo tieán trình taøi giaûm vuõ khí vaø giaûm thieåu coâng vieäc buoân baùn vuõ khí cuûa Mó ôû nöôùc ngoaøi [1, tr.293].

Muïc tieâu toái haäu treân chæ coù theå tìm thaáy trong vieäc kí keát moät hieäp öôùc SALT môùi vôùi Lieân Xoâ, nöôùc coù löïc löôïng haït nhaân ngang haøng vôùi Mó. Gioáng nhö J. Carter, boä tröôûng ngoaïi giao Cyrus Vance laø moät ngöôøi maïnh meõ uûng hoä tieán trình hoøa dòu vaø chuû tröông moät chính saùch mang tính oân hoøa hôn vôùi Lieân Xoâ. J. Carter vaø Vance tin raèng ñaõ ñeán luùc xaùc laäp laïi moät moái quan heä môùi giöõa hai nöôùc nhaèm giaûi phoùng Mó khoûi “moái lo sôï quaù möùc” ñoái vôùi chuû nghóa coäng saûn.

Nhöng “thôøi kì lí töôûng” trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Chính phuû J. Carter khoâng keùo daøi laâu. Chính saùch “baûo veä nhaân quyeàn” ñaõ laøm suy yeáu moái quan heä giöõa Hoa Kì vaø caùc nöôùc Ñoàng minh thaân caän laâu nay cuûa Mó (Nam Trieàu Tieân, Coäng hoøa Nam Phi...), bò Chính phuû Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu tieáp nhaän nhö laø aâm möu can thieäp cuûa chuû nghóa ñeá quoác vaøo noäi tình caùc nöôùc naøy. Trong nöôùc, chính saùch naøy bò caùc chính khaùch höõu khuynh chæ trích döõ doäi.

Ngoaøi ra, caùch tieáp caän môùi cuûa Washington ñoái vôùi Lieân Xoâ coøn sôùm bò thöû thaùch ngay trong lónh vöïc nhaïy caûm nhaát trong töông quan löïc löôïng giöõa hai nöôùc − vuõ khí haït nhaân vaø phöông tieän mang chuùng ñeán muïc tieâu.

c. Cuoäc chaïy ñua vuõ khí môùi giöõa Hoa Kì vaø Lieân Xoâ

Caùc Hieäp öôùc SALT-I chæ quy ñònh soá löôïng toái ña caùc loaïi teân löûa vöôït ñaïi chaâu, maø moãi beân kí keát ñöôïc pheùp coù, trong luùc chaúng ñeà caäp gì ñeán caùc loaïi teân löûa taàm trung vaø taàm ngaén(29). Ngoaøi ra, H. Kissinger, ngöôøi chæ ñaïo chieán löôïc thöông thuyeát cuûa phía Mó ñaõ phôùt lôø yù kieán cuûa caùc chuyeân gia vuõ khí khi oâng khoâng chòu ñöa loaïi teân löûa MIRV vaøo danh muïc caàn haïn cheá, vì vaøo ñaàu nhöõng naêm 70, Mó ñang coù 700 MIRV, trong luùc veà phía Lieân Xoâ con soá naøy khoâng ñaùng keå. Nhö vaäy, theo SALT-I, Lieân Xoâ ñöôïc pheùp coù nhieàu teân löûa ICBM hôn, nhöng trong cuøng moät khoaûng thôøi gian toång soá ñaàu ñaïn haït nhaân maø nöôùc naøy coù theå ñöa ñeán caùc muïc tieâu laïi keùm hôn so vôùi khaû naêng cuûa Hoa Kì.

35

Ñieàu maø Nixon vaø Kissinger cho laø öu theá cuûa Hoa Kì hoùa ra keùo daøi khoâng laâu. Khaû naêng cuûa Lieân Xoâ trong vieäc trieån khai loaïi teân löûa MIRV vöôït xa tính toaùn cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Mó. Khoâng ñaày 5 naêm sau SALT-I, Lieân Xoâ ñaõ thay 308 teân löûa khoång loà SS-9 cuûa hoï baèng loaïi teân löûa SS-18 töông ñöông veà taàm xa, nhöng laïi mang soá ñaàu ñaïn gaáp 10 laàn, coøn nhöõng teân löûa nhoû hôn ñöôïc thay baèng SS-19 mang 6 ñaàu ñaïn. Do khaû naêng mang ñaàu ñaïn cuûa nhöõng teân löûa naøy lôùn hôn caùc teân löûa Minuteman vaø Polaris cuøng loaïi cuûa Hoa Kì, Lieân Xoâ xeùt ra coù khaû naêng phoùng moät soá löôïng ñaàu ñaïn vöøa nhieàu hôn, vöøa coù söùc huyû dieät lôùn hôn cuûa Hoa Kì. Cuøng luùc ñoù, Lieân Xoâ cuõng hoaøn taát moät loaïi maùy bay neùm bom cöïc kì hieän ñaïi ñöôïc ngöôøi Mó ñaët teân laø “Backfire”. Ngoaøi ra, töø naêm 1976, (29) Vôùi taàm baén vöôït quaù 5.500km, teân löûa vöôït ñaïi chaâu (hay xuyeân luïc ñòa) coù theå ñöôïc phoùng töø laõnh thoå sieâu cöôøng naøy vaøo laõnh thoå sieâu cöôøng coøn laïi, do ñoù caàn ñöôïc goïi laø teân löûa chieán löôïc. Teân löûa taàm trung (INF) coù taàm hoaït ñoäng trong khoaûng 5500km ñeán 500km, phaàn lôùn soá naøy ñöôïc ñaët ôû chaâu AÂu. INF ñöôïc phaân thaønh hai loaïi: teân löûa taàm trung coù taàm hoaït ñoäng daøi (LRINF) coù taàm baén töø 1000 ñeán 5500km vaø teân löûa coù taàm hoaït ñoäng ngaén (SRINF) coù taàm baén töø 500 ñeán 1000km

Lieân Xoâ baét ñaàu kín ñaùo thöïc hieän keá hoaïch trieån khai 345 teân löûa SS-20 taàm trung, voán khoâng ñöôïc ñeà caäp ñeán trong SALT-I, treân phaàn laõnh thoå caùc nöôùc Ñoâng AÂu thuoäc khoái Varsava [43, tr.174].

Cuõng trong thôøi gian ñoù, ngöôøi Mó khoâng khoanh tay ngoài yeân. Hoï ñaõ hoaøn taát teân löûa coù caùnh “Cruise” coù ñoä chính xaùc cao vaø ñang chuaån bò keá hoaïch cheá taïo teân löûa taàm trung Pershing 2(30) vaø maùy bay neùm bom chieán löôïc sieâu hieän ñaïi B-1.

Thoûa öôùc Vladivostok (1974) laø moät noã löïc khoâng thaønh coâng cuûa Chính phuû Hoa Kì nhaèm laäp laïi theá quaân bình tuy choâng cheânh, nhöng ñaõ toû ra baát lôïi cho hoï, vì roõ raøng laø trong nöûa sau thaäp nieân 70, Lieân Xoâ ñaõ giaønh ñöôïc öu theá, tuy khoâng lôùn laém, trong caùn caân so saùnh löïc löôïng haït nhaân vôùi Hoa Kì.

Saùng kieán ñaàu tieân cuûa J.Carter trong lónh vöïc kieåm soaùt vuõ khí ñaày gai goùc laø moät thaát baïi gaây nhieàu boái roái. Thay vì choïn moät giaûi phaùp taøi giaûm töøng böôùc moät, theo nhö ñeà nghò cuûa boä tröôûng ngoaïi giao Cyrus Vance, J. Carter ñaõ laøm giôùi laõnh ñaïo Xoâ vieát söûng soát baèng moät ñeà nghò caét giaûm ngay laäp töùc khoaûng 25% soá teân löûa chieán löôïc cuûa Hoa Kì vaø Lieân Xoâ, vaø ñình chæ keá hoaïch cheá taïo caùc teân löûa taàm xa theá heä môùi. Theo ñoù, hai nöôùc seõ chæ ñöôïc coù döôùi 2.000 teân löûa chieán löôïc, thay vì 2.400 (nhö quy ñònh cuûa Thoûa öôùc taïm thôøi Vladivostok). Saùng kieán ñoøi hoûi phaàn lôùn khoaûn caét giaûm cuûa phía Lieân Xoâ seõ naèm trong soá caùc loaïi teân löûa MIRV ñaët treân ñaát lieàn. Buø laïi, phía Mó seõ töø boû yù ñònh trieån khai loaïi teân löûa ICBM theá heä môùi (ñöôïc goïi laø MX)(31) vöøa chính xaùc, vöøa mang nhieàu ñaàu ñaïn hôn - 10, vöøa ñuû söùc phaù tan caû kho chöùa vuõ khí haït nhaân. Cyrus Vance cuõng ñeà nghò thaûo luaän veà oanh taïc cô Backfire cuûa Lieân Xoâ vaø teân löûa coù caùnh Cruise cuûa Hoa Kì, voán laø nhöõng vaán ñeà töøng gaây khoù khaên cho SALT-II. Lieân Xoâ coù theå cheá taïo Backfire vôùi ñieàu kieän seõ haïn cheá taàm hoaït ñoäng cuûa chuùng sao cho chuùng khoâng theå ñöôïc duøng laøm oanh taïc cô chieán löôïc choáng Hoa Kì. Nhöng giôùi haïn naøy khoâng caûn trôû vieäc söû duïng Backfire nhaèm vaøo chaâu AÂu. Ñöôïc ñöa ra giöõa luùc Lieân Xoâ ñang trieån khai teân löûa taàm trung SS-20 coù theå ñöôïc baén tôùi Taây AÂu, ñeà nghò cuûa Hoa Kì roõ raøng cho pheùp Mó trieån khai teân löûa coù caùnh vôùi taàm hoaït ñoäng ñuû baén tôùi laõnh thoå Lieân Xoâ töø Taây Ñöùc.

Bò ñaùnh giaù laø moät möu toan phuû nhaän Thoûa öôùc taïm thôøi Vladivostok, saùng kieán cuûa J. Carter bò L. Brejnev baùc boû ngay laäp töùc. Noù coøn bò boä tröôûng ngoaïi giao A. Gromyko goïi laø “moät thuû thuaät reû tieàn vaø aùm muoäi”. Nhöõng nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ laäp luaän raèng öu theá cuûa hoï veà teân löûa haïng naëng laø ñeå caân baèng vôùi heä thoáng caên cöù tieàn tieâu, maø Hoa Kì ñaõ thieát laäp ôû chaâu AÂu vaø khoâng bò SALT haïn cheá. Hoï noùi raèng thaät laø baát coâng khi laõnh thoå Lieân Xoâ coù theå bò xaâm phaïm töø heä thoáng caên cöù naøy vaø bôûi nhöõng teân löûa coù caùnh Cruise, trong luùc Backfire vaø SS-20 khoâng theå voùi tôùi laõnh thoå Hoa Kì. Hoï laäp luaän raèng baát kì loaïi vuõ khí naøo coù theå taán coâng thaúng vaøo laõnh thoå cuûa moät trong caùc sieâu cöôøng ñeàu phaûi ñöôïc xeáp vaøo loaïi chieán löôïc, vaø do ñoù phaûi bò Hieäp öôùc haïn cheá, coøn nhöõng loaïi vuõ khí maø taàm hoaït ñoäng chæ vöôn tôùi chaâu AÂu, nhö Backfire (caên cöù vaøo ñeà nghò cuûa Mó) vaø SS-20, ñeàu laø chieán thuaät vaø do ñoù ñöôïc mieãn tröø. Caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát nhaán maïnh raèng SALT-II ñaõ ñöôïc chuaån bò xong vaø caàn ñöôïc kí ngay, tröôùc khi khôûi söï nhöõng cuoäc ñaøm phaùn môùi.

Nhöõng dieãn bieán treân ñaët Chính quyeàn Carter tröôùc moät löïa choïn heát söùc khoù khaên: neân hay khoâng neân lao vaøo moät cuoäc chaïy ñua vuõ trang môùi vôùi Lieân Xoâ? Sau hôn moät naêm ngaäp ngöøng, cuoái cuøng taïi phieân hoïp cuûa Hoäi ñoàng NATO dieãn ra thaùng 5.1978 ôû Washington, caùc nöôùc thaønh vieân ñaõ quyeát ñònh taêng daàn ngaân saùch quaân söï cuûa mình cho ñeán cuoái theá kæ XX. Thaùng 10 cuøng naêm, Nhaø Traéng thoâng baùo quyeát ñònh khôûi söï cheá taïo nhöõng thaønh phaàn cô baûn cuûa bom neutron (N), khoâng

(30) SS-20 cuûa Lieân Xoâ vaø Pershing 2 cuûa Mó ñeàu laø caùc loaïi teân löûa taàm trung, vöøa mang nhieàu ñaàu ñaïn, vöøa coù ñoä chính xaùc cao (khoâng cheäch muïc tieâu quaù 250m). Do vaäy, vieäc naém giöõ caùc loaïi teân löûa taàm trung naøy seõ giuùp naâng cao ñaùng keå löïc löôïng haït nhaân cuûa hai sieâu cöôøng. (31) MX laø teân löûa thuoäc loaïi MIRV mang 10 ñaàu ñaïn haït nhaân vöøa coù ñoä chính xaùc cao (khoaûng caùch cheäch muïc tieâu töø 100 ñeán 200m), vöøa khoù bò veä tinh ñoái phöông phaùt hieän vì ñöôïc ñaët treân caùc xe taûi chuyeân duïng neân deã daøng dòch chuyeån.

36

laâu sau ñaõ trì hoaõn noù hoài thaùng 4. Nhöng beân caïnh ñoù, J. Carter quyeát ñònh vaãn duy trì cuoäc ñaøm phaùn veà SALT-II vôùi Lieân Xoâ, duø coâng vieäc naøy ñaõ toû ra ngaøy caøng khoù khaên ngay töø naêm 1977. Thöïc vaäy, Moskva vaø Washington gia haïn Hieäp öôùc SALT-I voán ñaõ heát haïn töø ngaøy 3.10.1977 vaø ñaït ñöôïc moät hieäp ñònh töø boû thí nghieäm haït nhaân trong loøng ñaát, ñôn giaûn chæ vì noù khoâng coøn caàn thieát nöõa ñoái vôùi hai sieâu cöôøng.

Cuoái cuøng, cuoäc ñaøm phaùn veà SALT-II vaãn ñaït ñöôïc muïc tieâu ñeà ra, sau khi ñaõ vöôït qua raát nhieàu khoù khaên, nhö cuoäc tranh caõi giöõa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc phöông Taây quanh vaán ñeà nhaân quyeàn, chính saùch gaén lieàn quan heä maäu dòch Mó-Xoâ vôùi quyeàn töï do di cö cuûa ngöôøi Xoâ vieát goác Do Thaùi... Ngaøy 18.06.1979, taïi cuoäc gaëp gôõ thöôïng ñænh ôû Vienna, L. Brejnev vaø J. Carter ñaõ kí vaøo Hieäp öôùc SALT-II.

d. Hieäp öôùc SALT-II

Cuõng gioáng nhö tröôøng hôïp cuûa SALT-I, Hieäp öôùc naøy khoâng nhaèm vaøo muïc tieâu giaûi tröø vuõ khí, maø chæ xaùc ñònh giôùi haïn toái ña con soá vaø chuûng loaïi vuõ khí haït nhaân vaø phöông tieän mang chuùng maø hai nöôùc ñöôïc pheùp cheá taïo. Thaäm chí noù khoâng ñeà caäp ñeán caùc loaïi teân löûa Pershing 2, phi cô neùm bom Backfire hoaëc ngay caû MIRV. Toùm laïi, SALT-II toû ra laïc haäu so vôùi trình ñoä kó thuaät ñöông thôøi.

Theo Hieäp öôùc, hai beân seõ giaûm con soá toái ña caùc phöông tieän phoùng ñuû kieåu töø 2.400 xuoáng coøn 2.250. Lieân Xoâ ñoàng yù giaûm soá ñaàu ñaïn gaén vaøo caùc teân löûa haïng naëng cuûa hoï, trong luùc Mó ñaët ra giôùi haïn cho taàm hoaït ñoäng vaø soá teân löûa coù caùnh maø nöôùc naøy ñònh trieån khai. Vaøo thôøi ñoù, löïc löôïng hai beân gaàn nhö töông ñöông: Hoa Kì coù 1.054 ICBM (trong soá naøy 550 laø MIRV), trong luùc Lieân Xoâ coù 1.398 ICBM (trong ñoù 57 laø MIRV). Hoa Kì coù 656 SLBM, trong soá naøy 496 laø MIRV; caùc con soá töông öùng veà phía Lieân Xoâ laø 950 vaø 128. Ngoaøi ra, Hoa Kì coù 574 maùy bay neùm bom haïng naëng coù theå chôû ñaàu ñaïn haït nhaân, trong luùc Lieân Xoâ chæ coù 156. Do caû hai ñöôïc töï do cheá taïo bao nhieâu ñaàu ñaïn haït nhaân tuøy thích, vaø ñöôïc bieán taát caû caùc phöông tieän phoùng cuûa mình thaønh MIRV, SALT-II trong thöïc teá khoâng heà ñaët ra moät giôùi haïn naøo cho cuoäc chaïy ñua vuõ trang. Beân caïnh ñoù, Hieäp öôùc khoâng ñeà caäp gì ñeán caùc teân löûa haït nhaân taàm trung ôû chaâu AÂu. Chính söï boû soùt naøy chaúng laâu sau ñoù ñaõ daãn ñeán söï xung ñoät giöõa NATO vaø Lieân Xoâ quanh vaán ñeà ñöôïc goïi laø “teân löûa chaâu AÂu”.

Ra ñôøi giöõa luùc quan heä Ñoâng-Taây ñang xaáu ñi vôùi nhòp ñoä mau choùng vaø trong boái caûnh coù veû nhö Lieân Xoâ ñang môû cuoäc tieán coâng Mó ôû nhieàu nôi, nhaát laø chaâu Phi (Angola, Mozambique, Namibia, Ethiopia...), chaâu Mó (Nicaragua), SALT-II bò Quoác hoäi Hoa Kì, ñaëc bieät laø Thöôïng vieän, chæ trích gay gaét, vì theo lôøi caùc nhaø laäp phaùp Mó, noù ñaõ cho pheùp Moskva tieáp tuïc duy trì ñieàu maø hoï goïi laø öu theá chieán löôïc cuûa Lieân Xoâ vaø thaäm chí ñöôïc taêng leân. Hoï cho raèng soá teân löûa MIRV cuûa Lieân Xoâ hieän ñuû söùc phaù tan 90% soá caên cöù ICBM Minuteman cuûa Mó ñaët treân maët ñaát baèng moät ñoøn tieán coâng giaønh theá thöôïng phong. Hai coâng cuï chieán löôïc coøn laïi cuûa Mó − oanh taïc cô mang vuõ khí haït nhaân vaø SLBM, neáu coøn soùt laïi sau ñoøn tieán coâng vöøa keå, chæ ñuû söùc huyû dieät caùc thaønh phoá, chöù khoâng ñuû söùc coâng phaù caùc kho chöùa MIRV cuûa Lieân Xoâ. Hoï tin raèng SALT-II ñaõ ngaên caûn Hoa Kì khaéc phuïc theá yeáu vöøa keå vaø ñaùnh löøa ngöôøi Mó raèng nöôùc hoï khoâng caàn taêng chi phí quaân söï. Hoï ñoøi ñaåy maïnh chöông trình cheá taïo MX vaø caû teân löûa SLBM Trident II ñuû söùc coâng phaù caû caùc kho chöùa vuõ khí haït nhaân. Sau moät thôøi gian ngaén thaûo luaän, Quoác hoäi Hoa Kì quyeát ñònh trì hoaõn vieäc pheâ chuaån SALT-II. Coù aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán phaûn öùng cuûa Quoác hoäi Hoa Kì laø cuoäc khuûng hoaûng teân löûa taàm trung ôû chaâu AÂu.

e. Cuoäc khuûng hoaûng teân löûa teân löûa taàm trung ôû chaâu AÂu (Euromissiles)

37

Töø naêm 1948, Mó ñaõ trieån khai löïc löôïng haït nhaân treân laõnh thoå Taây AÂu. Luùc ñaàu, ñoù laø caùc maùy bay neùm bom taàm trung B-29 mang theo bom nguyeân töû ñöôïc ñaët treân laõnh thoå Anh. Sau ñoù, trong nhöõng naêm 1954 – 1958, Mó ñaõ trieån khai caùc teân löûa haït nhaân loaïi “Jupiter”, “Thor” vaø “Matador” treân laõnh thoå caùc nöôùc Taây Ñöùc, Anh, Italia vaø Thoå Nhó Kyø. Chuùng coù khaû naêng baén tôùi laõnh thoå caùc nöôùc Hieäp öôùc Varsava vaø Lieân Xoâ. Coâng vieäc trieån khai teân löûa ñaõ ñöôïc tieán haønh trong luùc Mó coøn

ñang chieám öu theá roõ reät veà caùc loaïi teân löûa xuyeân luïc ñòa. Nhöng sau cuoäc khuûng hoaûng teân löûa ôû Cuba (1962), Hoa Kì ñaõ ruùt veà nöôùc caùc teân löûa Jupiter vaø Thor coù khaû naêng baén tôùi laõnh thoå Lieân Xoâ. Luùc naøy, caùc nöôùc ñoàng minh cuûa Mó ñaõ laàn löôït cheá taïo ñöôïc vuõ khí haït nhaân: Anh (töø naêm 1952), Phaùp (töø naêm 1961).

Ñeå ñoái phoù, Lieân Xoâ ñaõ cheá taïo caùc loaïi teân löûa taàm trung SS- 4 vaø SS- 5. Trong caùc cuoäc ñaøm phaùn Xoâ – Mó veà vaán ñeà haïn cheá vuõ khí chieán löôïc (SALT-I vaø SALT-II), Lieân Xoâ ñaõ thöôøng xuyeân neâu ra vaán ñeà laø phaûi tính goäp caû caùc phöông tieän haït nhaân tieàn tieâu cuûa Mó vaø caùc nöôùc ñoàng minh NATO cuûa Mó, nhöng phía Mó luoân cöï tuyeät.

Nhö vaäy, duø SALT-I vaø nhaát laø SALT-II coù taïo ra theá caân baèng veà vuõ khí chieán löôïc giöõa Mó vaø Lieân Xoâ, khoái NATO vaãn duy trì ñöôïc phaàn naøo öu theá veà löïc löôïng haït nhaân ñoái ñaàu vôùi öu theá veà löïc löôïng thoâng thöôøng cuûa khoái Varsava.

Nhöng öu theá neâu treân thöïc ra khoâng phaûi laø choã döïa vöõng chaéc cho Taây AÂu. Vaán ñeà laø vaøo naêm 1962, Hoa Kì ñaõ coâng boá moät chuû thuyeát quaân söï môùi mang teân boä tröôûng quoác phoøng thôøi ñoù laø Mac Namara, thay cho chuû thuyeát “giaùng traû oà aït” ra ñôøi trong thaäp nieân 50. Mac Namara ñeà nghò chieán löôïc traû ñuõa töøng böôùc cuoäc tieán coâng cuûa Lieân Xoâ: ñaàu tieân baèng caùc phöông tieän thoâng thöôøng, sau ñoù seõ baèng caùc phöông tieän haït nhaân, neáu phöông tieän naøy cho pheùp giôùi haïn cuoäc chieán trong phaïm vi chaâu AÂu, vaø nhö vaäy an ninh cuûa Hoa Kì seõ khoâng phaûi luùc naøo cuõng gaén chaët vôùi an ninh caùc nöôùc Taây AÂu. Taát nhieân giôùi laõnh ñaïo caùc nöôùc naøy khoâng laáy laøm haøi loøng, ñaëc bieät laø Taây Ñöùc, nöôùc ñöùng ôû tuyeán ñaàu. Nhöng naêm 1967, hoï vaãn chaáp nhaän “chuû thuyeát Mac Namara” vì ñaõ ñöôïc Hoa Kì ñaûm baûo baèng “hoïc thuyeát phoøng thuû tieàn tieâu”, theo ñoù moät cuoäc tieán coâng coù theå töø phía Lieân Xoâ seõ phaûi bò chaën ñöùng trong voøng 50km ñaàu tieân cuûa maët traän.

Ñöôïc kí keát nhaèm haïn cheá vuõ khí chieán löôïc cuûa hai sieâu cöôøng, caùc Hieäp öôùc SALT-I vaø SALT- II, vaø cuøng vôùi chuùng thoûa thuaän mieäng khoâng söû duïng tröôùc vuõ khí haït nhaân, haøm yù bieán laõnh thoå Lieân Xoâ vaø Hoa Kì thaønh thaùnh ñòa, vaø nhö vaäy ñeå ngoû khaû naêng cuûa moät cuoäc chieán baèng vuõ khí thoâng thöôøng ôû chaâu AÂu.

Trong hoaøn caûnh khoái Varsava ñang naém öu theá roõ reät veà vuõ khí thoâng thöôøng, Taây AÂu seõ tieáp tuïc coøn vöõng taâm chöøng naøo öu theá veà vuõ khí haït nhaân ôû chaâu AÂu coøn thuoäc veà NATO.

Naêm 1976, caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ ñaõ quyeát ñònh kín ñaùo trieån khai töø naêm 1977 treân laõnh thoå caùc nöôùc Ñoâng AÂu thuoäc khoái Varsava caùc teân löûa taàm trung SS-20 (ñaõ ñöôïc baét ñaàu nghieân cöùu töø naêm 1972 vaø ñöôïc mang ra thöû nghieäm laàn ñaàu naêm 1975) nhaèm thay caùc loaïi teân löûa kieåu cuõ SS-4 vaø SS-5. Laø loaïi teân löûa thuoäc theá heä môùi vöøa mang nhieàu ñaàu ñaïn haït nhaân töï taùch – 3, vöøa coù ñoä chính xaùc cao (khoâng cheäch muïc tieâu quaù 250m), SS-20 coù theå baén tôùi baát kì muïc tieâu chieán löôïc naøo ôû Taây AÂu.

Con soá 345 teân löûa SS-20 ñöôïc döï kieán trieån khai ñaõ trôû thaønh, trong con maét caùc nhaø caàm quyeàn Taây AÂu, moái ñe doïa tröïc tieáp ñeán an ninh nöôùc hoï, vì vaøo thôøi ñieåm nöûa sau thaäp nieân 70, toång soá teân löûa maø Phaùp vaø Anh ñang coù chæ vaøo khoaûng 162(32). Ñaëc bieät lo laéng tröôùc dieãn bieán naøy laø giôùi caàm quyeàn Taây Ñöùc, vöøa laø nöôùc ôû tuyeán ñaàu, vöøa khoâng coù kho vuõ khí haït nhaân rieâng. Do vaäy, ngöôøi ñaàu tieân gioùng leân hoài chuoâng baùo ñoäng laø thuû töôùng CHLB Ñöùc Helmut Schmidt trong baøi dieãn vaên ñoïc ngaøy 28.10.1977. Thaùng 1.1979, caùc nhaø laõnh ñaïo Hoa Kì, CHLB Ñöùc, Anh vaø Phaùp ñaõ gaëp nhau ôû Guadeloupe ñeå xem xeùt ñeà xuaát cuûa Mó veà vieäc trieån khai teân löûa coù caùnh Cruise coù taàm hoaït ñoäng 2.500km, vaø teân löûa Pershing-2 coù taàm hoaït ñoäng ngaén hôn – 1.750km, nhöng bay nhanh hôn vaø coù ñoä chính xaùc raát cao – chæ cheänh muïc tieâu khoaûng 30m. Muøa heø naêm 1979, thuû töôùng Ñöùc H. Schmidt ñaõ chuû taâm döøng chaân taïi moät saân bay ôû Moskva treân ñöôøng bay töø Bonn ñeán Tokyo ñeå gaëp chuû tòch Hoäi ñoàng boä tröôûng Lieân Xoâ A. Kosygin vôùi hi voïng thuyeát phuïc caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát khoâng neân boá trí teân löûa SS-20 (tính theo soá ñaàu ñaïn) vöôït quaù toång soá teân löûa SS-4 vaø SS-5.Toát nhaát laø neân

(32) Nhòp ñoä saûn xuaát teân löûa SS-20 trong naêm 1979 ñaït con soá 90.

38

giaûm hôn phaân nöûa soá löôïng SS-20 vì tính naêng kyõ thuaät vaø khaû naêng mang vaùc cao hôn haún cuûa loaïi teân löûa naøy (33). Neáu ñöôïc nhö vaäy, caùc nöôùc Taây AÂu (vaø caû Mó) seõ khoâng coøn lo ngaïi vaø vaán ñeà boá trí teân löûa cuûa Mó ôû Taây AÂu seõ khoâng ñöôïc ñaët ra nöõa. Tuy nhieân, Moskva ñaõ baùc boû ñeà xuaát cuûa chính phuû Bonn.

Mó vaø caùc ñoàng minh NATO ñaõ phaûn öùng baèng caùch loan baùo khaû naêng boá trí caùc teân löûa taàm trung Pershing 2 vaø Cruise ôû Taây AÂu. Nay ñeán löôït Lieân Xoâ lo laéng, vì caùc teân löûa cuûa Mó, duø chæ laø taàm trung, nhöng khi ñaõ ñöôïc ñaët ôû Taây AÂu, thì trôû thaønh teân löûa chieán löôïc, vì chæ maát töø 8 ñeán 10 phuùt chuùng coù theå lao tôùi caùc thaønh phoá beân trong laõnh thoå Lieân Xoâ. Nhö vaäy, thôøi löôïng ñeå caùc teân löûa Mó bay ñeán laõnh thoå Lieân Xoâ ñaõ giaûm xuoáng töø 3 ñeán 4 laàn, trong khi ñoù Lieân Xoâ khoâng theå traû ñuõa baèng moät haønh ñoäng töông töï.

Ngaøy 6.10.1979, toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ L. Brejnev ñöa ra ñeà nghò seõ caét giaûm soá teân löûa SS-20, neáu NATO töø boû keá hoaïch boá trí teân löûa cuûa hoï. Ngoaøi ra, trong naêm tôùi Lieân Xoâ seõ ruùt bôùt 2 vaïn quaân vaø 1.000 xe taêng khoûi CHDC Ñöùc.

Ba ngaøy sau, J. Carter baùc boû ñeà nghò neâu treân vaø thaäm chí cuõng khoâng muoán sôùm khôûi söï ñaøm phaùn veà vaán ñeà teân löûa ôû chaâu AÂu. Thay vaøo ñoù, Carter thuùc eùp caùc ñoàng minh NATO thoâng qua quyeát ñònh boá trí teân löûa cuûa Mó taïi chaâu AÂu, sau ñoù môùi baét ñaàu thaûo luaän vôùi Lieân Xoâ veà vaán ñeà naøy. YÙ ñoà cuûa Washington khoâng phaûi laø khoù ñoaùn: khai thaùc noãi lo laéng cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Taây AÂu tröôùc vieãn caûnh theá caân baèng veà vuõ khí haït nhaân bò phaù vôõ ôû chaâu AÂu nhaèm duy trì aûnh höôûng cuûa Mó trong caùc hoaït ñoäng cuûa NATO.

Ngaøy 12.12.1979, NATO ñaõ thoâng qua quyeát ñònh chính thöùc trieån khai 464 teân löûa Cruise vaø 108 teân löûa Pershing-2 ôû Taây AÂu. Quyeát ñònh cuûa NATO mang tính nöôùc ñoâi : vöøa boá trí teân löûa, vöøa saün saøng ñaøm phaùn vôùi Lieân Xoâ; neáu ñaøm phaùn thaønh coâng, thì vieäc boá trí coù theå ñöôïc chaám döùt hoaëc ñöôïc tieán haønh chaäm laïi.

Caùo giaùc Mó coá tình traùnh vieäc tuaân thuû Hieäp öôùc SALT-II, ngaøy 3.1.1980, chính phuû Lieân Xoâ ñaõ thoâng baùo cho chính phuû Hoa Kì raèng quyeát ñònh cuûa NATO cho thaáy phöông Taây muoán ñaøm phaùn treân theá maïnh; do vaäy, Lieân Xoâ chæ saün saøng thöông löôïng, neáu NATO huûy boû quyeát ñònh cuûa mình, hay ít ra cuõng chöa thöïc hieän ngay.

Quyeát ñònh treân cuûa NATO coøn gaây ra moät laøn soùng choáng ñoái döõ doäi lan traøn khaép caùc nöôùc Taây AÂu. Nhieàu ngöôøi daân ñaõ coâng khai baøy toû noãi lo laéng cuûa mình tröôùc vieãn caûnh ñaát nöôùc hoï coù theå seõ trôû thaønh baõi chieán tröôøng trong moät cuoäc chieán tranh haït nhaân giöõa hai sieâu cöôøng. Dieãn ra döôùi khaåu hieäu: “Thaø ñoû hôn cheát”, phong traøo phaûn ñoái coøn ñöôïc tieáp theâm söùc maïnh baèng moät ñeà nghò cuûa Moskva veà vieäc Lieân Xoâ seõ chæ trieån khai 162 teân löûa SS-20, baèng ñuùng soá teân löûa hieän coù trong caùc kho cuûa Anh vaø Phaùp, neáu caùc nöôùc Taây AÂu huûy boû keá hoaïch trieån khai Pershing 2 vaø Cruise. Ñeà nghò ñaõ bò baùc boû, vì Taây AÂu cho raèng Lieân Xoâ chæ di chuyeån SS-20 khoûi taàm baén tôùi Taây AÂu, chöù khoâng huyû boû chuùng. Do SS-20 laø nhöõng teân löûa di ñoäng, chuùng coù theå ñöôïc ñöa trôû laïi choã cuõ vaøo baát kì luùc naøo.

f. Mó thay ñoåi chính saùch ñoái vôùi Lieân Xoâ – Chuû thuyeát Carter.

Quan heä Ñoâng-Taây trôû neân caêng thaúng hôn bôûi moät loaït bieán coá nghieâm troïng dieãn ra sau ñoù: tình hình caêng thaúng ôû vuøng chaâu AÙ – Thaùi Bình Döông phaùt sinh töø söï coù maët cuûa Quaân ñoäi Vieät Nam treân laõnh thoå Campuchia, chieán tranh bieân giôùi Vieät-Trung thaùng 2.1979, Lieân Xoâ ñöa quaân vaøo Afghanistan ngaøy 24.12.1979, xung ñoät giöõa Mó vaø Iran quanh vaán ñeà con tin, vaø moät soá hoaït ñoäng cuûa Chính phuû Lieân Xoâ ñaõ, theo caùo giaùc cuûa ngöôøi Mó, vi phaïm caùc nguyeân taéc nhaân quyeàn trong Ñònh öôùc Helsinki. Taát caû caùc dieãn bieán vöøa keå ñaõ laøm Chính phuû J. Carter thay ñoåi haún chính saùch ñoái vôùi Lieân Xoâ. Ngaøy 23.1.1980, bình luaän veà söï can thieäp cuûa Lieân Xoâ ôû Afghanistan, J. Carter noùi

(33) Vaøo luùc Hieäp öôùc SALT-II ñöôïc kí, Lieân Xoâ ñaõ trieån khai ñöôïc 90 teân löûa SS-20 [12, tr.658].

39

raèng “nhöõng haäu quaû cuûa vieäc Lieân Xoâ xaâm laêng Afghanistan ñaõ trôû thaønh moái ñe doïa nghieâm troïng nhaát ñoái vôùi hoaø bình theá giôùi, keå töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai”. Cho raèng “haønh ñoäng xaâm löôïc khoâng vaáp phaûi söï choáng ñoái seõ trôû thaønh caên beänh laây lan”, Carter ñaõ ñöa ra caâu tuyeân boá maø khoâng laâu sau ñöôïc meänh danh laø “chuû thuyeát Carter” veà “khuoân khoå cuûa neàn an ninh khu vöïc”. OÂng tuyeân boá: “Moïi yù ñoà cuûa caùc theá löïc beân ngoaøi ñònh thieát laäp söï kieåm soaùt ôû Vònh Persic ñeàu bò coi laø xaâm phaïm tôùi lôïi ích quan troïng cuûa Hoa Kì vaø söï xaâm phaïm ñoù seõ bò ñaåy lui baèng moïi caùch, keå caû baèng söùc maïnh quaân söï” [Daãn laïi theo 1, tr.299; 11, tr.848 – 849]. Chính quyeàn Washington ñaõ ra leänh caét ñöùt vieäc buoân baùn nguõ coác vôùi Lieân Xoâ, ñình chæ vieäc chuyeån giao kó thuaät cao vaø taåy chay Theá vaän hoäi Olympic 1980 döï ñònh seõ toå chöùc ôû Lieân Xoâ. Ngoaøi ra, J. Carter coøn yeâu caàu Quoác hoäi tieáp tuïc trì hoaõn vieäc pheâ chuaån SALT-II, trieån khai keá hoaïch cheá taïo teân löûa MX, thay SLBM Trident I baèng SLBM Trident II theá heä môùi, giuùp ñôõ caùc phe Hoài giaùo li khai ôû Afghanistan.

Khoâng döøng laïi ôû nhöõng bieän phaùp chính trò, chính quyeàn Carter coøn thay ñoåi caû quan nieäm veà chieán löôïc haït nhaân. Chæ thò maät soá 59 ñeà ngaøy 15.7.1980 ñöôïc xaây döïng treân quan nieäm cho raèng chieán tranh haït nhaân, maø trong ñoù caùc cöôøng quoác ñoái ñòch seõ söû duïng toaøn boä caùc loaïi vuõ khí haït nhaân, coù theå khoâng nhaát thieát seõ keát thuùc thaät nhanh, maø seõ keùo daøi, vaø trong quaù trình ñoù, caùc ñoøn haït nhaân seõ ñöôïc giaùng xuoáng caùc muïc tieâu quaân söï cuûa Lieân Xoâ. Trong luùc chôø ñôïi kòch baûn naøy dieãn ra, caùc teân löûa vaãn tieáp tuïc ñöôïc nhaèm vaøo caùc thaønh phoá cuûa Lieân Xoâ. Roõ raøng laø J. Carter baét ñaàu thi haønh moät chính saùch nhìn chung cöùng raén hôn ñoái vôùi Lieân Xoâ, so vôùi baát kì ngöôøi tieàn nhieäm naøo, keå töø Eisenhower. Tieán trình hoøa dòu khôûi ñaàu töø ñaàu thaäp nieân 60 bò ñaët tröôùc nguy cô bò ñaûo ngöôïc ñeå quay veà thôøi caêng thaúng cuûa thaäp nieân 50.

Cuõng caàn phaûi hieåu raèng phaûn öùng keå treân cuûa Chính phuû Carter khoâng nhöõng phaùt xuaát töø noãi thaát voïng cuûa hoï tröôùc chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Lieân Xoâ, maø coøn chòu taùc ñoäng maïnh cuûa caùc löïc löôïng baûo thuû höõu khuynh trong nöôùc, voán raát lo laéng tröôùc uy theá ngaøy caøng suùt giaûm cuûa Mó treân tröôøng quoác teá. Taäp trung quanh Ronald Reagan, öùng vieân cuûa ñaûng Coäng hoøa cho chöùc toång thoáng, hoï gay gaét chæ trích raèng J. Carter ñaõ toû ra “meàm yeáu” trong quan heä vôùi Lieân Xoâ vaø coi thöôøng nhieäm vuï cuûng coá söùc maïnh quaân söï cuûa Mó tröôùc “söï ñe doïa ngaøy caøng taêng veà quaân söï cuûa Lieân Xoâ”.

10. Quan heä Xoâ-Mó trong nhieäm kì ñaàu cuûa toång thoáng Mó R. Reagan (1981 - 1984)

a. Hoa Kì chuyeån sang chính saùch ñoái ñaàu

Trong boái caûnh treân, thaát baïi naëng neà trong chieán dòch giaûi cöùu con tin ôû Iran dieãn ra ngay trong naêm baàu cöû 1980 ñaõ keát thuùc söï nghieäp chính trò cuûa J. Carter. Ngöôøi giaønh ñöôïc chieán thaéng laø Ronald Reagan, cöïu thoáng ñoác bang California raát noåi tieáng vôùi ñöôøng loái baûo thuû cöùng raén vaø choáng coäng quyeát lieät. Trong quaù trình vaän ñoäng tranh cöû, oâng naøy ñaõ tuyeân boá vôùi cöû tri: “J. Carter ñaõ noùi raèng chuùng ta seõ traû laïi keânh ñaøo Panama, vì khoâng ai thích chuùng ta neáu chuùng ta khoâng laøm nhö vaäy. J. Carter noùi raèng chuùng ta seõ kí Hieäp öôùc SALT-II, vì seõ chaúng ai thích chuùng ta neáu chuùng ta khoâng kí... Ñöôïc thoâi, toâi xin ñöôïc pheùp noùi raèng ñaõ ñeán luùc chuùng ta neân thoâi baên khoaên veà vieäc ngöôøi khaùc coù thích chuùng ta hay khoâng. Chuùng ta muoán moïi ngöôøi trôû laïi kính troïng chuùng ta!” [Daãn laïi theo 7, tr.471].

Ñeå ñaït muïc tieâu treân, Reagan ñaõ theo ñuoåi moät ñöôøng loái ñoái ngoaïi choáng coäng vaø baøi Xoâ raát cöùng raén. Vieäc phuïc hoài vò theá ñang suy yeáu cuûa Mó treân tröôøng quoác teá, ñaåy luøi söï tieán coâng cuûa Lieân Xoâ treân maët traän ñoái ngoaïi, ñoù laø nhöõng nhieäm vuï ñöôïc ñöa leân thaønh öu tieân haøng ñaàu trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa chính quyeàn oâng.

Vieän côù ngöôøi Xoâ Vieát ñang coá möu tìm moät öu theá ñaùng keå veà quaân söï so vôùi nhöõng gì hoï ñaõ giaønh ñöôïc theo Hieäp öôùc SALT-II (maø oâng goïi laø “moät sai laàm nghieâm troïng”), thaùng 3.1981, Reagan ñaõ vaän ñoäng ñeå Quoác hoäi thuaän ñöa möùc gia taêng chi phí quaân söï trong 3 naêm ñaàu caàm quyeàn cuûa oâng leân 40% (chöa tính tæ leä laïm phaùt) [1, tr.333], töùc taêng theâm 5% so vôùi möùc taêng ñaõ ñöôïc Quoác hoäi chuaån y tröôùc ñoù, theo yeâu caàu cuûa Chính quyeàn Carter, cho caùc taøi khoùa 1981 vaø

40

1982. Reagan thu hoài quyeát ñònh ngöng saûn xuaát bom N vaø döï aùn cheá taïo maùy bay B-1, thuùc ñaåy vieäc chuaån bò trieån khai teân löûa Pershing 2 vaø teân löûa Cruise ôû Taây AÂu, cho pheùp caùc nhaø saûn xuaát vuõ khí trong nöôùc baùn vuõ khí ra nöôùc ngoaøi ôû möùc ñoä kæ luïc. Haäu quaû laø coâng nghieäp vuõ khí trôû thaønh ngaønh coâng nghieäp coù toác ñoä taêng tröôûng nhanh nhaát ôû Hoa Kì. Boä tröôûng quoác phoøng Caspar Weinberger vaø boä tröôûng ngoaïi giao Alexander Haig lieân tieáp ñöa ra caùc lôøi tuyeân boá cho thaáy Mó ñang höôùng ñeán moät chieán löôïc chieán tranh haït nhaân vaø keá hoaïch söû duïng vuõ khí haït nhaân töøng giai ñoaïn ôû chaâu AÂu, taâm ñieåm cuûa cuoäc chaïy ñua vuõ trang giöõa Lieân Xoâ vaø Hoa Kì. Reagan thaäm chí coøn ñeå loä cho dö luaän thaáy Chính phuû oâng ñang chuaån bò keá hoaïch tieâu toán nhieàu tæ dollar cho vieäc trieån khai heä thoáng phoøng thuû choáng teân löûa ngoaøi khoâng gian.

Giöõa luùc nhaân daân Taây AÂu coøn chöa heát lo laéng tröôùc quyeát ñònh cuûa NATO veà vieäc trieån khai teân löûa taàm trung cuûa Mó treân phaàn ñaát maø hoï ñang sinh soáng, nhöõng haønh ñoäng treân cuûa Reagan quaû laø chaâm theâm daàu vaøo ngoïn löûa phaûn ñoái cuûa ngöôøi daân Taây AÂu. Nhieàu cuoäc bieåu tình choáng chaïy ñua vuõ trang vaø trieån khai teân löûa Pershing 2 vaø Cruise lieân tuïc dieãn ra ôû nhieàu nöôùc Taây AÂu. Khoâng theå xem thöôøng phaûn öùng cuûa coâng luaän, ngaøy 30.11.1981 taïi Geneva, Reagan ñaõ buoäc loøng phaûi tieáp tuïc cuoäc ñaøm phaùn veà vuõ khí chieán löôïc, maø oâng ñaõ ra leänh ñình chæ sau khi caàm quyeàn(34), duø thöïc taâm khoâng tin vaøo tieán boä cuûa nhöõng cuoäc ñaøm phaùn naøy. Reagan ñaõ ñöa ra moät ñeà nghò môùi mang teân “Phöông aùn 0-0”: Mó seõ töø boû keá hoaïch trieån khai caùc teân löûa Pershing 2 vaø Cruise cuûa mình, ñoåi laïi Lieân Xoâ phaûi thaùo gôõ taát caû caùc teân löûa SS-20, loaïi boû caùc teân löûa SS-4 vaø SS-5. Nhöng ñeà nghò ñaõ bò Lieân Xoâ khöôùc töø,vì noù khoâng ñeà caäp gì ñeán soá teân löûa maø Anh vaø Phaùp ñang coù trong kho cuûa mình, vaø vì Lieân Xoâ cuõng khoâng muoán ñem soá teân löûa SS-20 ñaõ ñöôïc trieån khai cuûa mình ra thöông löôïng vôùi caùc teân löûa taàm trung chöa ñöôïc trieån khai cuûa Mó. Nhöng neáu xeùt veà laâu daøi, thì coù moät vaán ñeà maø leõ ra Lieân Xoâ neân tính ñeán, ñoù laø: taát caû caùc teân löûa taàm trung cuûa Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu khoâng theå vöôn tôùi laõnh thoå cuûa Mó ñöôïc, nhöng caùc teân löûa töông töï cuûa Mó laïi coù theå ñe doïa tröïc tieáp phaàn laõnh thoå chaâu AÂu cuûa Lieân Xoâ, coù nghóa laø chuùng coù vai troø nhö teân löûa chieán löôïc; do vaäy, neáu ñöôïc trieån khai, chuùng chaéc chaén seõ phaù hoaïi moät caùch nghieâm troïng, theo höôùng coù lôïi cho Mó, theá caân baèng chung veà haït nhaân chieán löôïc ñaõ ñöôïc hình thaønh giöõa hai nöôùc [11,tr.952].

Ngoaøi “Phöông aùn 0-0”, R. Reagan coøn muoán thay SALT baèng START (Strategic Arms Reduction Talks − Ñaøm phaùn taøi giaûm vuõ khí chieán löôïc), vì theo oâng, SALT thöïc chaát laø cuoäc chaïy ñua vuõ trang traù hình. Theo ñeà nghò cuûa R. Reagan, ñöôïc coâng boá ngaøy 9.5.1982, hai sieâu cöôøng seõ giaûm soá löôïng ñaàu ñaïn haït nhaân cuûa hai nöôùc töø 7.000 xuoáng coøn 5.000, vaø chæ 2.500 trong soá naøy ñöôïc pheùp gaén vaøo caùc teân löûa ñaët treân ñaát lieàn. Neáu ñöôïc chaáp thuaän, ñeà nghò naøy seõ buoäc Lieân Xoâ töø boû phaàn lôùn löïc löôïng ICBM cuûa hoï ñeå chuyeån sang SLBM. START cuõng giaûm ñaùng keå soá teân löûa ñaïn ñaïo: moãi beân chæ ñöôïc pheùp coù 850. Nhö vaäy, Lieân Xoâ seõ phaûi huûy 2/3 soá teân löûa cuûa mình, trong luùc Mó chæ phaûi huûy phaân nöûa. ÔÛ giai ñoaïn 2 cuûa cuoäc ñaøm phaùn, R. Reagan döï tính seõ yeâu caàu Lieân Xoâ chaáp thuaän söï caân baèng trong toång löôïng chaát noå. Nhöng ñeà nghò cuûa R. Reagan chaúng ñeà caäp gì ñeán nhöõng loaïi vuõ khí maø Hoa Kì ñang chieám öu theá − teân löûa coù caùnh (Cruise)(35) vaø oanh taïc cô.

Nhö vaäy, neáu so vôùi SALT, START roõ raøng laø raát baát lôïi cho Lieân Xoâ. Chaéc raèng Lieân Xoâ seõ baùc boû, R. Reagan ñaõ noùi chaën tröôùc raèng Lieân Xoâ coù theå ñöa ra nhöõng phaûn ñeà nghò vaø moïi saùng kieán ñeàu coù theå ñöa ra thöông thuyeát ñöôïc(36). Song song ñoù, Toång thoáng Hoa Kì ñaåy maïnh vieäc cheá taïo oanh taïc cô B-1 vaø taøu chieán trang bò teân löûa ñaïn ñaïo taàm xa.

Ñeà nghò START cuûa R. Reagan ñaõ bò coâng luaän theá giôùi tieáp ñoùn baèng nhieàu lôøi chæ trích, vì noù cho thaáy Hoa Kì khoâng thöïc taâm muoán giaûi tröø vuõ khí. Ngay taïi Mó, tæ leä ngöôøi uûng hoä taêng ngaân saùch

(34) Töø ngaøy 17.10 ñeán ngaøy 17.11.1980, taïi Geneva ñaõ dieãn ra cuoäc ñaøm phaùn veà haïn cheá vuõ khí haït nhaân ôû chaâu AÂu giöõa Mó vaø Lieân Xoâ. (35) Teân löûa coù caùnh khoâng phaûi laø teân löûa ñaïn ñaïo, vì noù khoâng rôi trôû laïi xuoáng maët ñaát sau khi ñöôïc phoùng ñi, do vaäy xeùt veà maët kó thuaät noù khoâng naèm trong noäi dung cuûa START. (36) Tuy nhieân, traùi vôùi tính toaùn cuûa Hoa Kì, Lieân Xoâ ñaõ ñoàng yù. Vaø STAR ñöôïc baét ñaàu töø thaùng 6.1982.

41

quoác phoøng ñaõ giaûm töø 71% naêm 1980 xuoáng coøn 17% thaùng 10.1982 [7, tr.499]. Nhieàu cöïu vieân chöùc quoác phoøng vaø ngoaïi giao coù nhieàu aûnh höôûng nhö: Robert McNamara, McGeorge Bundy vaø G. Kennan ñaõ noàng nhieät uûng hoä vieäc xaây döïng moät löïc löôïng raên ñe ôû möùc toái thieåu, töø boû chieán löôïc gaây chieán tranh haït nhaân vaø cam keát “khoâng söû duïng tröôùc” vuõ khí haït nhaân. ÔÛ caùc nöôùc Taây AÂu, phong traøo phaûn ñoái chaïy ñua vuõ trang vaø trieån khai caùc teân löûa Pershing 2 vaø Cruise vaãn dieãn ra raàm roä vôùi söï tham gia cuûa haøng traêm ngaøn, vaø thaäm chí haøng trieäu ngöôøi.

Coù theå noùi raèng, sau moät thôøi gian lo laéng tröôùc aûnh höôûng ngaøy caøng taêng cuûa Lieân Xoâ treân chính tröôøng quoác teá vaø öu theá roõ raøng cuûa Lieân Xoâ trong lónh vöïc vuõ khí haït nhaân, dö luaän phöông Taây giôø ñaây baét ñaàu baên khoaên tröôùc caùc keá hoaïch taêng cöôøng chaïy ñua vuõ trang cuûa Hoa Kì. Neáu kheùo leùo khai thaùc söï chuyeån bieán trong taâm traïng naøy cuûa ngöôøi daân phöông Taây, haún Lieân Xoâ seõ naém ñöôïc moät vuõ khí khoâng keùm phaàn ñaéc löïc trong noã löïc ñoái phoù vôùi ñöôøng loái taêng cöôøng vuõ trang cuûa Chính phuû R. Reagan. Nhöng trong khoaûng thôøi gian naøy ñaõ lieân tieáp xaûy ra nhieàu söï bieán taùc ñoäng khoâng lôïi ñeán quaù trình hoaïch ñònh chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Chính phuû Lieân Xoâ vaø ñeán thaùi ñoä cuûa ngöôøi daân phöông Taây ñoái vôùi Lieân Xoâ.

b. Phöông saùch ñoái phoù cuûa Lieân Xoâ

Töø nöûa sau thaäp nieân 70, giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ baét ñaàu trôû neân giaø nua veà tuoåi taùc, suy yeáu veà söùc khoûe vaø baûo thuû veà tö duy. Taát caû ñaõ taïo thaønh nhöõng trôû ngaïi ngaên caûn hoï vaïch ra moät ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñuû linh hoaït ñaùp öùng nhöõng ñoåi thay mau leï treân tröôøng quoác teá. Beänh taät vaø caùi cheát dieãn ra doàn daäp trong khoaûng thôøi gian ngaén cuûa ba ngöôøi ñöùng ñaàu boä maùy Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Xoâ vieát − Kosygin, Suslov vaø Brejnev − laïi ñöôïc tieáp noái baèng beänh tình nghieâm troïng vaø cuõng baèng caùi cheát mau leï khoâng keùm cuûa nhöõng ngöôøi keá tuïc − I. Andropov vaø K. Chernenko. Taát caû ñaõ laøm teâ lieät boä maùy quyeát ñònh chính saùch voán dó ñaõ raát chaäm chaïp cuûa Nhaø nöôùc Xoâ vieát. Maët khaùc, coù theå giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ quaù tin töôûng raèng tình traïng baát ñoàng giöõa ngöôøi daân vaø giôùi caàm quyeàn ôû caùc nöôùc Taây AÂu quanh chieán löôïc haït nhaân cuûa Mó seõ coøn keùo daøi vaø söï chia reõ naøy seõ mang laïi cho Lieân Xoâ nhieàu lôïi ñieåm hôn laø so vôùi baát kì moät hieäp öôùc naøo veà kieåm soaùt vuõ khí, maø Chính phuû R. Reagan coù theå chaáp nhaän. Haäu quaû laø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Lieân Xoâ tuy raát yù thöùc veà hieåm hoïa “teân löûa chaâu AÂu”, ñaõ theo ñuoåi moät laäp tröôøng coù phaàn vöøa cöùng raén, vöøa cöùng nhaéc trong caùc cuoäc ñaøm phaùn veà kieåm soaùt vuõ khí.

Beân caïnh ñoù, phöông saùch maø Chính phuû Lieân Xoâ duøng ñeå ñoái phoù vôùi toå chöùc Coâng ñoaøn Ñoaøn keát ôû Ba Lan trong nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 80 ñaõ khoâng taïo ñöôïc caûm tình nôi dö luaän phöông Taây. Vuï vieäc moät chieán ñaáu cô Lieân Xoâ cuoái thaùng 8.1983 baén haï moät phi cô haønh khaùch Nam Trieàu Tieân laøm thieät maïng 269 haønh khaùch vaø phi haønh ñoaøn ñaõ laøm xaáu theâm moái quan heä Ñoâng - Taây voán ñaõ raát caêng thaúng vaø ñaõ gaây ra moät laøn soùng phaûn ñoái trong dö luaän theá giôùi khoâng coù lôïi cho Lieân Xoâ.

Trong boái caûnh treân, nhieàu saùng kieán cuûa chính phuû Lieân Xoâ ñaõ khoâng mang laïi keát quaû nhö mong muoán.

Thaùng 12.1982, I. Andropov ñeà nghò giaûm soá teân löûa SS-20 xuoáng ngang vôùi löïc löôïng haït nhaân raên ñe cuûa Phaùp vaø Anh, nhöng bò nhaø caàm quyeàn hai nöôùc naøy baùc boû ngay vì hoï coi soá teân löûa trong kho haït nhaân cuûa mình laø löïc löôïng hoaøn toaøn mang tính quoác gia.

Trong thaùng 3.1983, giöõa luùc cuoäc vaän ñoäng tranh cöû ñang dieãn ra ôû CHLB Ñöùc, I. Andropov ñaõ tìm caùch taùc ñoäng leân dö luaän nöôùc naøy baèng ñeà nghò kí moät hieäp öôùc baát töông xaâm giöõa khoái Varsava vaø NATO vaø thaønh laäp moät vuøng phi haït nhaân ôû chaâu AÂu. Chaúng nhöõng khoâng ñaùp öùng ñeà nghò cuûa Lieân Xoâ, ngaøy 23.3.1983, R. Reagan ñaõ quyeát ñònh ñaët Lieân Xoâ tröôùc thaùch ñoá cuûa moät cuoäc chaïy ñua vuõ trang ôû quy moâ lôùn chöa töøng thaáy: Quoác hoäi ñöôïc yeâu caàu chuaån chi 26,5 tæ USD trong voøng 5 naêm trong toång soá chi phí döï kieán 56 tæ cho “Saùng kieán phoøng thuû chieán löôïc” (SDI), coøn ñöôïc caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng goïi laø “Chieán tranh giöõa caùc vì sao”, moät keá hoaïch vó ñaïi cheá taïo caùc loaïi vuõ khí môùi (laser, vuõ khí ñoäng naêng, vuõ khí choáng veä tinh nhaân taïo...) nhaèm phuïc vuï cho moät heä thoáng phoøng thuû chieán löôïc ñaùnh chaën vaø tieâu dieät caùc teân löûa ñoái phöông ngay töø treân

42

khoâng. Ñaây laø moät heä thoáng phoøng thuû chieán löôïc hoaøn toaøn khaùc vôùi heä thoáng ABM ñaõ ñöôïc quy ñònh trong SALT-I vaø SALT-II, maëc duø nhieàu nhaø khoa hoïc ngay töø ñaàu ñaõ ñaët nghi vaán veà tính hieäu quaû cuûa SDI.

Veà phaàn mình, giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ coi SDI laø quyeát ñònh laøm maát ñi theá caân baèng chieán löôïc, vì noù taïo ra moät heä thoáng phoøng thuû quy moâ lôùn choáng teân löûa vôùi muïc tieâu laøm cho Lieân Xoâ khoâng coøn khaû naêng traû ñuõa khi chieán tranh haït nhaân noå ra. Vöøa phaùt ñoäng moät chieán dòch thoâng tin tuyeân truyeàn raàm roä nhaèm ñaùnh ñoäng dö luaän phöông Taây veà keá hoaïch chaïy ñua vuõ trang môùi cuûa Mó vaø NATO, hoï vöøa caûnh baùo tröïc tieáp chính phuû Mó raèng SDI ñaõ laøm cho cuoäc chaïy ñuïa vuõ trang môû roäng leân vuõ truï, vaø nhö vaäy Mó ñaõ daán böôùc vaøo con ñöôøng cöïc kì nguy hieåm.

Thaéng lôïi cuûa Lieân minh Thieân chuùa giaùo daân chuû (CDU) vaø Töï do trong cuoäc baàu cöû ôû CHLB Ñöùc ñaõ daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa chính phuû Helmut Kohn. Ngaøy 22.11.1983, Bundestag ñaõ taùn ñoàng vieäc boá trí teân löûa Pershing-2 vaø Cruise.

Laàn naøy, Lieân Xoâ ñaõ ñöa ra moät phaûn öùng thaät cöùng raén. Ngaøy 24.11.1983, I. Andropov – toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ – ra tuyeân boá neâu roõ: “Moät, vì Mó ñaõ coù haønh ñoäng nhaèm phaù hoaïi khaû naêng ñi ñeán caùc thoûa thuaän maø hai beân ñaõ coù theå chaáp nhaän ñöôïc, cho neân Lieân Xoâ thaáy khoâng theå tieáp tuïc tham gia vaøo cuoäc ñaøm phaùn ñoù. Hai, Lieân Xoâ seõ tieáp tuïc boá trí teân löûa taàm trung treân phaàn laõnh thoå chaâu AÂu cuûa mình. Ba, vôùi söï ñoàng yù cuûa caùc nöôùc CHDC Ñöùc vaø Tieäp Khaéc, coâng taùc chuaån bò ñeå boá trí caùc teân löûa cô ñoäng- chieán thuaät coù taàm xa hôn taïi caùc nöôùc ñoù seõ ñöôïc xuùc tieán. Boán, vì Mó boá trí teân löûa taïi chaâu AÂu vaø laøm taêng theâm nguy cô veà haït nhaân choáng Lieân Xoâ, cho neân caùc loaïi vuõ khí töông öùng cuûa Lieân Xoâ seõ ñöôïc boá trí taïi caùc vuøng bieån vaø ñaïi döông coù lieân quan” [Daãn laïi theo 11, tr.1048 – 1049].

Ñoøn traû ñuõa cuûa R. Reagan laø saéc leänh ñöôïc kí ngaøy 9.12 quy ñònh chi phí quaân söï cho naêm 1984: 280 tæ dollar, coøn naêm 1985: döï kieán töø 305 ñeán 320 tæ.

Suoát naêm 1984 chöùng kieán chieán tranh tuyeân truyeàn aàm ó giöõa giôùi laõnh ñaïo cao nhaát hai nöôùc Hoa Kì vaø Lieân Xoâ. Tuy nhieân vaøo cuoái naêm trong quan heä giöõa hai nöôùc ñaõ xuaát hieän moät chuyeån ñoäng laïc quan: ngaøy 17.11, khoâng laâu sau khi R. Reagan ñaéc cöû nhieäm kì hai, Moskva ñaõ chính thöùc ñeà nghò baét ñaàu voøng ñaøm phaùn môùi veà caùc vaán ñeà vuõ khí haït nhaân chieán löôïc vaø vuõ khí haït nhaân ôû chaâu AÂu, maø Lieân Xoâ ñaõ ñôn phöông caét ngang tröôùc ñoù moät naêm. Lieân Xoâ cuõng ñoàng yù thaûo luaän caû ñeà nghò (duø coøn raát mô hoà, theo nhaän xeùt cuûa Lieân Xoâ) cuûa Reagan veà vuõ khí vuõ truï.

Trong hai ngaøy 7 vaø 8.1.1985 taïi Geneva ñaõ dieãn ra cuoäc gaëp gôõ giöõa boä tröôûng Ngoaïi giao Lieân Xoâ A. Gromyko vaø boä tröôûng Ngoaïi giao Hoa Kì G. Shultz. Keát quaû laø moät tuyeân boá chung neâu roõ: “Hai beân ñoàng yù raèng chuû ñeà cuûa caùc cuoäc ñaøm phaùn laø toång theå caùc vaán ñeà lieân quan ñeán vuõ khí vuõ truï vaø vuõ khí haït nhaân, chieán löôïc cuõng nhö taàm trung, vaø taát caû caùc vaán ñeà ñoù seõ ñöôïc xem xeùt vaø giaûi quyeát trong moái lieân heä vôùi nhau. Muïc tieâu cuûa caùc cuoäc ñaøm phaùn laø tìm kieám nhöõng thoûa öôùc höõu hieäu nhaèm ngaên chaën cuoäc chaïy ñua vuõ trang treân vuõ truï vaø chaám döùt noù treân Traùi Ñaát, haïn cheá vaø caét giaûm vuõ khí haït nhaân, cuûng coá theá oån ñònh chieán löôïc” [Daãn laïi theo 11, tr.1100 – 1101]. Dieãn ra töø ngaøy 12.3 ñeán ngaøy 23.4.1985, voøng ñaàu cuûa caùc cuoäc ñaøm phaùn ñaõ keát thuùc maø khoâng mang laïi keát quaû roõ reät.

11. Caùc cuoäc thöông löôïng taøi giaûm vuõ khí chieán löôïc (START) giöõa M. Gorbachev vaø R. Reagan (1985 - 1988)

43

a. Hoaøn caûnh Trong naêm 1984 vaø nöûa ñaàu naêm 1985, quan heä Ñoâng-Taây vaø gaén lieàn vôùi noù, quan heä Xoâ-Mó ñaõ xuoáng thaáp nhaát keå töø thaäp nieân 50. Döôøng nhö chaúng coøn soùt laïi chuùt gì cuûa nhöõng naêm thaùng hoøa dòu. Tuy nhieân, tình hình khoâng hoaøn toaøn bi quan. Caû hai sieâu cöôøng thöïc söï ñeàu khoâng muoán, hay ñuùng hôn khoâng coù khaû naêng kham noåi nhöõng hao phí raát naëng neà cuûa moät cuoäc chaïy ñua vuõ trang ngaøy caøng toán keùm. Ñang trong quaù trình ñöôïc caáu truùc laïi toaøn boä, neàn kinh teá Hoa Kì caàn nhöõng khoaûn ñaàu tö raát

lôùn. Ngoaøi ra, hoï coøn phaûi ñoái maët vôùi voâ vaøn nhöõng khoù khaên khaùc: vöøa suy thoaùi vöøa laïm phaùt (stag-inflation), thieáu huït caû trong caùn caân ngaân saùch laãn caùn caân ngoaïi thöông (twin deficits). Naêm 1986, caùc con soá thieáu huït naøy laàn löôït laø 221 tæ vaø 160 tæ USD. Naêng suaát lao ñoäng haàu nhö khoâng taêng trong thaäp nieân 1980. Soá ngöôøi thuoäc taàng lôùp trung löu, choã döïa vöõng chaéc cuûa cheá ñoä, giaûm daàn. Ngöôøi ta öôùc tính naêm 1990, coù 35 trieäu (trong toång soá 248 trieäu) ngöôøi Mó khoâng ñöôïc höôûng moät cheá ñoä baûo hieåm xaõ hoäi naøo [32, tr.487 – 488].

Ñaõ vaáp phaûi nhieàu khoù khaên nhö vaäy, neàn kinh teá Hoa Kì coøn phaûi ñöông ñaàu vôùi söï caïnh tranh quyeát lieät töø phía Nhaät vaø caùc nöôùc EEC. Thaâm thuûng trong caùn caân maäu dòch giöõa Mó vaø Nhaät ngaøy caøng baát lôïi cho Mó. Ñeå giaûm bôùt nhöõng khoù khaên veà kinh teá, R. Reagan ñaõ phaûi laøm moät vieäc ñi ngöôïc laïi tinh thaàn ñöôøng loái cuûa oâng ñoái vôùi Lieân Xoâ: xoùa boû haàu heát nhöõng giôùi haïn veà caám vaän kinh teá choáng Lieân Xoâ, maø J. Carter ñaõ ban haønh. Chaúng nhöõng theá, ngaøy 11.9.1984, Chính phuû Reagan coøn kí moät thöông vuï baùn löông thöïc lôùn nhaát töø tröôùc ñeán nay cho Lieân Xoâ(29a). Haønh ñoäng naøy ñaõ gaây phöông haïi khoâng nhoû ñeán quan heä Mó - Taây AÂu, vì tröôùc ñoù trong naêm 1983, Washington ñaõ buoäc caùc nöôùc naøy khoâng ñöôïc baùn ñöôøng oáng daãn khí ñoát ñöôïc saûn xuaát theo coâng ngheä cuûa Mó cho Lieân Xoâ. Naêm 1984, tröôùc söï choáng ñoái quyeát lieät cuûa Taây AÂu, Reagan ñaõ buoäc phaûi xeùt laïi leänh caám vöøa keå. Nhö vaäy, ñöôøng loái choáng coäng cöùng raén cuûa R. Reagan ñaõ ñeå loä ra tröôùc dö luaän trong nöôùc moät maâu thuaãn lôùn: coi Lieân Xoâ laø keû thuø, nhöng laïi baùn cho Lieân Xoâ nhöõng maët haøng maø nöôùc naøy caàn. Coøn neáu khoâng coi Lieân Xoâ laø keû thuø, haø côù gì Mó phaûi tieâu toán quaù nhieàu tieàn vaøo cuoäc chaïy ñua vuõ trang choáng Lieân Xoâ?

Khôûi söï nhieäm kì hai cuûa mình töø thaùng 1.1985, R. Reagan hieåu raèng trong boái caûnh quoác noäi vaø quoác teá vaøo giöõa thaäp nieân 80, maûnh ñaát nuoâi döôõng ñöôøng loái choáng coäng cöùng raén khoâng coøn ñuû roäng nhö hoài thaäp nieân 50. Tuy thaéng lôïi cuûa Reagan trong cuoäc baàu cöû toång thoáng laø veû vang: giaønh ñöôïc phieáu ñaïi cöû tri ôû 49 trong toång soá 50 bang vaø 59% (töông ñöông 52,6 trieäu) soá cöû tri ñi baàu. Nhöng neáu so vôùi toång cöû tri nhaân daân laø 174 trieäu, thì Reagan thöïc ra chæ ñöôïc söï tín nhieäm chaéc chaén cuûa khoaûng 30% soá daân tröôûng thaønh. Con soá 47% cöû tri khoâng ñi baàu laø söï phaûn öùng thinh laëng ñoái vôùi ñöôøng loái caàm quyeàn cuûa oâng trong nhieäm kì moät. Con soá naøy khoâng theå khoâng taùc ñoäng leân Quoác hoäi. Coá vaán an ninh quoác gia Ma Farlane cho raèng söùc maïnh quaân söï cuûa Hoa Kì coù leõ ñaõ ñaït ñeán cöïc ñænh vaø chaúng laâu sau seõ baét ñaàu xuoáng doác vì Quoác hoäi seõ choáng laïi nhöõng ñeà nghò taêng theâm ngaân saùch quoác phoøng. Do vaäy, toát hôn laø neân tìm caùch ñaøm phaùn vôùi Lieân Xoâ treân theá maïnh hieän nay.

Döïa gaàn nhö hoaøn toaøn vaøo söï che chôû cuûa Hoa Kì, ngöôøi Nhaät chi phí khoâng quaù 1% GNP cho quoác phoøng. Ñieàu naøy cho pheùp caùc nhaø khoa hoïc vaø kó thuaät cuûa hoï doàn söùc vaøo lónh vöïc saûn xuaát haøng tieâu duøng vaø taêng cöôøng ngaân saùch cho vieäc nghieân cöùu vaø ñaàu tö. Keát quaû laø Nhaät töø thaäp nieân 70 ñaõ chieám daàn öu theá tröôùc Hoa Kì trong cuoäc caïnh tranh giaønh giaät thò tröôøng theá giôùi. Tình hình töông töï cuõng dieãn ra trong quan heä giöõa Hoa Kì vaø Taây AÂu. Tröôùc nhöõng khoù khaên veà kinh teá vaø taøi chính maø Hoa Kì phaûi ñöông ñaàu töø giöõa thaäp nieân 70, nhieàu ñaïi bieåu Quoác hoäi nöôùc naøy coâng khai baøy toû söï baát bình tröôùc ñieàu maø hoï goïi laø “gaùnh naëng phoøng thuû chaâu AÂu” ñang ñeø naëng leân ngaân saùch Hoa Kì. Naêm 1984, Nghò só Sam Nunn cuûa ñaûng Daân chuû bang Georgia ñaõ ñeà nghò ruùt trong voøng 5 naêm tôùi 9 vaïn trong toång soá 36 vaïn quaân Mó ñang ñoùng treân laõnh thoå caùc nöôùc NATO Taây AÂu, neáu caùc nöôùc naøy töø choái khoâng taêng möùc chia seû gaùnh naëng vôùi Hoa Kì. Bò ñaùnh baïi vôùi ña soá veûn veïn 4 phieáu (51/55), ñeà nghò cuûa Sam Nunn roõ raøng coù moät choã döïa dö luaän khaù vöõng chaéc.

Vaø töø kinh nghieäm cuûa nhieàu vò tieàn nhieäm, R. Reagan haún ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng duø vôùi toaøn boä kho vuõ khí haït nhaân vaø duø ñöôïc taát caû caùc baïn ñoàng minh NATO uûng hoä, toång thoáng Mó cuõng coù luùc baát löïc khoâng theå aùp ñaët yù chí cuûa Mó, hoaëc chaúng theå taùc ñoäng moät caùch quyeát ñònh hôn ñeán caùc

(29a) Toång thoáng Reagan ñaõ naâng möùc saûn löôïng löông thöïc baùn cho Lieân Xoâ töø 12 leân 22 trieäu taán naêm. Tröôùc ñoù, thaùng 4.1981, chính phuû Mó ñaõ quyeát ñònh caám vaän moät phaàn vieäc baùn löông thöïc cho Lieân Xoâ, sau khi nöôùc naøy ñöa quaân vaøo Afghanistan.

44

söï bieán Ñoâng AÂu, maø môùi nhaát laø cuoäc khuûng hoaûng ôû Ba Lan cuoái naêm 1981.

Veà phaàn mình, Lieân Xoâ cuõng ñang phaûi ñoái phoù vôùi nhöõng khoù khaên khoâng nhoû. Thaùng 3.1985, toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ Chernenko qua ñôøi sau moät thôøi gian beänh naëng. M. Gorbachev leân thay. Töøng ñöôïc ngöôøi ñôõ ñaàu cuûa mình laø I. Andropov − toång bí thö töø thaùng 11.1982 ñeán thaùng 2.1984 − giao phoù traùch nhieäm laõnh ñaïo coâng vieäc nghieân cöùu nhaèm ñaùnh giaù moïi maët sinh hoaït cuûa ñaát nöôùc, taân toång bí thö Gorbachev nhaän ra raèng ñaát nöôùc ñang phaûi ñoái maët vôùi bieát bao vaán ñeà, neáu khoâng muoán noùi laø tröôùc nguy cô cuûa moät cuoäc khuûng hoaûng toaøn dieän. Veà kinh teá, toác ñoä taêng tröôûng thu nhaäp quoác daân ngaøy caøng giaûm: töø 7,1% trong keá hoaïch 5 naêm laàn thöù taùm (1966 – 1970) giaûm xuoáng coøn 5,1% trong keá hoaïch 5 naêm laàn thöù chín (1971 – 1975), 3,9% trong keá hoaïch 5 naêm laàn thöù möôøi (1976 – 1980) vaø trong naêm 1982, khi Brejnev qua ñôøi, giaûm xuoáng chæ coøn 2,6%, con soá thaáp nhaát trong thôøi kì sau chieán tranh. Haäu quaû laø möùc soáng cuûa ngöôøi daân vaãn thaáp, thaäm chí khoâng baèng vaøi nöôùc Ñoâng AÂu (CHDC Ñöùc, Tieäp Khaéc).

Cô caáu kinh teá maát caân ñoái nghieâm troïng giöõa taát caû caùc ngaønh hoaït ñoäng (coâng nghieäp, noâng nghieäp vaø dòch vuï), vaø haäu quaû laø trong quan heä thöông maïi vôùi phöông Taây, Lieân Xoâ khoâng theå vöôn leân khoûi vò theá cuûa nöôùc cung caáp nguyeân lieäu vaø nhaát laø nhieân lieäu (daàu löûa vaø khí ñoát), trong luùc phaûi nhaäp khaåu löông thöïc (töø 30 ñeán 40 trieäu taán) vaø khoâng ít maët haøng kó thuaät cao.

Töø nöûa sau thaäp kæ 70, trong luùc caùc nöôùc phöông Taây ñang ñaåy maïnh coâng cuoäc caáu truùc laïi toaøn boä neàn kinh teá theo höôùng phaùt trieån chieàu saâu, Lieân Xoâ vaãn tieáp tuïc chuù troïng phaùt trieån theo chieàu roäng. Haäu quaû laø söùc ngöôøi, söùc cuûa caïn kieät daàn, taøi nguyeân bò khai thaùc quaù möùc, moâi tröôøng bò huûy hoaïi nghieâm troïng, trình ñoä khoa hoïc – kó thuaät (ngoaïi tröø trong lónh vöïc quoác phoøng vaø vuõ truï) chaäm ñöôïc naâng cao ñeå roài ñeán giöõa thaäp nieân 80, laïc haäu khoaûng 15 naêm so vôùi caùc nöôùc phaùt trieån phöông Taây.

Trong tình caûnh nhö treân, neàn kinh teá khoù coù theå tieáp tuïc chòu ñöïng gaùnh naëng cuûa gaàn 25% GNP chi cho quoác phoøng(37).

Veà chính trò ñoái noäi, tieáp sau thôøi kì caûi caùch Khrushev laø thôøi kì trì treä cuûa Brejnev. Khaùt voïng töï do, nhöõng ñoøi hoûi daân chuû... töøng ñöôïc thoûa maõn phaàn naøo trong 10 naêm (1954 – 1964) nay trôû laïi bò traán aùp trong suoát 20 naêm (1964 – 1984), duø khoâng ñeán noãi quaù taøn baïo nhö thôøi Stalin. Dieãn ra saùt caïnh moät Taây AÂu ngaøy caøng höôûng nhieàu töï do, daân chuû hôn, chuyeån bieán naøy taát khoâng ñöôïc ngöôøi daân Xoâ vieát hoan ngheânh. Caùc hoaït ñoäng choáng ñoái chính quyeàn vaø ñaøn aùp dieãn ra song haønh ñaõ laøm xaáu ñi hình aûnh cuûa cheá ñoä Xoâ vieát trong con maét ngöôøi daân chaâu AÂu vaø theá giôùi. Haäu quaû laø trong giao tieáp vôùi phöông Taây, Lieân Xoâ luoân ôû theá bò ñoäng trong lónh vöïc nhaân quyeàn.

Vaø coøn bieát bao vaán ñeà khaùc maø chính quyeàn Xoâ vieát phaûi ñoái maët: daân toäc, vaên hoùa, giaùo duïc, tö töôûng, teä naïn xaõ hoäi, quan lieâu...

Ngay trong thaùng 4.1985, M. Gorbachev loan baùo quyeát ñònh tieán haønh perestroika taïi cuoäc hoïp BCHTÖ ñaàu tieân ñöôïc oâng trieäu taäp vôùi tö caùch toång bí thö.

b. Hoäi nghò thöôïng ñænh Geneva (11.1985)

– Nhöõng böôùc chuaån bò töø phía Lieân Xoâ:

Nhö vaäy laø böôùc sang naêm 1985, caû hai nhaø laõnh ñaïo Hoa Kì vaø Lieân Xoâ ñaõ nhaän thöùc raèng ñaát nöôùc hoï khoâng neân tieáp tuïc moái quan heä ñoái ñaàu vaø neân khoâi phuïc baàu khoâng khí hoøa dòu cuûa thaäp nieân 60 vaø nöûa ñaàu thaäp nieân 70.

Ngaøy 24.3.1985, phuùc ñaùp böùc thö ñeà ngaøy 13.3 cuûa toång thoáng Mó R. Reagan veà khaû naêng cuûa moät cuoäc gaëp gôõ thöôïng ñænh, toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev toû thaùi ñoä uûng hoä tích cöïc yù töôûng naøy vaø coøn theâm raèng cuoäc gaëp khoâng nhaát thieát phaûi thoâng qua nhöõng vaên kieän

(37) Theo tôø Izvestia soá ra ngaøy 17.6.1992, tæ leä naøy laø treân 30%. Coøn tôø Le Point soá 983 ra ngaøy 20.7.1991 cho bieát boä maùy quaân söï - coâng nghieäp cuûa Lieân Xoâ naêm 1985 laøm tieâu toán ñeán 20% toång saûn phaåm noäi ñòa.

45

quan troïng naøo ñoù. Nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát neâu roõ: “Caùi chính laø tìm kieám söï hieåu bieát laãn nhau treân cô sôû bình ñaúng coù tính ñeán caùc lôïi ích hôïp phaùp cuûa nhau” [Daãn laïi theo 11, tr.1115](38).

Giöõa luùc caùc nhaø ngoaïi giao Lieân Xoâ vaø Hoa Kì chuaån bò cho vieäc gaëp thöôïng ñænh, nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ ñaõ thöïc hieän hai ñoäng thaùi quan troïng. Thaùng 7.1985, Gorbachev ñaõ thay vò boä tröôûng ngoaïi giao kì cöïu A. Gromyko baèng E. Shevarnadze, moät ngöôøi chaúng coù chuùt kinh nghieäm naøo trong lónh vöïc ñoái ngoaïi, nhöng taùn thaønh “tö duy môùi” cuûa Gorbachev trong quan heä quoác teá. Tieáp ñoù, ngaøy 27.9, Shevarnadze ñöôïc uûy nhieäm trao thoâng ñieäp cuûa Gorbachev cho R. Reagan (39).

Vaên kieän chöùa hai ñeà nghò môùi cuûa chính phuû Lieân Xoâ:

– Hai beân caám hoaøn toaøn caùc loaïi vuõ khí vuõ truï ñaùnh ñoøn phuû ñaàu vaø caét giaûm moät caùch caên baûn ñeán 50% caùc loaïi vuõ khí haït nhaân coù taàm baén tôùi laõnh thoå cuûa nhau (töùc caét giaûm ñeán 6.000 ñaàu ñaïn haït nhaân);

– Lieân Xoâ ñeà nghò kí moät hieäp öôùc rieâng reõ veà caùc phöông tieän haït nhaân taàm trung khoâng lieân quan tröïc tieáp tôùi vaán ñeà vuõ khí vuõ truï vaø chieán löôïc. Veà ñeà nghò naøy, Lieân Xoâ saün saøng ñaøm phaùn tröïc tieáp vôùi Anh vaø Phaùp, hai nöôùc chaâu AÂu coù kho vuõ khí haït nhaân. Ñeå toû thieän chí, Lieân Xoâ cho bieát caùc teân löûa SS-20 ñöôïc trieån khai sau thaùng 6.1984 nhö moät bieän phaùp traû ñuõa vieäc boá trí caùc teân löûa cuûa Mó (ñöôïc chính thöùc quyeát ñònh trong thaùng 11.1983) ñaõ ñöôïc ruùt khoûi cheá ñoä tröïc chieán; toång soá teân löûa SS-20 ñang ôû cheá ñoä tröïc chieán taïi chaâu AÂu laø 243 ñôn vò. Lieân Xoâ ñaõ hoaøn toaøn loaïi boû teân löûa SS-5 vaø ñang tieáp tuïc loaïi boû SS-4 [11, tr.1134].

Nhö vaäy, tuy ñaõ xaùc ñònh töø ñaàu raèng muïc tieâu cuûa cuoäc gaëp gôõ thöôïng ñænh ñaàu tieân vôùi R. Reagan chæ laø “tìm kieám söï hieåu bieát laãn nhau”, Gorbachev thöïc ra vaãn muoán ñaït ñöôïc nhöõng thoûa thuaän quan troïng lieân quan ñeán vaán ñeà an ninh vaø giaûi tröø vuõ khí (ñaëc bieät laø vuõ khí chieán löôïc vaø vuõ truï).

Veà phaàn mình, chính quyeàn Washington luoân traùnh neù ñöa ra baát kì ñeà xuaát naøo baèng vaên baûn coù lieân quan ñeán hoäi nghò saép ñeán.

– Hoäi nghò thöôïng ñænh Geneva:

Taïi Hoäi nghò thöôïng ñænh dieãn ra trong hai ngaøy 19 vaø 20.11.1985 ôû Geneva, R. Reagan vaø M. Gorbachev, nhöõng nhaø laõnh ñaïo cuûa hai sieâu cöôøng ñang chuaån bò lao vaøo cuoäc chaïy ñua vuõ trang vôùi nhöõng toån phí döï kieán lôùn chöa töøng thaáy keå töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, ñaõ ñoàng yù veà nguyeân taéc coù theå caét giaûm 50% caùc loaïi vuõ khí tieán coâng chieán löôïc. Veà teân löûa taàm trung (INF), hai beân thoûa thuaän caét giaûm daàn soá ñaõ ñöôïc trieån khai ôû chaâu AÂu vôùi trieån voïng laø seõ huûy hoaøn toaøn caùc teân löûa naøy. Rieâng ñeà xuaát cuûa Gorbachev veà vieäc tính goäp caû soá teân löûa cuûa Anh vaø Phaùp ñaõ vaáp phaûi ngay töø ñaàu söï choáng ñoái kòch lieät cuûa toång thoáng Phaùp François Mitterand vaø thuû töôùng Anh Margaret Thatcher. Hoï tuyeân boá thaät roõ raøng raèng löïc löôïng haït nhaân cuûa hai nöôùc laø khoâng theå mang ra thöông löôïng vì chuùng chæ ñaït ñeán möùc vöøa ñuû ñeå phoøng thuû, vaø do vaäy khoâng theå trôû thaønh ñoái töôïng taïi cuoäc ñaøm phaùn Xoâ-Mó, voán coù muïc tieâu laø caét giaûm kho vuõ khí haït nhaân cuûa hai sieâu cöôøng.

Nhöng baát ñoàng lôùn nhaát giöõa hai nhaø laõnh ñaïo laø SDI. M. Gorbachev muoán gaén lieàn moät hieäp öôùc veà löïc löôïng tieán coâng chieán löôïc vôùi vieäc ñình chæ SDI, vì theo quan ñieåm cuûa nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát, SDI laø keá hoaïch xaây döïng löïc löôïng tieán coâng chöù khoâng phaûi phoøng thuû. Trong luùc ñoù, R. Reagan maïnh meõ cöï tuyeät baát kì moät khaû naêng nhöôïng boä naøo lieân quan ñeán SDI.

Thoûa thuaän quan troïng nhaát maø hai beân ñaït ñöôïc vaø ñöôïc ghi trong Tuyeân boá chung laø phaûi ngaên chaën baát kì cuoäc chieán tranh naøo giöõa hai nöôùc, caû chieán tranh haït nhaân laãn chieán tranh quy öôùc vaø hai nöôùc seõ khoâng coù yù ñònh giaønh öu theá quaân söï veà phía mình.

(38) Baèng thaùi ñoä naøy, Gorbachev ñaõ laàn ñaàu tieân xa rôøi laäp tröôøng coá höõu cuûa Moskva laø moät cuoäc gaëp gôõ thöôïng ñænh nhaát thieát phaûi ñöa ñeán vieäc kí keát moät hieäp öôùc quan troïng. (39) Ngaøy 3.10, thoâng ñieäp ñöôïc coâng boá roäng raõi.

46

Trong Tuyeân boá coøn coù moät caâu ñaùng löu yù: “[Hai beân ñaøm phaùn] taùn thaønh giaûi quyeát caùc vaán ñeà nhaân ñaïo treân tinh thaàn hôïp taùc”. Nhö vaäy laø laàn ñaàu tieân, caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ taùn thaønh vieäc ñöa ra thöông löôïng vaán ñeà nhaân quyeàn töøng gaây nhieàu tranh caõi trong quan heä laâu nay giöõa hai nöôùc.

Tuy chöa ñaït ñöôïc moät thoûa thuaän quan troïng naøo lieân quan ñeán SDI, nghóa laø chöa taïo ñöôïc söï ñoät phaù mang tính chieán löôïc, nhöng ñöôïc ñaët trong boái caûnh quoác teá ñöông thôøi, cuoäc gaëp gôõ ñaàu tieân giöõa M. Gorbachev vaø R. Reagan vaãn ñaùng ñöôïc xem laø moät böôùc caûi thieän ñaùng keå trong quan heä giöõa hai nöôùc, maø bieåu hieän roõ reät laø hai nhaø laõnh ñaïo ñaõ nhaát trí vôùi nhau raát nhanh veà caùc cuoäc gaëp khaùc trong töông lai: moät ôû Washington vaø moät ôû Moskva.

c. Nhöõng saùng kieán môùi cuûa M. Gorbachev veà giaûi tröø vuõ khí haït nhaân

Trong khoaûng thôøi gian keùo daøi töø Hoäi nghò thöôïng ñænh Geneva ñeán Hoäi nghò thöôïng ñænh laàn thöù hai seõ dieãn ra ôû Reyjavik, toång bí thö Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev ñaõ lieân tieáp tung ra nhieàu saùng kieán mang tính ñoät phaù lieân quan ñeán giaûi tröø vuõ khí haït nhaân.

Saùng kieán ñaàu tieân laø “Chöông trình giaûi tröø vuõ khí haït nhaân ñeán naêm 2000” ñöôïc trao cho Chính phuû Mó ngaøy 15.1.1986. Chöông trình bao goàm moät lòch trình qua ba giai ñoaïn, khôûi ñaàu baèng vieäc caét giaûm vaø keát thuùc baèng vieäc loaïi tröø haún vaøo naêm cuoái theá kyû vuõ khí haït nhaân laãn ñaàu ñaïn haït nhaân. Chöông trình ñeà nghò caám caùc vuõ khí mang tính chaát xung kích – caû haït nhaân vaø thoâng thöôøng – treân vuõ truï.

Ñöôïc ñaùnh giaù laø saùng kieán ñaàu tieân raát quy moâ cuûa Lieân Xoâ trong lónh vöïc giaûi tröø vuõ khí, chöông trình bao quaùt nhieàu vaán ñeà vaø goàm nhöõng ñeà nghò cuï theå coù caân nhaéc cho töøng giai ñoaïn. Chöông trình cuõng tính ñeán caùc ñeà nghò môùi nhaát cuûa Mó, vaïch ra nhöõng cô sôû thöïc tieãn ñeå ñaït ñöôïc söï thoûa hieäp taïi baøn ñaøm phaùn.

Baèng ñoäng thaùi ngoaïi giao tích cöïc treân, M. Gorbachev roõ raøng laø ñang coá giaønh laïi theá chuû ñoäng trong lónh vöïc giaûi tröø vuõ khí.

Trong thö traû lôøi ñöôïc chuyeån ñeán tay Gorbachev ngaøy 22.2, Reagan trong thöïc teá ñaõ baùc boû chöông trình baèng caùch coät chaët caùc vaán ñeà ñöôïc Lieân Xoâ quan taâm hôn caû vaøo moät soá ñieàu kieän maø nöôùc naøy khoù chaáp nhaän: vieäc thuû tieâu caùc teân löûa taàm trung ôû chaâu AÂu phaûi bao goàm caû nhöõng teân löûa cuøng loaïi maø Lieân Xoâ ñang ñaët ôû chaâu AÙ, vieäc caét giaûm vuõ khí haït nhaân chieán löôïc chæ ñöôïc thöïc hieän neáu Lieân Xoâ taùn ñoàng SDI baèng caùch ñôn phöông caét giaûm vuõ khí thoâng thöôøng. Rieâng ñeà nghò chaám döùt caùc cuoäc thöû nghieäm haït nhaân, Reagan baùc boû thaúng thöøng vôùi lí do ñoù laø moät “nhaân toá coù taùc duïng kieàm cheá”[11,tr.1173].

Khoâng naûn loøng, cuoái thaùng 3.1986, M. Gorbachev ñaõ baøy toû nieàm mong muoán cuûa oâng ñoái vôùi vaán ñeà kieåm soaùt vuõ khí qua vieäc loan baùo moät söï thay ñoåi quan troïng trong hoïc thuyeát quoác phoøng cuûa Lieân Xoâ taïi Ñaïi hoäi XXVII ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ (thaùng 2.1986). OÂng tuyeân boá vôùi cöû toïa raèng Lieân Xoâ khoâng coøn möu tìm “söï caân baèng quaân söï” nöõa, nghóa laø Lieân Xoâ seõ khoâng coá xaây döïng moät löïc löôïng quaân söï ngang baèng vôùi baát kì lieân minh naøo coù theå bò xem laø thuø ñòch vôùi ñaát nöôùc Xoâ vieát. Thay vaøo ñoù, M. Gorbachev chaáp nhaän moät “tình traïng ñaày ñuû hôïp lí” trong söùc maïnh quaân söï. Ngoaøi ra, oâng coøn ñöa ra quan ñieåm raèng trong quan heä ñoái ngoaïi, haïnh phuùc cuûa toaøn nhaân loaïi phaûi ñöôïc öu tieân hôn cuoäc ñaáu tranh giai caáp xaõ hoäi chuû nghóa nhaèm laät ñoå chuû nghóa tö baûn. Ñaây laø söï khôûi ñaàu cuûa “tö duy môùi” trong quan heä ñoái ngoaïi seõ ñöôïc oâng trình baøy ñaày ñuû trong naêm 1987. Phuø hôïp vôùi söï thay ñoåi quan ñieåm naøy, M. Gorbachev ñeà nghò tieán haønh ñaøm phaùn vôùi muïc ñích caám chæ toaøn boä vuõ khí haït nhaân vaø moïi cuoäc thöû nghieäm haït nhaân, cuõng nhö loaïi boû nhu caàu cuûa chöông trình SDI. Ñeå laøm göông, M. Gorbachev ñaõ giöõ vöõng lôøi höùa ñình chæ thöû nghieäm haït nhaân trong suoát naêm 1986.

47

M. Gorbachev coøn laøm phöông Taây kinh ngaïc khi oâng tuyeân boá saün saøng thöông löôïng moät hieäp öôùc veà teân löûa taàm trung treân cô sôû “Phöông aùn 0-0”, maø Mó töøng ñeà nghò tröôùc ñaây. Khoâng chæ ñoàng

yù phaù huûy toaøn boä teân löûa SS-20 (keå caû soá ñaët treân phaàn laõnh thoå chaâu AÙ) ñeå ñoåi laáy vieäc phaù huyû soá teân löûa Pershing 2 vaø Cruise ít hôn cuûa Mó ñaõ ñöôïc trieån khai ôû Taây AÂu, Lieân Xoâ coøn khoâng ñeà caäp gì ñeán soá teân löûa hieän coù cuûa Anh vaø Phaùp, vaø khoâng gaén ñeà nghò naøy vôùi SDI.

d. Cuoäc gaëp gôõ sô boä ôû Reykjavik (thaùng 10-1986)

Trong caùc ngaøy 11 ñeán 12.10.1986, M. Gorbachev vaø R. Reagan ñaõ gaëp nhau ôû Reykjavik (Iceland). Taïi ñaây, M. Gorbachev ñaõ gaây ngaïc nhieân cho toång thoáng Mó baèng moät ñeà nghò roäng lôùn hôn: khoâng chæ nhaéc laïi saùng kieán caét giaûm 50% toaøn boä vuõ khí chieán löôïc, oâng coøn ñöa vaøo danh saùch loaïi teân löûa SS-18 khoång loà, töøng khieán ngöôøi Mó raát lo laéng. Taát nhieân, ñaây khoâng phaûi laø moät quaø taëng voâ ñieàu kieän. Caû keá hoaïch giaûi tröø INF vaø 50% vuõ khí chieán löôïc naøy seõ ñöôïc gaén vôùi yeâu caàu Mó khoâng ñöôïc mang SDI ra thöïc hieän trong khoaûng thôøi gian 10 naêm. Trong suoát khoaûng thôøi gian naøy, keá hoaïch SDI chæ ñöôïc tieán haønh trong phaïm vi phoøng thí nghieäm. Baèng ñeà nghò vöøa keå, M. Gorbachev roõ raøng ñaët Toång thoáng Mó tröôùc moät thöû thaùch lôùn: neáu baùc boû nhaèm giöõ laïi SDI, R. Reagan seõ phaûi ñoái maët vôùi laøn soùng chæ trích aùc lieät caû ôû trong laãn ngoaøi nöôùc.

Phaùi ñoaøn Mó tung ra phaûn ñeà nghò: huûy boû toaøn boä teân löûa ñaïn ñaïo, nhöng khoâng chòu töø boû haún keá hoaïch SDI. Phaûn ñeà nghò coøn mang laïi cho Mó moät lôïi theá khaùc: moät khi caùc teân löûa ñaïn ñaïo bò huûy boû, Mó seõ chieám öu theá veà vuõ khí haït nhaân so vôùi Lieân Xoâ, vì Mó coù nhieàu teân löûa Cruise coù caùnh (khoâng ñaïn ñaïo)(40) vaø oanh taïc cô.

Nhaän thaáy tính chaát moät chieàu trong ñeà nghò cuûa Mó, M. Gorbachev ñaõ naâng giaù thöông löôïng leân: oâng laëp laïi ñeà nghò tröôùc ñaây veà vieäc huûy boû toaøn boä vuõ khí haït nhaân, thay vì chæ huyû teân löûa ñaïn ñaïo. Khoâng chòu keùm, R. Reagan traû lôøi raèng baûn thaân mình cuõng mong muoán nhö vaäy! Nhöng caùc phuï taù cuûa oâng laïi bò chaán ñoäng thöïc söï tröôùc laäp tröôøng naøy. Gioáng nhö phaàn lôùn caùc chính khaùch Taây AÂu, hoï choáng laïi keá hoaïch giaûi tröø toaøn boä vuõ khí haït nhaân, vì noù ñeå laïi cho Lieân Xoâ öu theá veà vuõ khí quy öôùc treân luïc ñòa AÂu-AÙ. Vaø quan ñieåm naøy ñaõ coù töø ñaàu thaäp nieân 60, khi Chính phuû Lieân Xoâ, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa N. Khrushchev, ñaõ khoâng ngöøng tieán coâng Mó baèng ñeà nghò giaûi tröø toaøn boä vuõ khí haït nhaân. Do vaäy, ñaây laø söï nhöôïng boä voâ cuøng lôùn cuûa R. Reagan. Coù theå vì oâng naøy quaù tin vaøo SDI, baát chaáp nhöõng lôøi caûnh baùo cuûa caùc nhaø khoa hoïc veà tính hieäu quaû cuûa noù.

Tuy nhieân, Hoäi nghò Reykjavik vaãn keát thuùc thaát baïi vì SDI: M. Gorbachev seõ chaúng kí baát kì moät hieäp öôùc taøi giaûm vuõ khí naøo keå caû INF, neáu noù khoâng gaén vôùi vieäc hoaõn thöïc hieän SDI trong voøng 10 naêm, trong luùc R. Reagan kieân quyeát khoâng chòu ñem SDI ñaët treân baøn thöông thuyeát.

Thaát baïi cuûa Hoäi nghò Reykjavik laø moät gaùo nöôùc laïnh taït vaøo dö luaän theá giôùi. Thöïc vaäy, nhöõng ñeà nghò lieân tieáp cuûa M. Gorbachev veà giaûi tröø vuõ khí ñaõ nhen leân trong dö luaän tia hi voïng veà khaû naêng chaám döùt cuoäc chaïy ñua vuõ trang ñieân cuoàng vaø baàu khoâng khí caêng thaúng trong sinh hoaït quoác teá. Hoï noùng loøng muoán bieát taïi sao R. Reagan laïi boû qua moät cô hoäi toát nhö vaäy chæ vì moät heä thoáng phoøng thuû, maø, theo lôøi caùc chuyeân gia, chöa haún ñaõ hoaït ñoäng hieäu quaû. Trong khi ñoù, giôùi caàm quyeàn caùc nöôùc Taây AÂu laïi tieáp ñoùn thaát baïi cuûa Hoäi nghò baèng lôøi thôû phaøo nheï nhoõm. Hoï traùch cöù R. Reagan laø ñaõ khoâng tham khaûo yù kieán cuûa hoï veà moät hieäp öôùc giaûi tröø vuõ khí haït nhaân.

e. Hoäi nghò thöôïng ñænh ôû Washington (thaùng 12.1987)

Keá hoaïch giaûi tröø INF maø Gorbachev ñöa ra taïi Reyjavik thöïc chaát chính laø phöông aùn soá 0 maø Reagan töøng ñeà nghò tröôùc ñaây. Nhöng taïi sao giôø ñaây caùc nhaø laõnh ñaïo Taây AÂu laïi toû thaùi ñoä phaûn ñoái? Hoï cho raèng duø caùc teân löûa SS-20 coù ñöôïc ruùt veà phaàn laõnh thoå chaâu AÙ hay bò huûy ñi nöõa, Lieân Xoâ vaãn coøn caùc loaïi teân löûa SS-21 vaø SS-22 thuoäc loaïi SRINF coù taàm baén töø 500 ñeán 1.000km, vaø teân löûa SS-23 coù taàm baén döôùi 500 km. Neáu chuùng ñöôïc trieån khai treân laõnh thoå CHDC Ñöùc vaø Tieäp Khaéc, thì Lieân Xoâ, baèng ñoøn tieán coâng phuû ñaàu, seõ coù khaû naêng phaù huûy phaàn lôùn caùc phöông tieän quaân söï cuûa NATO ôû chaâu AÂu, trong luùc Hoa Kì chaúng coù phöông tieän giaùng traû naøo khaùc ngoaøi teân

(40) Ñaây laø loaïi teân löûa coù chöông trình bay töï ñoäng, ôû taàm thaáp vaø nöông theo ñòa hình, do vaäy khoù bò radar phaùt hieän.

48

löûa vöôït ñaïi chaâu, vaø khi laøm nhö vaäy, baûn thaân Hoa Kì seõ gaùnh chòu ñoøn traû ñuõa töông töï töø phía Lieân Xoâ.

Giöõa luùc ñoù, Gorbachev lieân tieáp tung ra nhieàu saùng kieán khaùc. Ngaøy 13.4.1987, trong luùc tieáp boä tröôûng ngoaïi giao Hoa Kì G. Shultz ñeán Moskva ñeå ñaøm phaùn veà teân löûa taàm trung ñaët ôû chaâu AÂu, Gorbachev ñaõ ñoàng yù phaù huûy khoâng chæ caùc teân löûa SS-20, maø caû SS-23 thuoäc loaïi môùi nhaát (41). Khoâng döøng laïi ôû ñaây, ngaøy 23.7, Gorbachev ñoàng yù dôõ boû caû soá SS-20 ñaët treân phaàn laõnh thoå chaâu AÙ, baát chaáp nhöõng lôøi phaûn ñoái cuûa nhieàu nhaø quaân söï Xoâ Vieát (42).

Chính treân cô sôû nhöõng nhöôïng boä keå treân cuûa Gorbachev ñaõ dieãn ra hoäi nghò thöôïng ñænh thöù ba ôû Washington trong caùc ngaøy töø 8 ñeán 10.12.1987. Ngaøy 8, hai nhaø laõnh ñaïo ñaõ kí Hieäp öôùc veà INF, theo ñoù toaøn boä teân löûa mang ñaàu ñaïn haït nhaân coù taàm hoaït ñoäng trong khoaûng töø 500 ñeán 5.500km seõ bò thaùo dôõ vaø phaù huûy. Tính ra phía Lieân Xoâ phaù huûy 1836 teân löûa INF (trong ñoù coù caû 200 SS-23), coøn Mó phaù huûy 867.

Hieäp öôùc coøn quy ñònh vieäc thieát laäp moät heä thoáng kieåm tra nghieâm ngaët vieäc thi haønh ngay taïi thöïc ñòa.

Hieäp öôùc INF treân ñaõ ñaùnh daáu moät böôùc ngoaët lôùn trong quan heä Ñoâng -Taây: ñaây laø laàn ñaàu tieân Lieân Xoâ cho pheùp ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán kieåm tra ngay treân laõnh thoå cuûa mình, sau hôn 30 naêm kieân quyeát khöôùc töø (43); ñaây cuõng laø laàn ñaàu tieân giôùi laõnh ñaïo hai sieâu cöôøng thöïc taâm baøn ñeán chuyeän giaûi tröø vuõ khí haït nhaân, sau nhieàu thaäp nieân coá gaéng, nhöng khoâng thaønh coâng, kieåm soaùt vaø haïn cheá vieäc saûn xuaát chuùng. M. Gorbachev goïi ñaây laø “moät bieán coá troïng ñaïi trong neàn chính trò theá giôùi” [Daãn laïi theo 1, tr.359]. Baèng nhöõng lôøi leõ naøy, M. Gorbachev ñaõ chæ ra raèng hieäp öôùc INF vöøa kí laø böôùc ñoät phaù quan troïng ñaàu tieân treân con ñöôøng tieán ñeán muïc tieâu giaûi tröø toaøn boä vuõ khí haït nhaân.

Phaùt xuaát töø caùch nhìn treân, M. Gorbachev trong quaù trình ñaøm phaùn ñaõ aùm chæ raèng Lieân Xoâ seõ khoâng noái keát moät hieäp öôùc veà vuõ khí chieán löôïc vôùi nhöõng giôùi haïn lieân quan ñeán SDI. Sau khi löu yù raèng chính Quoác hoäi Hoa Kì ñaõ caét giaûm ñeán moät phaàn ba chi phí daønh cho SDI, oâng nhaéc laïi vôùi R. Reagan ñieàu maø nhieàu ngöôøi Mó ñaõ töøng leân tieáng, raèng keá hoaïch naøy laø vöøa quaù toán keùm, vöøa chöa chaéc ñaõ coù hieäu quaû, raèng Lieân Xoâ coù theå cheá taïo loaïi teân löûa coù theå tieán coâng cheá ngöï SDI vöøa ít toån phí hôn, vöøa coù hieäu quaû hôn, vaø Hoa Kì seõ khoâng theå phaùt trieån SDI theo kòp vôùi toác ñoä taêng cuûa soá löôïng teân löûa. Sau ñoù, M. Gorbachev tuyeân boá saün saøng ñaøm phaùn caét giaûm 50% vuõ khí chieán löôïc, vôùi ñieàu kieän laø Lieân Xoâ seõ ruùt laïi ñeà nghò naøy vaø baét ñaàu cheá taïo teân löûa chieán löôïc tieán coâng kieåu môùi, neáu Mó vaãn cöù trieån khai SDI. Ngoaøi ra, Gorbachev coøn thoâng baùo raèng Lieân Xoâ ñang chuaån bò keá hoaïch ruùt quaân khoûi Afghanistan.

Vôùi nhöõng keát quaû treân, Hoäi nghò thöôïng ñænh Washington ñaõ thaät söï xoùa boû moät soá nguyeân nhaân quan troïng gaây ra tình traïng caêng thaúng trong quan heä giöõa hai sieâu cöôøng, vaø do ñoù höùa heïn môû ra moät chöông môùi trong quan heä quoác teá.

f. Hoäi nghò thöôïng ñænh Moskva (5-1988)

Ngaøy 29.5.1988, R. Reagan ñeán Moskva ñeå tham döï Hoäi nghò thöôïng ñænh laàn thöù hai trong voøng khoâng ñaày 6 thaùng. Nhöng khaùc vôùi laàn tröôùc, Hoäi nghò keát thuùc maø khoâng ñaït ñöôïc muïc tieâu ñaõ ñeà ra: taøi giaûm vuõ khí chieán löôïc, duø tröôùc ñoù Lieân Xoâ coù thöïc hieän moät böôùc ñi quan troïng ñeå baøy toû thieän chí cuûa mình: thaùng 4, Moskva thoâng baùo ruùt quaân ñoäi ra khoûi Afghanistan vaø 11 ngaøy tröôùc chuyeán coâng du cuûa R. Reagan, caùc ñôn vò Hoàng quaân ñaàu tieân baét ñaàu rôøi khoûi laõnh thoå xöù naøy.

(41) Theo quan ñieåm cuûa Anatoli Dobrynin, cöïu ñaïi söù Lieân Xoâ taïi Mó vaø ñöông kim Tröôûng ban ñoái ngoaïi trung öông ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ, thì M. Gorbachev ñaõ nhöôïng boä phöông Taây quaù nhieàu khi ñoàng yù ñöa caû SS-23 vaøo danh saùch caùc INF caàn phaù huûy, vì xeùt veà maët kó thuaät, SS-23 thuoäc loaïi INF [X.11,tr.1210 − 1213]. (42) Hoï cho raèng caùc teân löûa SS-20 ñaët ôû chaâu AÙ laø moät phaàn cuûa heä thoáng phoøng thuû cuûa Lieân Xoâ nhaèm choáng laïi caùc caên cöù quaân söï cuûa Mó ôû Nhaät vaø AÁn Ñoä Döông vaø laø ñoái troïng vôùi löïc löôïng haït nhaân cuûa Trung Quoác. (43) Taïi Hoäi nghò thöôïng ñænh Geneva naêm 1955, toång thoáng Mó Eisenhower ñaõ ñöa ra ñeà nghò veà “Baàu trôøi môû”, nhöng ñaõ bò Lieân Xoâ kieân quyeát baùc boû.

49

Maëc duø vaäy, hai nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaø Hoa Kì ñaõ kí moät thoûa öôùc quy ñònh raèng caùc vuï thöû teân löûa ñaïn ñaïo seõ ñöôïc thoâng baùo tröôùc 24 tieáng, moät thoûa öôùc veà ñaùnh caù vaø cöùu hoä treân bieån, moät thoûa öôùc hôïp taùc vaên hoùa. M. Gorbachev coøn ñeà nghò thaønh laäp moät “dieãn ñaøn thöôøng tröïc” veà quyeàn con ngöôøi bao goàm caùc ñaïi bieåu cô quan laäp phaùp hai nöôùc.

Ñaây laø cuoäc ñaøm phaùn Xoâ - Mó cuoái cuøng, tröôùc khi R. Reagan rôøi boû chöùc vuï toång thoáng thaùng 1.1989, nhöôøng choã cho ngöôøi keá nhieäm − George Bush, nguyeân laø ngöôøi phoù cuûa oâng.

g. Caùc bieän phaùp thuùc ñaåy taøi giaûm binh bò cuûa M.Gorbachev

Ngay tröôùc khi G. Bush nhaäm chöùc, M. Gorbachev ñaõ vaây buûa oâng naøy baèng moät loaït quyeát ñònh quan troïng: ngaøy 7.12.1988, tröôùc Ñaïi Hoäi ñoàng LHQ M. Gorbachev thình lình phaù vôõ tình traïng beá taéc trong cuoäc ñaøm phaùn keùo daøi vaø khoâng keát quaû giöõa NATO vaø Varsava veà löïc löôïng quy öôùc(44) baèng caùch thoâng baùo raèng Lieân Xoâ seõ ñôn phöông giaûm 50 vaïn quaân, trong ñoù coù 5 vaïn ñoùng treân laõnh thoå Ñoâng AÂu. Quyeát ñònh naøy coøn bao goàm vieäc ruùt 6 sö ñoaøn xe taêng khoûi Ñoâng Ñöùc, Tieäp Khaéc vaø Hungary vaø ruùt 10.000 xe taêng, 8.500 phaùo vaø 800 phi cô chieán ñaáu khoûi caùc caên cöù cuûa Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu [7, tr.508]. Ngoaøi ra, Lieân Xoâ coøn lieân keát vieäc caét giaûm löïc löôïng quy öôùc vôùi vieäc caét giaûm caùc vuõ khí haït nhaân chieán thuaät. Cuõng trong thaùng 12, Lieân Xoâ ñaõ ñaït ñöôïc moät thoûa thuaän vôùi Mó veà vaán ñeà Angola, maø theo ñoù Cuba seõ ruùt 3 vaïn quaân khoûi ñaây. Thaùng 1.1989, Gorbachev ñöa ra quyeát ñònh caét giaûm 14% ngaân saùch quaân söï, rieâng phaàn chi phí duøng cho vuõ khí bò giaûm ñeán 20% [1, tr.375]. Cuõng trong thaùng 1, Vieät Nam loan baùo ruùt 5 vaïn quaân tình nguyeän khoûi Campuchia. Tieán trình giaûi quyeát vaán ñeà Campuchia nhôø ñoù ñöôïc ñaåy nhanh hôn. Ngaøy 14.2, toaøn boä quaân ñoäi Xoâ vieát ñaõ ruùt khoûi Afghanistan. Ñoàng thôøi, Lieân Xoâ ngöøng cung caáp vuõ khí cho löïc löôïng Sandinista ôû Nicaragua vaø thuùc giuïc Cuba cuõng laøm nhö vaäy ôû Angola. Ngaøy 11.5, Lieân Xoâ ñôn phöông caét giaûm 500 ñaàu ñaïn haït nhaân chieán thuaät ôû chaâu AÂu. Moskva coøn ñeà nghò ruùt toøan boä vuõ khí haït nhaân cuûa mình khoûi laõnh thoå caùc nöôùc Hieäp öôùc Varsava tröôùc cuoái naêm 1991, vôùi ñieàu kieän Mó cuõng laøm y nhö vaäy ñoái vôùi caùc ñoàng minh NATO ôû chaâu AÂu.

Taùc ñoäng maïnh hôn caû ñeán quan heä Xoâ-Mó laø ñeà nghò ñöôïc M. Gorbachev ñöa ra ngaøy 23.5 lieân quan ñeán moät hieäp öôùc veà vuõ khí quy öôùc giöõa NATO vaø Varsava, theo ñoù, hai beân seõ coù moät löïc löôïng töông ñöông veà quaân soá, taêng, phaùo, phi cô chieán ñaáu vaø tröïc thaêng(45). Ñieàu naøy coù nghóa laø moãi beân seõ caét giaûm 25% quaân soá, nhöng tæ leä caét giaûm veà taêng vaø phaùo cuûa phía Varsava seõ cao hôn – 50% so vôùi 10%. Khoâng döøng laïi ôû con soá caét giaûm khoâng caân xöùng naøy, M. Gorbachev coøn höùa heïn seõ ñöa ra möùc giôùi haïn roõ raøng veà soá quaân Xoâ vieát seõ ñoùng treân laõnh thoå caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñoàng minh. Ñeáân ñaây, G. Bush thaáy raèng ñaõ coù theå tieáp nhaän thieän chí cuûa Chính phuû Xoâ vieát. Ngaøy 29.5, taïi Hoäi nghò thöôïng ñænh NATO dieãn ra ôû Bruxelles, toång thoáng Bush ñeà nghò moät keá hoaïch taøi giaûm binh bò ñöa quaân soá Hoa Kì vaø Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu xuoáng coøn 27,5 vaïn vaø haïn cheá soá taêng, phaùo (ñaây laø hai loaïi vuõ khí khoái Varsava chieám öu theá) vaø tröïc thaêng, phi cô chieán ñaáu (ñaây laø hai loaïi vuõ khí khoái NATO chieám öu theá). G. Bush thaäm chí coøn ñoàng yù seõ khôûi söï vieäc caét giaûm ngay töø naêm 1992, thay vì ñôïi ñeán naêm 1994, theo nhö ñeà nghò cuûa M. Gorbachev.

Söï voäi vaõ treân cuûa G. Bush taát nhieân khoâng ñôn thuaàn laø do oâng ñaõ tin vaøo thieän chí cuûa nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát. Vaán ñeà laø trong naêm 1989 ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñaõ dieãn ra moät loaït bieán coá theo chieàu höôùng taùch caùc nöôùc naøy khoûi aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ vaø baùo tröôùc söï suïp ñoå cuûa heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa. Baèng vieäc thuùc ñaåy nhanh tieán trình caét giaûm vuõ khí quy öôùc, G. Bush hi voïng giaûm thieåu nhöõng cô hoäi ñöa ñeán söï can thieäp cuûa Lieân Xoâ vaøo tieán trình naøy.

h. Cuoäc gaëp gôõ khoâng chính thöùc treân ñaûo Malta giöõa M. Gorbachev vaø G. Bush (thaùng 12.1989)

Giöõa luùc ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñang dieãn ra nhöõng thay ñoåi mang tính chaát ñaûo loän, toång Bí thö

(44) Cuoäc ñaøm phaùn naøy dieãn ra ôû Vienna vaø ñaõ keùo daøi töø naêm 1973 ñeán naêm 1988 maø khoâng mang laïi keát quaû naøo. (45) Cuï theå laø: 1,3 trieäu quaân, 1.500 phi cô chieán ñaáu, 1.700 tröïc thaêng, 2 vaïn xe taêng vaø 2,8 vaïn xe boïc theùp.

50

Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev vaø toång thoáng Hoa Kì G. Bush ñaõ tieán haønh hoäi ñaøm trong moät cuoäc gaëp gôõ khoâng chính thöùc treân ñaûo Malta keùo daøi töø ngaøy 2 ñeán ngaøy 4.12.1989. G. Bush noùi vôùi M. Gorbachev raèng oâng seõ baõi boû vieäc thi haønh Ñaïo luaät Jackson - Vanik (46) ñoái vôùi Lieân Xoâ vaø seõ môû cuoäc ñaøm phaùn veà moät hieäp öôùc thöông maïi, haàu mang laïi cho Lieân Xoâ quy cheá toái hueä quoác trong quan heä thöông maïi vôùi Hoa Kì. Hai beân ñoàng yù huûy boû toaøn boä vuõ khí hoùa hoïc vaø sinh hoïc, ñaåy nhanh tieán ñoä taøi giaûm vuõ khí quy öôùc, thuùc ñaåy cuoäc ñaøm phaùn START. Veà phaàn mình, M. Gorbachev noùi vôùi G. Bush raèng oâng mong muoán quaân lính Hoa Kì vaãn ôû laïi chaâu AÂu vaø NATO seõ ñeå maét ñeán ngöôøi Ñöùc, voán theo lôøi oâng ñang treân ñöôøng höôùng ñeán söï thoáng nhaát.

Trong côn phaán chaán phaùt sinh töø söï ñoàng thuaän giöõa hai beân trong nhieàu vaán ñeà, hai nhaø laõnh ñaïo cuûa hai sieâu cöôøng cuøng tuyeân boá raèng Chieán tranh laïnh ñaõ chaám döùt (47).

II. NHAÁT THEÅ HOÙA CHAÂU AÂU – QUAN HEÄ GIÖÕA HOA KÌ VAØ CAÙC NÖÔÙC TAÂY AÂU

1. Nhöõng böôùc ñaàu tieân cuûa quaù trình nhaát theå hoùa chaâu AÂu

a. Nguoàn goác cuûa vaán ñeà

YÙù töôûng thoáng nhaát chaâu AÂu khoâng phaûi laø ñieàu môùi laï, maø ñaõ töøng ñöôïc caùc nhaø hoaït ñoäng chính trò vaø trieát hoïc ñeà xuaát ngay töø theá kæ XVII, chaúng haïn William Penn(48) naêm 1650 keâu goïi thaønh laäp moät nghò vieän chaâu AÂu; Hoàng y Alberoni(49) cuõng ñaõ ñöa ra nhöõng keá hoaïch töông töï. Trong theá kæ XIX, Napoleùon ñaõ toan tính thoáng nhaát chaâu AÂu baèng con ñöôøng baïo löïc, nhöng khoâng thaønh coâng. Mæa mai thay, chính nhöõng cuoäc chieán tranh cuûa oâng laïi ñaùnh ñoäng nhöõng tình caûm daân toäc coøn ñang nguû yeân nôi nhieàu ngöôøi chaâu AÂu vaø do ñoù ñaõ laøm cho chaâu luïc naøy bò chia reõ hôn bao giôø heát. Trong nöûa ñaàu theá kæ XX, sau nhöõng taøn phaù khuûng khieáp cuûa Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, yù töôûng thoáng nhaát ñaõ thu huùt söï chuù yù cuûa nhieàu ngöôøi vì hoï tin raèng moät chaâu AÂu thoáng nhaát seõ mang laïi nhieàu lôïi ích hôn moät chaâu AÂu chia reõ. Nhöng caùch thöïc hieän laïi khoâng thoáng nhaát. Aristide Briand(50) coå vuõ cho chính saùch ñi töøng böôùc moät höôùng ñeán muïc tieâu cuoái cuøng, trong luùc Hitler muoán quy tuï, theo caùch cuûa oâng ta, chaâu AÂu vaøo döôùi baù quyeàn cuûa Ñöùc.

Chæ vaøi naêm sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, chaâu AÂu bò phaân chia thaønh hai khoái roõ reät − Taây AÂu vaø Ñoâng AÂu − hoaøn toaøn ñoái choïi nhau trong moïi lónh vöïc, töø tö töôûng − vaên hoùa ñeán kinh teá − chính trò, töø vaät chaát ñeán tinh thaàn... Ñaùng noùi ôû ñaây laø tieáân trình phaân chia chaâu AÂu dieãn ra ngoaøi taàm chuû ñoäng cuûa ngöôøi chaâu luïc naøy. Noù laø keát quaû roõ reät nhaát cuûa quan heä ñoái ñaàu giöõa hai sieâu cöôøng Lieân Xoâ vaø Hoa Kì. Cho ñeán giöõa thaäp nieân 50, phaàn lôùn caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñaõ ñöôïc keát hôïp vaøo hai toå chöùc - moät kinh teá (COMECON), moät quaân söï (Hieäp öôùc Varsava) - ñeàu naèm döôùi söï baûo trôï cuûa Lieân Xoâ. Ngoaøi ra, giöõa caùc nöôùc Ñoâng AÂu vôùi nhau, vaø giöõa caùc nöôùc naøy vôùi Lieân Xoâ ñeàu toàn taïi caùc hieäp öôùc lieân minh vaø höõu nghò, nhöng taát caû ñeàu ñöôïc ñaët trong khuoân khoå hai toå chöùc vöøa keå. Trong khi ñoù, haàu heát caùc nöôùc Taây AÂu taäp hôïp trong khoái NATO vaø Toå chöùc Hôïp taùc Kinh teá chaâu AÂu (OEEC).

(46) Ñöôïc thoâng qua naêm 1973, Ñaïo luaät Jackson – Vanik ñaët ñieàu kieän ñeå moät nöôùc ñöôïc höôûng cheá ñoä toái hueä quoác laø nöôùc ñoù phaûi cho pheùp coâng daân cuûa mình ñöôïc quyeàn töï do ñi laïi (ñöôïc hieåu ôû ñaây laø quyeàn xuaát ngoaïi). (47) Tuy nhieân, nhieàu nhaø quan saùt quoác teá cho raèng bieán coá naøy chæ thöïc söï ñi vaøo dó vaõng töø ngaøy 25.12.1991 baèng vieäc M. Gorbachev töø nhieäm khoûi chöùc toång thoáng Lieân bang Xoâ vieát, voán ñaõ khoâng coøn toàn taïi trong thöïc teá keå töø ngaøy 21.12.1991, khi taïi Alma Ata, 11 nöôùc thaønh vieân cuûa Lieân bang Xoâ vieát ñaõ kí hieäp ñònh giaûi taùn noù vaø chính thöùc tuyeân caùo thaønh laäp Coäng ñoàng caùc quoác gia ñoäc laäp (SNG). (48) Nhaø hoaït ñoäng toân giaùo ngöôøi Anh (1644-1718). OÂng ñaõ thaønh laäp ôû Mó moät khu di daân, maø sau ñoù trôû thaønh bang Pennsylvania. (49) Hoàng y ngöôøi Italia (1664-1752). OÂng coù nhieàu aûnh höôûng ñeán sinh hoaït chính trò ôû Taây Ban Nha trong khoaûng thôøi gian 1715-1719. (50) Chính khaùch Phaùp (1862-1932). Nhieàu laàn laøm boä tröôûng, phoù thuû töôùng vaø thuû töôùng Phaùp tröôùc Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát vaø trong khoaûng thôøi gian giöõa hai cuoäc chieán. OÂng coå vuõ cho tieán trình xích laïi gaàn nhau giöõa Phaùp vaø Ñöùc. OÂng ñöôïc trao giaûi Nobel Hoøa bình naêm 1926.

51

Ñoái vôùi caùc nöôùc Taây AÂu, tieán trình nhaát theå hoùa dieãn ra raát phöùc taïp.

Tuy ñaõ ñöôïc Hoa Kì cam keát giuùp ñôõ veà quaân söï döïa theo nhöõng thoûa thuaän cuûa NATO, phaàn lôùn caùc nöôùc Taây AÂu, ñaëc bieät laø caùc nöôùc lôùn nhö Phaùp, Anh, Ñöùc vaø Italia vaãn khoâng an taâm tröôùc söùc maïnh quaân söï coù tính chaát aùp ñaûo cuûa Lieân Xoâ treân luïc ñòa chaâu AÂu. Thaát baïi cuûa caùc Hoäi nghò boä tröôûng Ngoaïi giao Töù cöôøng laøm cho hoï tin raèng Lieân Xoâ ñang nuoâi yù ñoà baønh tröôùng aûnh höôûng ra khaép chaâu AÂu vaø caû nhöõng vuøng laõnh thoå naèm ngoaøi chaâu AÂu. Söï bieán naêm 1948 ôû Tieäp Khaéc vaø cuoäc chieán tranh Trieàu Tieân naêm 1950 bò hoï ñoùn nhaän nhö laø nhöõng tín hieäu cho thaáy ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu cuûa mình, Lieân Xoâ khoâng töø phöông tieän naøo, keå caû baïo löïc quaân söï. Trong boái caûnh naøy, söï phuï thuoäc quaù möùc vaøo Hoa Kì, ñaàu tieân laø kinh teá vaø sau ñoù laø quaân söï, roõ raøng khoâng coù lôïi cho hoï trong tö caùch laø nhöõng cöôøng quoác theá giôùi. Nhöng xaây döïng cho mình moät löïc löôïng ñuû ñeå ñoái phoù vôùi “hieåm hoïa Lieân Xoâ” laïi laø vieäc laøm naèm ngoaøi khaû naêng cuûa hoï. Giaûi phaùp taát nhieân cuûa vaán ñeà laø thieát laäp quan heä coäng taùc chaët cheõ giöõa hoï vôùi nhau veà kinh teá, chính trò vaø quaân söï. Paul Reynaud, cöïu Thuû töôùng Phaùp, vieát trong "Ñoaøn keát hay Tieâu vong" (1951): “Moät töông lai tuyeät vôøi môû ra tröôùc chuùng ta, neáu chuùng ta ñoaøn keát. Chuùng ta coù theå ñöùng nhì, vaø trong vaøi lónh vöïc ñöùng thöù nhaát, trong ba ñaïi cöôøng theá giôùi. So vôùi Nga, chaâu AÂu ñoù seõ saûn xuaát nhieàu than, theùp vaø ñieän hôn, coù gaáp töø 3 ñeán 4 laàn phöông tieän vaän chuyeån ñöôøng saét, vaø gaáp 5 laàn soá taøu treân bieån. Khi ngöôøi khoång loà thöù ba naøy vöôn daäy heát côõ, taàm voùc cuûa noù seõ khieán caû theá giôùi söûng soát. Chaâu AÂu luùc ñoù seõ khieán ngöôøi khoång loà phöông Ñoâng run sôï.” [Daãn laïi theo 14, tr.677].

b. Nhöõng böôùc ñi ñaàu tieân

Ngay töø naêm 1946, trong baøi bieãn vaên ñoïc taïi Zurich, chính khaùch noåi tieáng theá giôùi Winston Churchill ñaõ uûng hoä yù töôûng thieát laäp Hôïp Chuùng Quoác chaâu AÂu (United States of Europe). Theo oâng, chính yù töôûng naøy seõ giuùp chaâu AÂu khaéc phuïc nhöõng khoù khaên noäi boä vaø giaønh laïi vò theá cöôøng quoác theá giôùi ñaõ maát. Thaùng 1-1949, yù töôûng cuûa Churchill ñaõ ñöôïc mang ra thöïc hieän baèng vieäc thaønh laäp “Hoäi ñoàng chaâu AÂu” coù truï sôû ôû Strasbourg. Laø moät cô quan khoâng chính thöùc, Hoäi ñoàng chaâu AÂu chæ coù chöùc naêng tö vaán; caùc cuoäc hoïp cuûa noù chuû yeáu dieãn ra quanh caùc vaán ñeà nhaân quyeàn vaø quan heä vaên hoùa, vaø taát nhieân caùc nghò quyeát cuûa noù khoâng coù tính chaát boù buoäc.

Ñöôïc ñeà nghò trong naêm 1947 vaø ñöôïc mang ra thöïc hieän trong naêm 1948, “keá hoaïch Marshall” ñaõ khôûi ñoäng moät trong nhöõng tieán trình quan troïng nhaát trong sinh hoaït quoác teá thôøi haäu chieán - nhaát theå hoùa chaâu AÂu. Saùng kieán quan troïng ñaàu tieân laø Toå chöùc Hôïp taùc Kinh teá chaâu AÂu (OEEC) ñöôïc thaønh laäp thaùng 4-1948. Bao goàm 17 nöôùc chaâu AÂu, Toå chöùc ñeà ra nhöõng muïc tieâu raát ñôn giaûn: quaûn lí vieän trôï cuûa Hoa Kì, phoái hôïp, thoâng qua caùc khuyeán caùo, ñöôøng loái kinh teá cuûa caùc nöôùc, thu heïp khoaûng caùch giöõa ñoàng dollar vaø caùc ñoàng tieàn chaâu AÂu, töï do hoùa maäu dòch chaâu AÂu.

Trong quaù trình toàn taïi, ích lôïi cuûa OEEC laø quaù roõ raøng vôùi caùc nöôùc, do ñoù ngöôøi ta quyeát ñònh khoâng giaûi taùn noù. Nhöng quanh töông lai cuûa OEEC xuaát hieän hai quan ñieåm baát ñoàng. Ngöôøi Anh laäp luaän raèng nöôùc hoï, trong luùc uûng hoä söï hôïp taùc chaâu AÂu, vaãn coù moái quan heä chaët cheõ vôùi khoái Thònh vöôïng chung vaø do vaäy hoï quan taâm ñeán khoâng chæ neàn maäu dòch chaâu AÂu, maø caû ñeán söï hoài sinh cuûa maäu dòch theá giôùi. Vì leõ ñoù, Anh muoáân tieáp tuïc duy trì moät toå chöùc maäu dòch loûng leûo theo kieåu OEEC hieän nay vaø choáng vieäc thaønh laäp moät lieân hieäp thueá quan chaâu AÂu − böôùc phaùt trieån hôïp lí tieáp theo cuûa OEEC, maø nhieàu nöôùc chaâu AÂu, ñaëc bieät laø Phaùp vaø Ñöùc, ñang coå vuõ. Caùc nöôùc naøy cho raèng moät giaûi phaùp laâu daøi cho caùc khoù khaên cuûa chaâu AÂu chæ coù theå ñöôïc tìm thaáy trong khuoân khoå moät thò tröôøng chung. Noù seõ giuùp phoái hôïp chính saùch thueá vaø tieàn teä, thuùc ñaåy moät neàn saûn xuaát quy moâ lôùn, haï giaù thaønh vaø taêng ñaùng keå naêng suaát lao ñoäng.

2. Töø Coäng ñoàng Than Theùp ñeán Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu

a. Keá hoaïch Schuman vaø söï thaønh laäp Coäng ñoàng Than Theùp chaâu AÂu (ECSC)

Ñöôïc söï khuyeán khích cuûa Hoa Kì, ngaøy 9.5.1950, Robert Schuman, boä tröôûng ngoaïi giao Phaùp, döïa vaøo saùng kieán cuûa Jean Monnet veà vieäc “taùi thieát chaâu AÂu treân moät cô sôû khaùc hôn laø chuû quyeàn daân toäc” [Daãn laïi theo 42, tr.55] ñaõ ñöa ra ñeà nghò thaønh laäp Coäng ñoàng Than Theùp chaâu AÂu

52

(ECSC)(51), thöôøng ñöôïc bieát ñeán döôùi teân goïi “keá hoaïch Schuman”. Ñeà xuaát naøy cuûa Phaùp phaùt xuaát töø nhöõng nguyeân nhaân lòch söû vaø ñöông ñaïi.

Trong theá kyû XIX, khi caùc nöôùc Taây AÂu tieán haønh cuoäc caùch maïng coâng nghieäp, chính saét, theùp vaø than ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo söùc maïnh kinh teá vaø quaân söï cuûa caùc nöôùc naøy. Trong voøng khoâng ñaày moät theá kyû, caùc moû than vaø saét ñaõ trôû thaønh nguyeân nhaân cuûa nhieàu cuoäc tranh chaáp laõnh thoå giöõa Phaùp vaø Ñöùc dieãn ra trong caùc naêm 1871, 1918, 1940 vaø 1945.

Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, ngaønh saûn xuaát theùp cuûa Ñöùc bò caùc nöôùc ñoàng minh thaéng traän haïn cheá ñeán möùc toái ña: naêm 1938, saûn löôïng theùp cuûa Ñöùc baèng 38% cuûa caû chaâu AÂu, naêm 1949 suït xuoáng chæ coøn 18%.

Trong luùc ñoù, töø thaùng 3.1946, Phaùp baét ñaàu thöïc hieän Keá hoaïch Monnet nhaèm hieän ñaïi hoùa vaø taùi trang bò neàn kinh teá quoác daân. Vaán ñeà laø thaønh coâng cuûa keá hoaïch laïi phuï thuoäc vaøo ba ñieàu kieän sau: Phaùp coù quyeàn öu tieân tieáp caän caùc nguoàn than vaø than coác trong vuøng Rhur cuûa Ñöùc; coâng nghieäp Phaùp phaûi phuïc hoài tröôùc khi neàn kinh teá Ñöùc troãi daäy; haøng hoùa Phaùp phaûi chieám lónh vò theá cuûa haøng hoùa Ñöùc ôû ngay taïi Ñöùc vaø taïi caùc thò tröôøng xuaát khaåu cuûa nöôùc naøy. Toùm laïi, neàn taûng cuûa Keá hoaïch Monnet ñöôïc xaây döïng theo “quan ñieåm truyeàn thoáng laø söùc maïnh kinh teá vaø chính trò cuûa Phaùp phaùt xuaát töø söï suy yeáu cuûa Ñöùc”. Keá hoaïch naøy phaûn aùnh trung thaønh quan ñieåm phoå bieán trong chính giôùi Phaùp trong nöûa sau thaäp nieân 40, ñoù laø: hoøa bình vaø an ninh cuûa nöôùc Phaùp chæ coù theå ñöôïc ñaûm baûo, vaø nguy cô cuûa moät cuoäc chieán tranh xaâm löôïc thöù tö töø nöôùc Ñöùc chæ coù theå ñöôïc loaïi tröø, khoâng phaûi baèng nhöõng cam keát vaên baûn maø caùc nöôùc ñoàng minh seõ kí vôùi Phaùp, maø baèng caùch haïn cheá khaû naêng saûn xuaát theùp cuûa Ñöùc vaø môû roäng saûn xuaát theùp vaø coâng nghieäp naëng cuûa Phaùp baèng con ñöôøng tieáp caän caùc nguoàn than coác cuûa Ñöùc vaø xaâm nhaäp thò tröôøng nöôùc naøy.

Chính vì leõ treân maø trong quan heä vôùi Ñöùc, Phaùp ñaõ theo ñuoåi moät chính saùch khaùc haún, so vôùi Hoa Kì vaø Anh: Phaùp muoán Ñöùc phaûi bò chia caét vónh vieãn, Ruhr phaûi trôû thaønh moät vuøng quoác teá hoùa taùch khoûi Ñöùc, coâng nghieäp theùp cuûa Ñöùc phaûi bò phaân taùn vaø khoâng ñöôïc keát hôïp thaønh caùc toå hôïp (cartel) lôùn.

Tuy nhieân quan ñieåm vaø chính saùch cuûa Phaùp khoâng ñöôïc Hoa Kì vaø Anh uûng hoä, vì chuùng ñi ngöôïc laïi muïc ñích cuûa Keá hoaïch phuïc hoài chaâu AÂu (Keá hoaïch Marshall). Sau Hoäi nghò London (thaùng 4.1948) baøn veà keá hoaïch thoáng nhaát ba vuøng chieám ñoùng cuûa Hoa Kì, Anh vaø Phaùp ôû Ñöùc, Robert Schuman nhaän ra raèng Phaùp phaûi mau choùng thay ñoåi chính saùch ñoái vôùi Ñöùc neáu muoán traùnh bò coâ laäp trong theá giôùi phöông Taây. Theo oâng, “muoán coù hoøa bình ôû chaâu AÂu, thì caàn hoaø giaûi vôùi Ñöùc vaø ñoàng thôøi, phaûi kieàm cheá Ñöùc. Moät nöôùc Ñöùc ñöùng rieâng reõ seõ laø moái hieåm hoïa tieàm taøng ñoái vôùi neàn hoøa bình ôû chaâu AÂu”.

Vaø phöông caùch toát nhaát ñeå vöøa kieàm cheá Ñöùc, vöøa khoâng ñeå Ñöùc ñöùng rieâng reõ laø phaûi ñaët toaøn boä neàn saûn xuaát than vaø theùp cuûa nöôùc naøy döôùi söï kieåm soaùt cuûa moät cô quan quyeàn löïc quoác teá, maø trong doù Phaùp seõ giöõ moät vai troø quan troïng.

Toaøn boä suy nghó treân ñöôïc Robert Schuman theå hieän thaønh saùng kieán ECSC, toå chöùc ñaët “nhöõng neàn moùng cuï theå ñaàu tieân cuûa moät Lieân hieäp chaâu AÂu raát caàn cho noã löïc duy trì hoøa bình”.

Ñöôïc taùc giaû coi laø böôùc ñaàu tieân höôùng ñeán moät heä thoáng kinh teá chung cho chaâu AÂu, Keá hoaïch Schuman truø tính thaønh laäp moät toå hôïp saûn xuaát vaø tieâu thuï than, saét vaø theùp, moät trong nhöõng ngaønh coâng nghieäp then choát cuûa chaâu AÂu, trong khuoân khoå cuûa moät thò tröôøng chung bao goàm 6 nöôùc vôùi hôn 150 trieäu daân: Phaùp, Taây Ñöùc, Italia vaø caùc nöôùc Benelux (Bæ, Haø Lan vaø Luxembourg).

Sau nhieàu thaùng thöông thaûo gay go, vôùi khoâng ít yù kieán baøi xích vaø deø daët vì nhieàu ngöôøi e ngaïi raèng ECSC seõ haïn cheá chuû quyeàn daân toäc cuûa caùc nöôùc tham gia, keá hoaïch cuoái cuøng ñaõ ñöôïc Quoác

(51) ECSC laø teân vieát taét cuûa European Coal and Steel Community.

53

hoäi Ñöùc vaø Phaùp thoâng qua thaùng 5-1951 vaø coù hieäu löïc töø ngaøy 10.2.1953.

ECSC bao goàm boán cô cheá:

- “Cô quan quyeàn löïc cao caáp” goàm 9 thaønh vieân nhieäm kì 6 naêm. Taùm thaønh vieân ñöôïc cöû treân cô sôû nhaát trí chung, coøn thaønh vieân thöù 9 do 8 thaønh vieân vöøa keå baàu ra. Cô quan naøy coù nhöõng quyeát ñònh vaø khuyeán nghò, nhöng khoâng thay theá caùc xí nghieäp vaãn tieáp tuïc ñöôïc töï quaûn lí.

- “Hoäi ñoàng boä tröôûng”, trong ñoù moãi thaønh vieân ñaïi dieän cho moät chính phuû, coù nhieäm vuï phoái hôïp hoaït ñoäng cuûa “Cô quan quyeàn löïc cao caáp” vôùi caùc chính phuû.

- “Hoäi nghò cuûa Coäng ñoàng” goàm 68 thaønh vieân, trong ñoù Phaùp, Ñöùc vaø Italia moãi nöôùc coù 18, Bæ vaø Haø Lan − 10, Luxembourg − 4, do Quoác hoäi caùc nöôùc naøy baàu ra hay baèng phoå thoâng ñaàu phieáu. Hoäi nghò kieåm soaùt moät caùch daân chuû “Cô quan quyeàn löïc cao caáp”, maø Hoäi nghò coù theå laät ñoå baèng moät kieán nghò khieån traùch vôùi ña soá 2/3 bieåu quyeát uûng hoä.

- “Toøa aùn” goàm baûy thaåm phaùn, nhieäm kì 6 naêm, ñöôïc cöû ra treân cô sôû nhaát trí. Theo ñeà nghò cuûa Bæ, Hieäp öôùc quy ñònh seõ xaây döïng trong 5 naêm nhöõng ñieàu khoaûn luaät quaù ñoä veà moät cheá ñoä “caân baèng veà thueá”.

Ñöôïc ñaùnh giaù laø moät saùng kieán taùo baïo nhaèm ñoaïn tuyeät vôùi caùc phöông saùch quaûn lí kinh teá ñaõ cuõ, goùp phaàn ñaåy maïnh tieán boä khoa hoïc-kó thuaät trong saûn xuaát, phaân phoái, tieâu thuï vaø naâng cao naêng suaát lao ñoäng. Trong voøng 5 naêm, ECSC ñaõ toû roõ söï thaønh coâng lôùn lao cuûa noù baèng caùc con soá: saûn löôïng theùp taêng 42%, hoaït ñoäng thöông maïi giöõa caùc nöôùc thaønh vieân vôùi nhau phaùt trieån maïnh, ñoàng thôøi khoâng thaáy keøm theo moät haäu quaû xaáu naøo veà chính trò hoaëc kinh teá. ECSC coøn goùp phaàn ñaùng keå vaøo vieäc hoøa giaûi quan heä Phaùp – Ñöùc voán laø hai nöôùc coù quan heä thuø ñòch laâu nay. Töø khi ECSC ra ñôøi, Phaùp vaø Ñöùc trôû thaønh hai nöôùc truï coät cho tieán trình nhaát theå hoùa chaâu AÂu.

b. Keá hoaïch Pleùven vaø vaán ñeà taùi vuõ trang nöôùc Ñöùc Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân(52), sau khi chieán tranh Trieàu Tieân buøng noå, Hoa Kì ñaõ khoâng chæ thuùc giuïc caùc nöôùc thaønh vieân NATO taêng cöôøng khaû naêng quaân söï cuûa mình, maø coøn chính thöùc ñeà xuaát yù töôûng veà vieäc taùi vuõ trang Taây Ñöùc taïi Hoäi nghò caùc boä tröôûng ngoaïi giao ba nöôùc Hoa Kì, Anh vaø Phaùp dieãn ra trong thaùng 9-1950 ôû New York. Bò Phaùp kòch lieät phaûn ñoái, yù töôûng cuûa Hoa Kì ñaõ bò gaùc laïi. Phieân hoïp cuûa Hoäi ñoàng NATO dieãn ra cuõng trong thaùng 9 ñaõ ñöa ra moät giaûi phaùp dung hoøa: caùc cô quan thaåm quyeàn cuûa toå chöùc naøy ñöôïc giao traùch nhieäm trong thôøi haïn ngaén nhaát ñöa ra nhöõng khuyeán caùo veà vieäc baèng caùch naøo Taây Ñöùc “coù theå goùp phaàn ñaéc löïc nhaát vaøo söï nghieäp phoøng thuû” [Daãn laïi theo 18, tr.388].

Vaø caùch ñoù ñaõ ñöôïc thuû töôùng Anh W. Churchill ñöa ra trong moät cuoäc hoïp cuûa Hoäi ñoàng chaâu AÂu dieãn ra ôû Strasbourg: thaønh laäp moät “quaân ñoäi ña quoác chaâu AÂu” trong khuoân khoå Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông. Saùng kieán naøy ñaõ mau choùng ñöôïc Phaùp naém baét vaø theå hieän thaønh döï aùn “Coäng ñoàng phoøng thuû chaâu AÂu” (CED), hay coøn ñöôïc goïi laø keá hoaïch Pleùven. Ñöôïc coâng boá ngaøy 24.10.1950, keá hoaïch Pleùven döï kieán raèng Taây Ñöùc seõ khoâng coù quaân ñoäi quoác gia rieâng, nhöng seõ ñöôïc pheùp coù moät soá ñôn vò vuõ trang vôùi quaân soá khoâng lôùn naèm trong bieân cheá "quaân ñoäi ña quoác chaâu AÂu" ñöôïc ñaët döôùi quyeàn löïc chính trò cuûa moät "Hoäi ñoàng chaâu AÂu" vaø moät boä chæ huy thoáng nhaát chòu traùch nhieäm tröôùc moät quoác hoäi chaâu AÂu vaø coù moät ngaân saùch quoác phoøng chung. Theo keá hoaïch, Phaùp seõ ñoùng goùp 14 sö ñoaøn, coøn Ñöùc 12. Thöïc ra, khi soaïn thaûo keá hoaïch naøy naêm 1950, töùc ngay sau khi NATO ñöôïc thaønh laäp vaø trong luùc ñang dieãn ra nhöõng cuoäc vaän ñoäng raùo rieát cuûa Anh vaø Mó nhaèm keát naïp Taây Ñöùc vaøo NATO trong tö caùch laø moät thaønh vieân ñaày ñuû, boä tröôûng Quoác

(52) Muïc 2. Taây Ñöùc gia nhaäp NATO vaø taùi vuõ trang cuûa I. Quan heä Ñoâng –Taây trong Chieán tranh laïnh.

54

phoøng Phaùp Pleùven tính toaùn raèng CED seõ laø coâng cuï thích hôïp giuùp Phaùp thöïc hieän yù ñoà haïn cheá khaû naêng hoài sinh cuûa moät quaân ñoäi Ñöùc maïnh meõ vaø rieâng bieät, duø khaû naêng naøy coù dieãn ra trong khuoân khoå NATO. Nhöng ñoái vôùi chaâu AÂu, nhaát laø ñoái vôùi Phaùp ôû thaäp nieân 50, quaân söï laø vaán ñeà nhaïy caûm hôn nhieàu so vôùi kinh teá. Khoâng queân moái haän thuø keùo daøi hôn nöûa theá kæ giöõa hai nöôùc, ngöôøi Phaùp trong khi vöøa raát saün saøng uûng hoä nhöõng saùng kieán giuùp haïn cheá khaû naêng hoài sinh cuûa quaân ñoäi Ñöùc, laïi vöøa muoán toû roõ moät tinh thaàn daân toäc maïnh meõ tröôùc baát kì daáu hieäu naøo, duø laø nhoû nhaát, giôùi haïn khaû naêng taêng cöôøng löïc löôïng quoác phoøng cuûa nöôùc hoï. Keá hoaïch laäp töùc gaây ra nhöõng laøn soùng phaûn ñoái döõ doäi ngay taïi Phaùp, caû trong haøng nguõ caùnh taû cuõng nhö caùnh höõu. Nhöõng ngöôøi goâlít chæ trích keá hoaïch Pleùven ñaõ “phi quoác gia hoùa”(53) quaân ñoäi Phaùp. Moät soá nghò só ñaûng Xaõ hoäi choáng ñoái vieäc taùi vuõ trang nöôùc Ñöùc, duø döôùi baát kì hình thöùc naøo. Nhöõng ngöôøi coäng saûn cuõng phaûn ñoái veà nguyeân taéc. Bò phaûn ñoái bôûi nhieàu luoàng dö luaän khaùc nhau, cuoäc ñaøm phaùn khôûi söï töø ngaøy 15.2.1951 ôû Paris ñaõ phaûi keùo daøi ñeán ngaøy 27.5.1952 môùi keát thuùc baèng leã kí keát Hieäp öôùc thaønh laäp CED giöõa 6 nöôùc thaønh vieân ECSC. Laø nöôùc ñeà xuaát saùng kieán “quaân ñoäi ña quoác chaâu AÂu”, Anh laïi sôùm töø boû vieäc tham gia keá hoaïch Pleùven.

Tieán trình pheâ chuaån Hieäp öôùc dieãn ra raát chaäm chaïp. Maõi ñeán ngaøy 15.3.1953, Quoác hoäi Ñöùc môùi thoâng qua Hieäp öôùc. Nhöng ôû chính nöôùc ñeà xuaát saùng kieán, moïi vieäc coøn tieán trieån khoù khaên hôn nhieàu, nhaát laø töø sau thaùng 1.1953, khi Robert Schuman, ngöôøi ñi ñaàu trong noã löïc nhaát theå hoùa chaâu AÂu, maát gheá boä tröôûng Ngoaïi giao trong Chính phuû môùi cuûa Reneù Mayer (ngöôøi trôû thaønh thuû töôùng chuû yeáu nhôø lôøi cam keát seõ xem xeùt laïi Hieäp öôùc CED). Ñeå laøm yeân loøng nhöõng ngöôøi choáng ñoái CED, Chính phuû Phaùp höùa seõ ñaûm baûo moät soá ñieàu kieän tieân quyeát tröôùc khi ñöa Hieäp öôùc Paris ra cho Quoác hoäi pheâ chuaån: Anh vaø Mó cam keát duy trì laâu daøi quaân ñoäi cuûa hoï treân luïc ñòa chaâu AÂu; vaän ñoäng taêng theâm quyeàn töï chuû cuûa Phaùp, ñaëc bieät laø trong vieäc cöû quaân ra haûi ngoaïi. Thaùng 1.1953, D. Eisenhower trôû thaønh Toång thoáng Hoa Kì. Laø ngöôøi say meâ vôùi yù töôûng “Coäng ñoàng phoøng thuû chaâu AÂu”, oâng ñaõ bieán noù thaønh ñieåm chuû yeáu trong chính saùch chaâu AÂu cuûa mình, vaø khoâng ngaàn ngaïi gaây söùc eùp leân Phaùp ñeå nöôùc naøy pheâ chuaån Hieäp öôùc Paris. Ngaøy 30.8.1954, caùc ñaïi bieåu goâlít vaø coäng saûn ôû Quoác hoäi ñaõ lieân keát boû phieáu baùc boû döï aùn thaønh laäp CED, duø raèng khoâng laâu tröôùc ñoù Chính phuû Anh vaø Hoa Kì ñaõ lieân tieáp trong caùc ngaøy 14 vaø 16.4.1954 baøy toû quyeát taâm duy trì quaân cuûa hoï ôû luïc ñòa “chöøng naøo coøn nguy cô ñoái vôùi an ninh Taây AÂu”.

Thaát baïi cuûa keá hoaïch CED ñaët giôùi caàm quyeàn Phaùp vaøo moät vò theá heát söùc luùng tuùng vaø ñaõ khieán Hoa Kì vaø Anh raát baát maõn. Khoâng theå, vaø vaû chaêng cuõng khoâng muoán, caûn trôû vieäc keát naïp Taây Ñöùc vaøo NATO, hoï buoäc phaûi tìm kieám moät keá saùch thay cho CED, khaû dó ñöôïc dö luaän Phaùp, voán raát e deø khaû naêng hoài sinh cuûa moät quaân ñoäi Ñöùc huøng maïnh vaø ñoäc laäp chaáp nhaän. Lôøi höùa cuûa Anh veà vieäc duy trì laâu daøi quaân ñoäi cuûa hoï treân laõnh thoå Ñöùc chaúng ñuû ñeå traán an Paris. Tröôùc khaû naêng lieân minh Hoa Kì - Taây AÂu coù theå bò tan raõ vì thaát baïi cuûa CED, boä tröôûng Ngoaïi giao Anh Anthony Eden, baèng moät cuoäc vaän ñoäng ngoaïi giao khoân kheùo, ñaõ ñöùng ra toå chöùc Hoäi nghò London hoïp töø 28.9 ñeán 3.10.1954. Hoäi nghò keát luaän raèng Taây Ñöùc caàn gia nhaäp NATO. Ñoåi laïi, Phaùp nhaän ñöôïc ñaûm baûo raèng Anh seõ thöôøng xuyeân coäng taùc trong vieäc phoøng thuû chaâu AÂu luïc ñòa vaø haïn cheá soá löôïng quaân Ñöùc tham gia vaøo coâng vieäc phoøng thuû ñoù. Eden coøn ñeà nghò môû roäng Hieäp öôùc Brussels(54), voán bò xeáp xoù laâu nay ñeå bao goàm theâm Ñöùc vaø Italia. Ñöùc seõ ñöôïc keát naïp vaøo UEO, nhöng quaân soá cuûa noù seõ bò giôùi haïn trong khuoân khoå UEO vaø khoâng ñöôïc saûn xuaát vuõ khí haït nhaân, sinh hoïc vaø hoùa hoïc, vuõ khí taàm xa, taøu chieán treân 3.000 taán, maùy bay neùm bom chieán löôïc. Ñieàu chuû yeáu laø Anh cam keát seõ khoâng ruùt quaân khoûi luïc ñòa “traùi vôùi yù muoán cuûa ña soá caùc nöôùc tham gia

(53) Nghóa laø, theo nhöõng ngöôøi goâlít, quaân ñoäi Phaùp khoâng coøn hoaøn toaøn thuoäc quyeàn chæ huy cuûa Chính phuû Phaùp nöõa. (54) Ngaøy 17.3.1948, lo laéng tröôùc söï cuûng coá vaø taêng cöôøng vò theá cuûa caùc ñaûng Coäng saûn ôû Ñoâng AÂu, Anh, Phaùp vaø caùc nöôùc Benelux ñaõ kí Hieäp öôùc Brussels thaønh laäp Lieân hieäp Taây AÂu (UEO), moät toå chöùc quaân söï ñaët döôùi quyeàn cuûa töôùng Anh B. Montgomery. Nhöng khaû naêng quaân söï raát coù haïn cuûa caùc nöôùc thaønh vieân ñaõ khieán UEO khoâng ñoùng vai troø gì ñaùng keå trong sinh hoaït quoác teá ôû chaâu AÂu. Sau khi NATO ra ñôøi, noù thöïc söï rôi vaøo queân laõng.

55

Hieäp öôùc Brussels”. Veà phaàn mình, Hoa Kì höùa heïn duy trì ôû chaâu AÂu moät quaân soá ñuû ñeå baûo veä Taây AÂu.

Töø ngaøy 20 ñeán ngaøy 23.10.1954, caùc nöôùc ñaõ tham döï Hoäi nghò London döï tieáp Hoäi nghò Paris vaø kí caû thaûy boán hieäp ñònh coù caùc noäi dung chính sau:

- Chaám döùt cheá ñoä chieám ñoùng ôû CHLB Ñöùc vaø nöôùc naøy ñöôïc khoâi phuïc ñaày ñuû chuû quyeàn;

- CHLB Ñöùc ñöôïc tham gia Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông vaø ñöôïc keát naïp vaøo NATO;

- Khoái Hieäp öôùc Brussels ñöôïc môû roäng thaønh Lieân hieäp Taây AÂu goàm baûy nöôùc: Anh, Phaùp, CHLB Ñöùc, Italia, Bæ, Haø Lan vaø Luxembourg. Taây Ñöùc ñöôïc xaây döïng moät löïc löôïng boä binh goàm hai sö ñoaøn, moät löïc löôïng khoâng quaân 75.000 ngöôøi vaø moät löïc löôïng haûi quaân 25.000 ngöôøi. Ñaïo quaân naøy phaûi ñöôïc ñaët döôùi quyeàn chæ huy toái cao cuûa NATO;

- Ñöùc vaø Phaùp thoûa thuaän veà quy cheá cuûa haït Saar: ñoäc laäp veà chính trò trong luùc vaãn giöõ caùc moái quan heä kinh teá vôùi Phaùp.

Thöïc ra, caùc hoäi nghò treân chæ ñöa ra ñöôïc moät giaûi phaùp dung hoøa göôïng eùp vaø ngöôøi Phaùp hieåu roõ chuyeän naøy. Nhöng khoâng theå laøm gì khaùc hôn tröôùc söùc eùp cuûa Hoa Kì vaø Anh, ngöôøi Phaùp ñaønh raát mieãn cöôõng chaáp nhaän noù baèng vieäc thoâng qua Hieäp öôùc London(55) vaø Hieäp öôùc Paris.

Thaùng 5.1955, Taây Ñöùc ñöôïc keát naïp vaøo UEO vaø thoâng qua toå chöùc quaân söï naøy ñöôïc keát naïp vaøo NATO trong tö caùch laø moät thaønh vieân ñaày ñuû vaø coù chuû quyeàn. Chaúng coøn gì ngaên trôû Taây Ñöùc, trong vò theá môùi naøy, xaây döïng moät quaân ñoäi rieâng - Bundeswehr.

3. Euratom vaø Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC)

a. YÙ töôûng chung

Thaát baïi cuûa keá hoaïch Pleùven laø moät ñoøn giaùng naëng neà vaøo tieán trình nhaát theå hoùa chaâu AÂu, vì theo döï tính cuûa nhöõng ngöôøi uûng hoä noù, CED seõ môû ñöôøng cho moät cô quan sieâu quoác gia khaùc − Coäng ñoàng Chính trò chaâu AÂu − coù chöùc naêng toång quaûn caùc hoaït ñoäng cuûa caû CED laãn ECSC. Khoâng naûn loøng, nhöõng ngöôøi uûng hoä thoáng nhaát chaâu AÂu ñaõ ñi tìm moät con ñöôøng khaùc. Boä tröôûng Ngoaïi giao Bæ Paul − Henri Spaak thuaät laïi: “YÙ töôûng chung cuûa chuùng toâi laø nhö sau: moät chaâu AÂu chính trò chöa bò baùo töû; thaát baïi cuûa keá hoaïch CED chæ toû cho thaáy chuùng toâi ñaõ quaù voäi vaøng kieán taïo chaâu AÂu baèng nhöõng phöông saùch khoâng ñöôïc taát caû chuùng toâi taùn ñoàng... Chuùng toâi cho raèng bò thaát baïi trong ñòa haït chính trò, chuùng toâi seõ giaûi quyeát vaán ñeà trong lónh vöïc kinh teá, vaø söû duïng phöông phaùp ñöôïc goïi laø chöùc naêng baèng caùch phaùt huy ôû möùc ñoä nhaát ñònh... kinh nghieäm ñöôïc thöøa nhaän laø thaønh coâng qua vieäc thaønh laäp ECSC” [Daãn laïi theo 14, tr.758 – 759].

Trong caùc ngaøy 1 vaø 2.6.1955, ñaïi dieän cuûa 6 nöôùc thaønh vieân ECSC laø Phaùp, CHLB Ñöùc, Italia, Bæ, Haø Lan vaø Luxembourg gaëp nhau ôû Messina (Italia) ñeå xuùc tieán keá hoaïch xaây döïng moät lieân minh kinh teá chaët cheõ hôn. Hoäi nghò ñaõ thaønh coâng toát ñeïp vôùi keát quaû laø 6 nöôùc nhaát trí môû roäng söï lieân keát veà kinh teá trong moät toå chöùc chung.

b. Hieäp öôùc Roma (25.3.1957).

Theo tinh thaàn cuûa Hoäi nghò Messina, 6 nöôùc thaønh vieân ECSC ñaõ toå chöùc Hoäi nghò Roma (Italia) vaøo ngaøy 25.3.1957. Taïi ñaây, baûn Hieäp öôùc Roma ñaõ ñöôïc kí keát vôùi noäi dung chuû yeáu laø thaønh laäp Coäng ñoàng Naêng löôïng Nguyeân töû chaâu AÂu töùc Euratom (coøn vieát taét laø CEEA) vaø Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC) coøn ñöôïc goïi laø Thò tröôøng chung chaâu AÂu.

Theo quy ñònh cuûa Hieäp öôùc Roma, Euratom “goùp phaàn, qua vieäc taïo ñieàu kieän caàn thieát cho vieäc thaønh laäp vaø taêng tröôûng mau choùng ngaønh coâng nghieäp haït nhaân, taêng möùc soáng cuûa caùc nöôùc thaønh vieân vaø phaùt trieån maäu dòch vôùi caùc nöôùc khaùc”. Nhö vaäy, Eurotom laø toå chöùc lieân keát cuûa 6 nöôùc trong lónh vöïc coâng nghieäp naêng löôïng môùi laø naêng löôïng haït nhaân. Nhöõng nhieäm vuï ñöôïc quy ñònh

(55) Hieäp öôùc naøy mau choùng maát taùc duïng sau naêm 1957 khi Anh coâng boá quyeát ñònh giaûm ñaùng keå quaân soá ñoùng ôû Taây Ñöùc.

56

cuûa Eurotom laø thuùc ñaåy vieäc nghieân cöùu, phoå bieán kieán thöùc, baûo veä moâi tröôøng, ñaûm baûo nguoàn cung caáp thöôøng xuyeân caùc nguyeân lieäu haït nhaân, thuùc ñaåy ñaàu tö, laäp caùc cô sôû saûn xuaát naêng löôïng haït nhaân chung, laäp moät thò tröôøng chung veà nguyeân taéc giöõa caùc thaønh vieân. Ngay töø ñaàu, Euratom coå vuõ söï coäng taùc khoâng chæ giöõa caùc nöôùc thaønh vieân, maø caû vôùi nhöõng nöôùc khaùc trong khuoân khoå cuûa moät toå chöùc khaùc lôùn hôn vaø loûng leûo hôn – Cô quan Naêng löôïng Haït nhaân chaâu AÂu (EAEA). Ñöôïc thaønh laäp cuoái naêm 1957, EAEA goàm 17 quoác gia Taây AÂu ñaõ khôûi söï ñôõ ñaàu caùc cô sôû haït nhaân baèng söï coäng taùc ñaày ñuû vôùi Euratom.

Veà Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC), Hieäp öôùc Roma truø tính huûy boû daàn haøng raøo thueá quan giöõa caùc nöôùc thaønh vieân trong thôøi haïn keùo daøi töø 12 ñeán 15 naêm vaø laäp moät chính saùch maäu dòch chung ñoái vôùi caùc nöôùc theá giôùi thöù ba; xoùa boû nhöõng raøo caûn cho vieäc töï do löu thoâng veà ngöôøi, dòch vuï vaø voán; thieát laäp chính saùch chung trong lónh vöïc noâng nghieäp vaø vaän taûi; thaønh laäp lieân minh thueá quan; taïo ra moät söï gaàn guõi trong heä thoáng luaät cuûa caùc nöôùc thaønh vieân ñaùp öùng yeâu caàu hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng chung; tieâu chuaån hoùa phuùc lôïi xaõ hoäi vaø “ñieàu hoøa” chính saùch thueá. Theo Hieäp öôùc, tieán trình thaønh laäp Thò tröôøng chung phaûi ñöôïc keát thuùc vaøo khoaûng naêm 1970. Khoâng chæ ñeà caäp ñeán quyeàn lôïi kinh teá cuûa caùc nöôùc thaønh vieân, Hieäp öôùc coøn döï kieán moät tieán trình taïo ra söï gaén boù daàn veà chính trò giöõa caùc nöôùc naøy trong nhieàu vaán ñeà roäng hôn, keå caû trong lónh vöïc xaõ hoäi vaø quan heä ñoái ngoaïi. Vöøa keâu goïi caùc nöôùc khaùc tham gia, EEC vöøa ñeà nghò caùc nöôùc thaønh vieân thoáng nhaát cheá ñoä baûo hoä thueá quan choáng caùc nöôùc ñoù. Baèng caùc keá hoaïch vöøa keå, EEC roõ raøng khoâng giôùi haïn hoaït ñoäng cuûa mình trong lónh vöïc kinh teá thuaàn tuùy, maø coøn coù yù thoáng nhaát caùc chính saùch kinh teá vaø xaõ hoäi cuûa caùc nöôùc thaønh vieân, hay ít nhaát ñieàu hoøa vaø phoái hôïp chuùng. Chính vì tính chaát bao quaùt roäng lôùn cuûa noù maø EEC trôû thaønh coäng ñoàng quan troïng nhaát vaø tieâu bieåu nhaát trong ba coäng ñoàng lieân keát chaâu AÂu. Nhieäm vuï toång quaùt cuûa EEC tröôùc heát laø xaây döïng “moät thò tröôøng chung”. Do vaäy, EEC coøn ñöôïc goïi laø Thò tröôøng chung chaâu AÂu.

c. Heä thoáng toå chöùc cuûa Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC)

Vieäc thöïc hieän nhöõng nhieäm vuï cuûa Thò tröôøng chung ñöôïc tieán haønh thoâng qua ñaïi hoäi, hoäi ñoàng, uûy ban vaø toøa aùn. Euratom cuõng ñöôïc trang bò moät caáu truùc toå chöùc töông töï. Quyeàn löïc cuûa caùc cô quan EEC ñöôïc quy ñònh raát chaët cheõ, vì noù lieân quan ñeán quyeàn lôïi kinh teá cuûa caùc nöôùc thaønh vieân (vaø khoâng chæ kinh teá !). Beân caïnh ñoù, Hieäp öôùc Roma coøn truø tính caùc khaû naêng vaø thuû tuïc ñeå môû roäng phaïm vi thaåm quyeàn cuûa chuùng.

Hoäi ñoàng EEC laø cô quan phoái hôïp chính saùch kinh teá cao nhaát. Vôùi thaønh phaàn laø ñaïi dieän ôû caáp boä tröôûng (theo tæ leä moät ñaïi dieän cho moät nöôùc), Hoäi ñoàng hoïp moät thaùng moät laàn. Trong nhöõng vaán ñeà rieâng leû, maø tröôùc heát laø vieäc keát naïp hoäi vieân môùi, ngaân saùch cuûa EEC, Hoäi ñoàng töï soaïn thaûo vaø thoâng qua nghò quyeát, ñoäc laäp vôùi UÛy ban; nhöng trong ñaïi boä phaän vaán ñeà, Hoäi ñoàng phaûi döïa vaøo caùc ñeà nghò cuûa Uyû ban. Nhöõng nghò quyeát quan troïng nhaát lieân quan ñeán chính saùch cuûa EEC, vaø caû nhöõng nghò quyeát nhaèm thay ñoåi nhöõng ñeà nghò cuûa uûy ban, phaûi ñöôïc thoâng qua treân cô sôû nhaát trí. Giuùp vieäc cho Hoäi ñoàng coù “UÛy ban Kinh teá vaø Xaõ hoäi”, “UÛy ban Tieàn teä”, “UÛy ban Tö phaùp” vaø “Ngaân haøng ñaàu tö chaâu AÂu”.

UÛy ban laø cô quan chaáp haønh chính cuûa EEC. Thaønh phaàn cuûa noù goàm 9 ngöôøi, ñöôïc chính phuû caùc nöôùc thaønh vieân boå nhieäm theo nhieäm kì 4 naêm. Theo Hieäp öôùc, UÛy ban khoâng neân coù quaù hai thaønh vieân thuoäc cuøng moät quoác tòch. Caùc thaønh vieân hoaït ñoäng taäp theå vaø trong hoaït ñoäng cuûa mình, ñoäc laäp veà maët phaùp lí vôùi chính phuû ñaõ boå nhieäm hoï. Traùch nhieäm cuûa UÛy ban laø theå hieän “quyeàn lôïi cuûa chaâu AÂu”, ñaûm baûo vieäc thöïc thi caùc hieäp öôùc, hoaït ñoäng vaø söï phaùt trieån cuûa toå chöùc, tieán haønh caùc quan heä ñoái ngoaïi.

57

Ñaïi hoäi EEC (töø naêm 1962 ñöôïc ñoåi teân thaønh “Quoác hoäi chaâu AÂu”) laø söï theå hieän tính chaát “daân chuû” cuûa toå chöùc. Thaønh phaàn cuûa noù goàm 142 thaønh vieân Quoác hoäi cuûa nhöõng nöôùc EEC, ñöôïc Quoác hoäi caùc nöôùc naøy boå nhieäm phuø hôïp vôùi nhöõng chuaån möïc cuûa quy cheá ñaïi nghò. Ñaïi hoäi ñöôïc giao phoù caùc chöùc naêng kieåm tra coù tính giôùi haïn, trong ñoù coù quyeàn baøy toû söï baát tín nhieäm ñoái vôùi UÛy

ban baèng ña soá 2/3 toång soá phieáu. Nhöng nhìn chung, quyeàn löïc cuûa Ñaïi hoäi mang tính tö vaán, nhöõng nghò quyeát cuûa noù chæ coù giaù trò khuyeán caùo.

Moät boä phaän caáu thaønh neân Hieäp öôùc Roma vaø tieán trình nhaát theå hoùa sau naøy laø chính saùch ñoái vôùi caùc thuoäc ñòa cuûa nhöõng nöôùc thaønh vieân, chuû yeáu ôû chaâu Phi. Caùc nöôùc naøy ñöôïc ñöa vaøo phaïm vi hoaït ñoäng cuûa EEC nhö laø “nhöõng laõnh thoå lieân keát”. Chuùng ñöôïc höôûng moät soá quyeàn lôïi veà kinh teá vaø thöông maïi phaùt sinh töø quy cheá hoaït ñoäng cuûa EEC.

4. Anh vaø vaán ñeà nhaát theå hoùa chaâu AÂu

a. Vieäc thaønh laäp Hieäp hoäi Maäu dòch Töï do chaâu AÂu (EFTA)

EEC chính laø keát quaû cuûa quyeát taâm nhaát theå hoùa kinh teá thöïc söï vaø ñöôïc xem laø tieàn ñeà cuûa moät quaù trình keát hôïp chính trò chaët cheõ hôn. Xu höôùng phaùt trieån naøy cuûa EEC khoâng laøm ngöôøi Anh phaán khôûi. Laø moät nöôùc haûi ñaûo, Anh töø sau thôøi caùc cuoäc phaùt kieán ñòa lí ñaõ ñi theo con ñöôøng phaùt trieån höôùng ra beân ngoaøi chaâu AÂu. Anh chæ can döï vaøo luïc ñòa, moãi khi ôû ñaây xaûy ra söï bieán laøm maát theá quaân bình löïc löôïng vaø do ñoù ñe doïa ñeán an ninh cuûa Anh. Theá “coâ laäp huy hoaøng” naøy ñaõ khieán Anh chæ quan taâm ñeán khía caïnh quaân söï trong quan heä vôùi caùc nöôùc chaâu AÂu luïc ñòa. Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, quan ñieåm naøy tieáp tuïc taùc ñoäng ñeán ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Anh ñoái vôùi chaâu AÂu. Moät khi ñaõ giaønh ñöôïc söï cam keát cuûa Hoa Kì cho vieäc phoøng thuû chaâu AÂu - khoái NATO, Anh khoâng coøn höùng thuù vôùi söï nghieäp nhaát theå hoùa chaâu AÂu nöõa, nhaát laø khi tieán trình ñoù dieãn ra theo chieàu höôùng seõ gaén Anh chaët hôn bao giôø heát vaøo soá phaän cuûa luïc ñòa chaâu AÂu. Thöïc ra, naêm 1956, Anh coù ñöa ra döï aùn “vuøng töï do maäu dòch” bao goàm taát caû caùc nöôùc Taây AÂu. Theo döï aùn naøy, caùc haøng raøo thueá quan vaø ñònh suaát ñoái vôùi haøng coâng nghieäp giöõa nhöõng nöôùc thaønh vieân seõ ñöôïc baõi boû daàn; nhöng saûn phaåm noâng nghieäp seõ khoâng chòu taùc ñoäng cuûa döï aùn vaø moái quan heä qua laïi vôùi caùc laõnh ñòa haûi ngoaïi cuõng seõ khoâng ñöôïc ñuïng ñeán. Döï aùn cuûa Anh cuõng khoâng ñeà caäp gì ñeán vieäc thaønh laäp baát kì ñònh cheá sieâu quoác gia naøo. Troâng mong Anh gia nhaäp EEC ñeå trôû thaønh ñoái troïng vôùi Phaùp vaø Ñöùc, caùc nöôùc Benelux ñaõ uûng hoä keá hoaïch “vuøng töï do maäu dòch”. Caû Ñöùc, xuaát phaùt töø nhöõng toan tính chính trò phöùc taïp, cuõng saün saøng taùn ñoàng keá hoaïch cuûa Anh. Nhöng vaáp phaûi söï choáng ñoái kieân quyeát cuûa Phaùp, döï aùn “vuøng töï do maäu dòch” ñaõ bò huûy boû vaøo cuoái naêm 1958. Vì theo Phaùp, Anh muoán leøo laùi tieán trình nhaát theå hoùa chaâu AÂu theo nhöõng ñieàu kieän rieâng cuûa mình – trong khuoân khoå ñòa lí cuûa NATO, döïa vaøo “moái quan heä ñaëc bieät” vôùi Hoa Kì vaø khoâng ñeå maát caùc quyeàn lôïi ñöôïc höôûng töø cheá ñoä maäu dòch nhieàu öu ñaõi vôùi caùc nöôùc Thònh vöôïng chung. Nhö vaäy, duø vaãn luoân uûng hoä tieán trình nhaát theå hoùa, caû ñaûng Baûo thuû laãn ñaûng Lao ñoäng ñeàu ñaùnh giaù cao söùc maïnh cuûa khoái Thònh vöôïng chung vaø cuõng toû ra töï maõn khoâng keùm vôùi tieàm naêng chính trò, kinh teá vaø quaân söï cuûa Anh. Töø naêm 1932, quan heä thöông maïi giöõa Anh vaø caùc nöôùc trong khoái Thònh vöôïng chung ñöôïc thöïc hieän treân cô sôû thueá quan öu ñaõi laãn nhau. Vieäc Anh gia nhaäp EEC, vieäc nöôùc naøy thuaän theo moät cheá ñoä thueá quan thoáng nhaát coù nghóa laø cheá ñoä thueá quan öu ñaõi giöõa noù vaø khoái Thònh vöôïng chung taát seõ bò huûy boû. Trong luùc ñoù, trong naêm 1956, phaàn cuûa khoái Thònh vöôïng chung chieám ñeán treân 45% toång kim ngaïch ngoaïi thöông cuûa Anh, trong luùc phaàn cuûa caùc nöôùc EEC chæ laø 15%. Ngoaøi nhöõng tính toaùn veà kinh teá naøy, London coøn bò vöôùng maéc moät vaán ñeà chính trò: trong khoái Thònh vöôïng chung, Anh ngoài ôû ngoâi vò haøng ñaàu, trong luùc ôû khuoân khoå EEC, Anh phaûi chaáp nhaän vò trí ngang haøng vôùi caùc cöôøng quoác Taây AÂu khaùc.

Vì nhöõng leõ treân, khi bieát tin EEC seõ thi haønh chính saùch thoáng nhaát thueá quan töø sau ngaøy 1.1.1959 choáng caùc nöôùc ngoaøi khoái, phaûn öùng cuûa Anh mang tính chaát töï veä hôn laø phaûn coâng. Ngaøy 4-1-1960, keá hoaïch thaønh laäp “Lieân minh quan thueá phöông Baéc” giöõa Na Uy, Ñan Maïch vaø Thuïy Ñieån bò huûy boû vaø ñöôïc thay baèng döï aùn “Hieäp hoäi Maäu dòch Töï do chaâu AÂu” (European Free Trade Association - EFTA) ñöôïc mang ra thöïc hieän vôùi baûy nöôùc thaønh vieân - Anh, Thuïy Ñieån, Na Uy, Ñan Maïch, AÙo, Boà Ñaøo Nha vaø Thuïy Só.

b. Anh xin gia nhaäp EEC

Töø naêm 1959, hoaït ñoäng maäu dòch chaâu AÂu bò phaân thaønh “saùu noäi” (töùc EEC) vaø “baûy ngoaïi”

58

(töùc EFTA). EEC toû ra coù söùc soáng hôn EFTA. Phaàn cuûa khoái Thònh vöôïng chung trong xuaát khaåu cuûa Anh khoâng ngöøng giaûm xuoáng: töø 45% (1956) xuoáng coøn 28% (1965), trong luùc phaàn cuûa caùc nöôùc Taây AÂu laïi taêng: töø 26% leân 33% (trong ñoù phaàn cuûa caùc nöôùc EEC – töø 15% leân 19%). Thaùng 8- 1961, Anh chính thöùc xin ñaøm phaùn veà ñieàu kieän gia nhaäp EEC, duø vaãn luoân luoân baøi xích tieán trình nhaát theå hoùa chính trò.

Tieán trình ñaøm phaùn cho thaáy roõ Anh muoán ñöôïc ñaûm baûo moät soá quyeàn lôïi rieâng lieân quan ñeán haøng noâng nghieäp, caùc moái quan heä ñeán nhöõng nöôùc khoái Thònh vöôïng chung (ñaëc bieät laø Canada, Australia vaø New Zealand), theâm nöõa cuõng caàn quan taâm ñeán töông lai cuûa EFTA. Khoâng muoán mang tieáng boû rôi “baûy ngoaïi” nöûa chöøng, London tìm caùch ñaït ñöôïc moät thoûa thuaän tröôùc lieân quan ñeán nhöõng nöôùc EFTA naøo muoán gia nhaäp Thò tröôøng chung. Nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát naøy hoùa ra laïi laø sai laàm lôùn. Seõ laø khoân ngoan hôn chaêng, neáu Anh cöù xin gia nhaäp tröôùc, ñeå roài sau ñoù duøng aûnh höôûng cuûa mình taùc ñoäng leân chính saùch cuûa EEC töø beân trong?

Khoù maø coù ñöôïc caâu traû lôøi roõ raøng, vì ngöôøi Phaùp, khi cöùu xeùt caùc ñieàu kieän xin gia nhaäp cuûa Anh, ñaõ baét ñaàu toû ra khoù khaên hôn so vôùi tröôùc. Khoâng laâu sau khi Thò tröôøng chung ñöôïc thaønh laäp, ñaõ xaûy ra moät bieán coá heát söùc lôùn lao trong sinh hoaït chính trò ôû Phaùp : neàn Coäng hoøa thöù tö bò neàn Coäng hoøa thöù naêm thay theá, vôùi ngöôøi caàm ñaàu laø Charles de Gaulle.

Thöïc ra, de Gaulle khoâng ñònh choáng laïi ñôn xin gia nhaäp cuûa Anh, vì oâng cho raèng khi ñaët ra nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát, Anh chöa coù veû thöïc taâm muoán ñöôïc keát naïp. Chæ khi nhaän thaáy ñaõ coù söï thay ñoåi trong laäp tröôøng cuûa London, de Gaulle môùi baét ñaàu toû thaùi ñoä kieân quyeát choáng vieäc keát naïp Anh. Lôøi giaûi thích chính thöùc maø oâng ñöa ra taïi cuoäc hoïp baùo noåi tieáng thaùng 1-1963 laø Anh, xeùt veà truyeàn thoáng vaø caùc quyeàn lôïi kinh teá vaø chính trò, khoâng phaûi laø moät boä phaän thöïc söï gaén boù vôùi chaâu AÂu. Nhöng moïi ngöôøi ñeàu hieåu raèng oâng raát hoà nghi ñaát nöôùc maø oâng cho raèng quaù gaén boù vôùi Hoa Kì veà nhieàu maët, trong ñoù coù lónh vöïc ñoái ngoaïi, keå caû trong quan heä vôùi caùc nöôùc chaâu AÂu.

Naêm 1967, Chính phuû Coâng ñaûng Anh Wilson ñaõ yeâu caàu tieáp tuïc cuoäc ñaøm phaùn, nhöng moät laàn nöõa Phaùp vaãn phuû quyeát vieäc keát naïp Anh vaøo EEC. Duø khoâng ñöôïc keát naïp, thaùi ñoä quay löng cuûa Anh ñoái vôùi EFTA ñaõ ñaåy toå chöùc naøy ñeán choã tan raõ. Naêm 1962 vaø naêm 1963, Hy Laïp vaø Thoå Nhó Kì laàn löôït ñöôïc keát naïp vaøo EEC trong tö caùch laø caùc “quoác gia lieân keát”.

5. Chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Phaùp thôøi toång thoáng de Gaulle (1958-1969)

a. Ñoái vôùi Mó vaø Anh

Ñaõ coù lôøi giaûi thích raèng chính saùch ñoái ngoaïi cuûa nöôùc Phaùp trong nhöõng naêm 1958-1969 ñöôïc hình thaønh töø moái aùc caûm choáng Anh vaø Mó cuûa toång thoáng de Gaulle. Taát nhieân, oâng naøy khoâng theå queân nhöõng kæ nieäm khoâng laáy gì laøm deã chòu trong nhöõng naêm thaùng phaûi soáng löu vong vaø döïa vaøo söï che chôû cuûa Anh vaø Hoa Kì, nhöng cuõng caàn phaûi hieåu raèng de Gaulle chöa bao giôø laø ngöôøi ngöôõng moä theá giôùi “Anglo-Saxon”(55a).

Khoâng laâu sau khi leân caàm quyeàn, de Gaulle ñaõ coù dòp trình baøy quan nieäm rieâng veà vai troø cuûa chaâu AÂu vaø cuûa nöôùc Phaùp treân chính tröôøng quoác teá vaø trong moái quan heä vôùi hai sieâu cöôøng Lieân Xoâ vaø Hoa Kì taïi cuoäc gaëp gôõ vôùi Foster Dulles, boä tröôûng Ngoaïi giao Mó. Ñaây ñuùng ra laø moät cuoäc tranh caõi veà moät ñöôøng loái rieâng, moät cuoäc xung ñoät khoâng nhoû. Ngöôøi Mó xem nöôùc Phaùp laø moät cöôøng quoác chaâu AÂu, ngang haøng vôùi Ñöùc vaø Italia, trong luùc theo de Gaulle, vò trí cuûa Phaùp laø naèm trong haøng nguõ caùc cöôøng quoác theá giôùi. Thaùng 9-1958, De Gaulle coøn vieát thö cho toång thoáng Eisenhower yeâu caàu thay theá söï chæ ñaïo NATO do Hoa Kì moät mình ñaûm nhieäm baèng moät ban chæ ñaïo ba beân goàm Hoa Kì, Anh vaø Phaùp. Do naém haàu heát löïc löôïng haït nhaân chieán löôïc cuûa NATO, Hoa Kì ñaõ choáng laïi yù kieán ñoù. Tuy giöõ im laëng veà vaán ñeà naøy ñeán naêm 1963, de Gaulle cuõng vaãn coá baøy toû söï baát ñoàng cuûa mình baèng leänh ruùt caùc ñôn vò haûi quaân cuûa Phaùp ra khoûi Boä chæ huy

(55a) Ñoäc giaû naøo quan taâm, coù theå tìm ñoïc tieåu söû de Gaulle trong Leâ Vinh Quoác (cb) − Leâ Phuïng Hoaøng. Caùc nhaân vaät lòch söû hieän ñaïi , t.I (Georges Clemenceau, Charles de Gaulles) , NXB Giaùo duïc , TP. Hoà Chí Minh, 2002.

59

NATO ôû Ñòa Trung Haûi vaøo thaùng 3.1959. Do caùc ñôn vò naøy raát nhoû beù, haønh ñoäng ñoù chæ coù yù nghóa töôïng tröng vaø thöïc ra de Gaulle cuõng chæ muoán nhö vaäy, vì oâng hieåu raèng ñieàu kieän tieân quyeát cho vieäc thöïc hieän quan ñieåm ñoái ngoaïi rieâng cuûa oâng laø giaûi quyeát döùt ñieåm vaán ñeà Algeria – vaán ñeà quan troïng nhaát ñoái vôùi nöôùc Phaùp luùc baáy giôø(56).

Sau khi Hieäp ñònh Evian ñöôïc kí (3.1962) vaø Algeria tuyeân boá ñoäc laäp (7.1962), de Gaulle baét ñaàu vaïch ra nhöõng ñöôøng neùt lôùn trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa oâng. Veà nhaát theå hoùa, oâng taùn thaønh vieäc thaønh laäp Thò tröôøng chung, duø oâng ñaõ leân tieáng choáng laïi noù trong thôøi gian tröôùc khi caàm quyeàn trôû laïi. Nhöng oâng vaãn khoâng muoán hi sinh neàn ñoäc laäp daân toäc cuûa Phaùp baèng vieäc taïo ra moät toå chöùc sieâu quoác gia, nghóa laø de Gaulle choáng laïi quaù trình nhaát theå hoùa chính trò, maø giôùi laõnh ñaïo moät soá nöôùc thaønh vieân EEC ñang coå suyù nhaèm phaùt trieån hôn nöõa nhaát theå hoùa veà kinh teá. Chaâu AÂu maø de Gaulle quan nieäm laø “chaâu AÂu cuûa nhöõng Toå quoác” (Europe des Patries), cuûa nhöõng quoác gia ñoäc laäp.

Veà Toå chöùc Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông (NATO) vaø vai troø cuûa Hoa Kì ôû chaâu AÂu, de Gaulle vaãn baûo löu nhöõng yù kieán ñaõ neâu veà vieäc Hoa Kì khoâng theå moät mình thoáng trò toå chöùc naøy. Lí do laø oâng hoà nghi raèng Hoa Kì khoâng coù khaû naêng laõnh ñaïo moät lieân minh nhö vaäy vì thieáu kinh nghieäm vaø taàm nhìn xa, vaø cuõng bôûi vì quyeàn lôïi quoác gia cuûa Hoa Kì khoâng phaûi luùc naøo cuõng truøng hôïp vôùi quyeàn lôïi cuûa chaâu AÂu. Theo lôøi de Gaulle, lieân minh cuûa theá giôùi töï do vaø nhöõng cam keát laãn nhau giöõa Hoa Kì vaø chaâu AÂu veà laâu daøi khoâng theå ñaûm baûo an ninh cuûa chaâu AÂu tröø phi treân Cöïu luïc ñòa coù “moät phaùo ñaøi quyeàn löïc vaø thònh vöôïng cuøng ñöùng ngang taàm vôùi phaùo ñaøi maø Hoa Kì ñang xaây döïng treân Taân luïc ñòa” [Daãn laïi theo 26, tr.417].

Chính saùch chaâu AÂu cuûa de Gaulle döïa treân quan heä thaân höõu Phaùp - CHLB Ñöùc. OÂng nhieät tình uûng hoä Taây Ñöùc choáng laïi söùc eùp töø phía Lieân Xoâ. Laäp tröôøng vaø caùch haønh xöû cuûa oâng trong vuï khuûng hoaûng Berlin naêm 1961 laø moät minh chöùng. Buø laïi, oâng mong ñôïi ôû Chính phuû Bonn söï uûng hoä maïnh meõ ñoái vôùi caùc keá hoaïch chaâu AÂu cuûa mình. Roõ raøng laø chaâu AÂu môùi cuûa oâng seõ ñöôïc kieán taïo töïa treân truïc Paris - Bonn.

Cuoäc hoïp baùo ngaøy 14.1.1963 ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû hieän ñaïi xem laø moät böôùc ngoaët quan troïng trong lòch söû quan heä quoác teá sau chieán tranh, vì de Gaulle ñaõ coâng boá hai quyeát ñònh quan troïng giöõ vai troø khoâng nhoû trong ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Paris cho ñeán khi oâng veà höu.

Tröôùc heát, de Gaulle tuyeân boá choáng vieäc keát naïp Anh vaøo Thò tröôøng chung. OÂng giaûi thích: “Vaán ñeà caên baûn laø lieäu hieän nay nöôùc Anh coù theå töï ñaët mình vaøo luïc ñòa chaâu AÂu, vaø cuõng nhö luïc ñòa chaâu AÂu ñaët mình vaøo moät bieåu thueá quan thöïc söï chung, töø boû moïi ñoäc quyeàn öu ñaõi ñoái vôùi Lieân hieäp Anh, chaám döùt vieäc ñoøi nhöõng khoaûn öu ñaõi cho noâng nghieäp cuûa nöôùc mình, vaø coi caùc cam keát cuûa Anh ñoái vôùi caùc nöôùc thuoäc khu vöïc trao ñoåi töï do laø voâ giaù trò. Ngöôøi ta khoâng theå noùi raèng vaán ñeà naøy hieän nay ñaõ ñöôïc giaûi quyeát. Lieäu moät ngaøy naøo ñoù vaán ñeà coù ñöôïc giaûi quyeát khoâng ? Roõ raøng chæ coù nöôùc Anh môùi traû lôøi ñöôïc” [Daãn laïi theo 12, tr.573].

Nhö vaäy, de Gaulle chæ ñöa ra nhöõng lôøi giaûi thích kinh teá cho quyeát ñònh cuûa mình. Söï vieäc thöïc khoâng chæ coù vaäy. Nguyeân do laø trong caùc ngaøy 15 vaø16.12.1962, de Gaulle ñaõ hoäi ñaøm vôùi thuû töôùng Anh Macmillan taïi Paris. “Toâi ñaõ ñeà nghò, oâng noùi, vôùi Macmillan chung söùc cheá taïo moät teân löûa ñöôïc duøng laøm neàn taûng cho löïc löôïng haït nhaân Phaùp - Anh vaø laø neàn taûng cuûa moät löïc löôïng chaâu AÂu”. Vieäc laøm naøy, theo quan ñieåm cuûa de Gaulle, seõ ñaûm baûo neàn ñoäc laäp cuûa Anh, Phaùp vaø Taây AÂu. Veà ñôn xin gia nhaäp EEC cuûa Anh, de Gaulle traû lôøi raèng noù chæ ñöôïc chaáp nhaän trong tröôøng hôïp Anh gaén boù vôùi yù töôûng “chaâu AÂu ñoäc laäp cuûa ngöôøi AÂu”. Gioáng nhö Phaùp, Anh phaûi theo ñuoåi moät chính (56) Algeria laø thuoäc ñòa quan troïng nhaát cuûa Phaùp ôû chaâu Phi keå töø naêm 1830. Ñöôïc thaéng lôïi cuûa cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp cuûa nhaân daân Vieät Nam coå vuõ, nhaân daân Algeria ñaõ noåi daäy khôûi nghóa vaø tieán haønh cuoäc chieán tranh choáng Phaùp ñeå giaønh ñoäc laäp trong 8 naêm (töø thaùng 11.1954 ñeán thaùng 3.1962). Phaùp buoäc phaûi kí Hieäp ñònh Evian trao traû ñoäc laäp cho Algeria.

60

saùch ñoái ngoaïi ñoäc laäp. “Tuy nhieân”, oâng noùi, “do moái quan heä ñaëc bieät gaén chaët nöôùc ngaøi vôùi Hoa Kì, laøm sao ngaøi coù theå gia nhaäp moät chaâu AÂu nhö vaäy; coøn neáu ngaøi vaãn cöù muoán, ngaøi khoâng theå ñeå cho chaâu AÂu ñoù bò tom goùp vaø thu naïp thaønh moät thöù chaâu luïc Ñaïi Taây Döông naøo ñoù ?” [Daãn laïi theo 33, tr.359].

Caâu traû lôøi maø Macmillan ñöa ra luùc ñoù laø khoâng roõ raøng, vì oâng naøy haún laø ñang ñôïi keát quaû cuûa cuoäc hoäi ñaøm dieãn ra ngay sau ñoù, ngaøy 18.12 taïi Nassau (quaàn ñaûo Bahamas) giöõa toång thoáng Kennedy vaø oâng. Bò quyeán ruõ bôûi lôøi höùa cuûa Kennedy raèng Hoa Kì seõ trao teân löûa Polaris(57) cho Anh keøm vôùi thoûa thuaän raèng noù seõ phaûi ñöôïc ñaët döôùi quyeàn chæ huy cuûa NATO, tuy Anh coù theå ñoäc laäp söû duïng noù neáu Chính phuû London xeùt thaáy “quyeàn lôïi toái cao cuûa ñaát nöôùc ñang bò ñe doïa”, Macmillan ñaõ khoâng ngaàn ngaïi kí vaøo Thoâng caùo chung veà heä thoáng phoøng thuû haït nhaân, ñöôïc goïi laø Hieäp öôùc Nassau döï kieán xaây döïng moät löïc löôïng haït nhaân ña phöông. Sau ñoù, taïi phieân hoïp cuûa Hoäi ñoàng NATO, Hoa Kì ñaõ chính thöùc ñeà nghò khôûi söï ñaøm phaùn veà vieäc thöïc hieän saùng kieán naøy, maëc duø de Gaulle ñaõ xaùc ñònh roõ ngay tröôùc cuoäc hoïp Nassau raèng Phaùp seõ khoâng gia nhaäp löïc löôïng haït nhaân ña phöông. Söï kieän naøy ñaõ khieán de Gaulle töùc giaän: “Macmillan ñaõ vöôït Ñaïi Taây Döông ñeå ngaû vaøo voøng tay cuûa Kennedy vaø baùn cho oâng naøy di saûn chaâu AÂu ñeå ñoåi laáy moät böõa tieäc chaùo Polaris” [Daãn laïi theo 33, tr.359], duø Hoa Kì coù höùa seõ trao Polaris cho Phaùp cuõng vôùi nhöõng ñieàu kieän töông töï nhö ñoái vôùi Anh. Theo de Gaulle, noù toû cho thaáy Anh khoâng chuû tröông cuûng coá moät chaâu AÂu ñoäc laäp hôn vôùi Hoa Kì, maø chæ muoán gia nhaäp EEC trong tö caùch laø “con ngöïa thaønh Troie” cuûa Hoa Kì. Vaø ñaây laïi laø ñieàu khieán de Gaulle böïc mình hôn caû. Taïi cuoäc hoïp baùo, oâng khoâng ngaàn ngaïi noùi thaúng ra raèng moät thò tröôøng chung ñöôïc môû roäng cuoái cuøng seõ ñöa ñeán moät “coäng ñoàng Ñaïi Taây Döông leä thuoäc vaøo vaø bò Hoa Kì khoáng cheá” [Daãn laïi theo 37,tr.480].

Cuõng trong cuoäc hoïp baùo ngaøy 14.1.1963, de Gaulle coøn coâng boá quyeát ñònh thöù hai: “Toâi ñaõ noùi nhieàu laàn vaø nay toâi xin nhaéc laïi raèng Phaùp chuû tröông coù moät neàn quoác phoøng rieâng. Caùc nguyeân taéc vaø thöïc tieãn ñeàu khieán Phaùp phaûi coù moät löïc löôïng nguyeân töû cuûa rieâng mình. Ñieàu ñoù taát nhieân khoâng loaïi tröø vieäc löïc löôïng naøy coù theå haønh ñoäng phoái hôïp vôùi caùc ñoàng minh, nhöng ñoái vôùi chuùng toâi nhaát theå hoùa laø moät ñieàu khoâng theå hình dung ñöôïc. Hoaøn toaøn coù theå hieåu raèng haønh ñoäng cuûa Phaùp khoâng laøm moät soá giôùi Hoa Kì haøi loøng laém. Veà chính trò, chieán löôïc cuõng nhö kinh teá, ñieàu töï nhieân laø ngöôøi naém ñoäc quyeàn bao giôø cuõng coi ñoäc quyeàn laø cheá ñoä hay nhaát. Phaùp ñaõ ghi nhaän söï thoûa thuaän Anh - Hoa Kì taïi Bahamas. Chaéc chaén khoâng ai ngaïc nhieân khi thaáy chuùng toâi khoâng theå tham gia thoûa thuaän nhö noù ñaõ ñöôïc xaùc laäp” [Daãn laïi theo 12, tr.573 – 574].

b. Ñoái vôùi EEC

Caùc quyeát ñònh treân cuûa de Gaulle ñaõ gaây ra moät laøn soùng phaûn ñoái ôû khaép nôi. Caùc ñaûng phaùi ñoái laäp trong nöôùc chæ trích thaùi ñoä cao ngaïo cuûa de Gaulle. Coøn naêm ñoàng minh cuûa Phaùp trong EEC toû söï phaãn noä vì khoâng ñöôïc de Gaulle tham khaûo yù kieán tröôùc. Nhìn chung, caùc nöôùc naøy – ñaëc bieät laø Ñöùc – vaãn tin vaøo söï che chôû maø Hoa Kì vôùi söùc maïnh quaân söï vaø kinh teá voâ cuøng to lôùn mang laïi cho hoï. Ñöùc khoâng muoán töø boû chính saùch truyeàn thoáng cuûa mình – nhaát theå hoùa löïc löôïng vuõ trang caùc quoác gia thaønh vieân NATO. Ngoaøi ra, vieäc de Gaulle töø choái khoâng xeùt keát naïp Anh vaøo EEC ñaõ gaây thieät haïi khoâng nhoû cho Taây Ñöùc. Nguyeân laø khoâng laâu tröôùc ñoù, toång thoáng Kennedy ñaõ vaän ñoäng ñeå Quoác hoäi thoâng qua Ñaïo luaät môû roäng thöông maïi ñöôïc oâng kí ngaøy 11.10.1962. Theo ñoù, toång thoáng Hoa Kì coù theå giaûm bieåu thueá quan xuoáng ñeán 80% (thay vì khoâng quaù 50%) ñoái vôùi haàu heát maët haøng vôùi ñieàu kieän Anh ñöôïc keát naïp vaøo EEC. Laø nöôùc coù khoái löôïng haøng xuaát khaåu sang Hoa Kì ñöùng vaøo haøng ñaàu trong EEC, Taây Ñöùc ñöông nhieân seõ ñöôïc höôûng lôïi nhieàu hôn caû, neáu Ñaïo luaät ngaøy 11.10.1962 ñöôïc Hoa Kì mang ra thöïc hieän.

Nhöng tröôùc maét, nhöõng baát ñoàng giöõa Phaùp vaø caùc nöôùc thaønh vieân EEC chöa lieân quan ñeán

(57) Ñaây laø loaïi teân löûa SLBM taàm trung.

61

quyeát ñònh khöôùc töø keát naïp Anh, maø dieãn ra quanh caùc chính saùch veà noâng nghieäp cuûa Chính phuû de Gaulle. Nguyeân laø Hieäp öôùc Roma naêm 1957 coù ñeà caäp ñeán chính saùch thueá quan ñoái vôùi saûn phaåm coâng nghieäp, nhöng khoâng ñöa ra nhöõng quy ñònh roõ raøng ñoái vôùi saûn phaåm noâng nghieäp. Vôùi 17% daân soá soáng baèng noâng nghieäp vaø coù nhieàu ruoäng ñaát phì nhieâu, Phaùp laø nöôùc saûn xuaát noâng phaåm chuû yeáu cuûa EEC. Nhôø ñöôïc tích cöïc hieän ñaïi hoùa, noâng nghieäp Phaùp cung caáp cho thò tröôøng ngaøy caøng nhieàu saûn phaåm, vaø ñang coù xu höôùng trôû neân dö thöøa, neáu thò tröôøng tieâu thuï khoâng ñöôïc ñaûm baûo vöõng chaéc. Do vaäy, Phaùp muoán raèng Thò tröôøng chung phaûi trôû thaønh khu vöïc ñaëc quyeàn cho noâng saûn Phaùp. Seõ khoâng phaûi laø vaán ñeà, neáu giaù noâng saûn cuûa nöôùc naøy (vaø caû cuûa Haø Lan vaø Italia) baèng hoaëc thaáp hôn giaù cuûa caùc nöôùc naèm ngoaøi EEC.

Vaäy laø giöõa Phaùp vaø caùc nöôùc EEC ñaõ dieãn ra nhöõng cuoäc thöông thuyeát heát söùc gay go vaø meät moûi, keùo daøi töø naêm 1963 ñeán naêm 1966 vaø ñöôïc goïi laø “cuoäc chaïy ñua marathon veà noâng nghieäp”. Phaùp ñaõ phaûi söû duïng nhieàu “toái haäu thö” ñeå gaây söùc eùp leân caùc baïn ñoàng minh EEC. Caùc beân ñaõ laàn löôït ñaït ñöôïc nhöõng thoûa thuaän sau:

- Nöôùc naøo nhaäp caûng nhöõng maët haøng löông thöïc sau: nguõ coác, noâng saûn cheá bieán, rau quaû, röôïu vang töø nhöõng nöôùc naèm ngoaøi Thò tröôøng chung seõ phaûi taøi trôï cho xuaát khaåu noâng phaåm cuøng loaïi cuûa caùc thaønh vieân khaùc;

- Ngaøy 23.12.1963, theâm caùc saûn phaåm sau ñöôïc ñöa vaøo danh saùch treân: söõa, thòt boø vaø gaïo;

- Ngaøy 15.12.1964, caùc nöôùc cuøng thoûa thuaän thuùc ñaåy nhanh vieäc laäp thò tröôøng chung cho nguõ coác vaø noâng saûn phaåm ñöôïc cheá bieán, vaø töï do löu thoâng caùc saûn phaåm vöøa keå töø ngaøy 1.7.1967 nhôø vieäc quy ñònh moät giaù caû thoáng nhaát.

Ngaøy 1.7.1965, ñaõ xaûy ra moät cuoäc khuûng hoaûng lôùn trong EEC: Phaùp quyeát ñònh khoâng tham döï caùc cuoäc hoïp dieãn ra ôû Brussels cuûa UÛy ban chaâu AÂu veà ñònh höôùng vaø ñaûm baûo. Ñaây laø moät cô quan môùi ñöôïc thaønh laäp nhaèm thöïc hieän bieän phaùp keå treân baèng moät quyõ ñöôïc caùc nöôùc EEC chung söùc ñoùng goùp (döï kieán naêm 1967 seõ ñoùng 5 tæ franc). Phaùp khoâng muoán UÛy ban naøy ñöôïc ñieàu haønh bôûi nhöõng ngöôøi, maø de Gaulle goïi laø “caùc nhaân vaät kó trò quoác teá” vaø ñoøi thay baèng caùc boä tröôûng ñaïi dieän caùc nöôùc. Paris cuõng ñoøi thay cheá ñoä bieåu quyeát theo ña soá trong UÛy ban baèng cheá ñoä quyeát ñònh ñoàng thuaän.

Thaùng 1.1966, cuoäc hoäi ñaøm cuûa UÛy Ban chaâu AÂu ñöôïc tieáp noái sau khi nhöõng yeâu caàu cuûa Phaùp ñaõ ñöôïc thoûa maõn phaàn lôùn vaø ngaøy 11-5-1966 ñaõ ñöa ñeán nhöõng keát quaû sau:

- Quyõ cuûa UÛy ban seõ goàm 90% trích töø thueá ñaùnh vaøo caùc noâng saûn nhaäp vaøo caùc quoác gia naèm ngoaøi EEC;

- Noâng saûn phaåm ñöôïc töï do löu thoâng töø ngaøy 1.7.1968 (saûn phaåm duy nhaát khoâng naèm trong danh saùch laø röôïu) ;

- Thueá quan ñaùnh vaøo saûn phaåm coâng nghieäp seõ giaûm daàn cuõng töø ngaøy 1.7.1968.

6. Khuûng hoaûng trong khoái NATO thôøi de Gaulle caàm quyeàn ôû Phaùp

a. Nhöõng baát ñoàng quanh ñoäc quyeàn vuõ khí haït nhaân cuûa Mó

Moät trong nhöõng nguyeân nhaân khieán caùc nöôùc tö baûn phaùt trieån phöông Taây thaønh laäp NATO laø nhaèm ñoái phoù vôùi ñieàu maø hoï tin laø “hieåm hoïa baønh tröôùng töø phía Lieân Xoâ”. Trong khoái quaân söï naøy, caùc nöôùc Taây AÂu ñaõ tìm thaáy söï che chôû trong öu theá veà vuõ khí haït nhaân vaø caùc phöông tieän mang chuùng ñeán muïc tieâu maø Mó ñang naém giöõ. Buø laïi, hoï phaûi traû moät giaù nhaát ñònh: veà maët ñoái ngoaïi, hoï khoâng ñöôïc hoaøn toaøn roäng ñöôøng xaùc laäp moät chính saùch cho rieâng mình. Coá tìm caùch cuûng coá “moái quan heä ñaëc bieät” vôùi Hoa Kì, chính giôùi Anh khoâng caûm thaáy khoù chòu bôûi haïn cheá naøy. Chính phuû CHLB Ñöùc, voán theo ñuoåi chính saùch khoâng thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa hai nöôùc Ñöùc vaø ñöôøng bieân giôùi Oder-Neisse, laïi khoâng ñuû söùc (vaø thöïc ra cuõng khoâng ñöôïc pheùp xaây döïng moät

62

löïc löôïng quaân söï rieâng reõ) töï baûo veä mình tröôùc nhöõng phaûn ñoái töø phía Chính phuû Moskva. Do ñoù, Bonn, duø muoán duø khoâng phaûi döïa vaøo khoái NATO. Do vaäy, hoï taát khoâng phaûn ñoái theá ñoäc quyeàn veà vuõ khí haït nhaân cuûa Hoa Kì.

Ngöôøi Phaùp, vì nhöõng khoù khaên choàng chaát trong lónh vöïc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi trong gaàn hai thaäp nieân ñaàu sau chieán tranh, cuõng khoâng theå laøm gì hôn. Nhöng moät boä phaän chính giôùi Phaùp - nhöõng ngöôøi goâlít vaø nhöõng ngöôøi coäng saûn - ñaõ khoâng baèng loøng vôùi thöïc traïng naøy. Thaùi ñoä cuûa ngöôøi Mó trong vuï keânh ñaøo Suez naêm 1956 laø moät baèng chöùng hieån nhieân raèng quyeàn lôïi cuûa Mó vaø cuûa Phaùp khoâng phaûi luùc naøo cuõng truøng nhau(58).

Chính trong boái caûnh ñoù ñaõ dieãn ra maâu thuaãn giöõa Phaùp vaø Hoa Kì quanh vaán ñeà ñoäc quyeàn vuõ khí haït nhaân cuûa Mó.

Nguyeân laø ngay trong naêm 1946, Hoa Kì ñaõ ban haønh ñaïo luaät MacMahon caám chuyeån giao cho baát kì nöôùc naøo vuõ khí haït nhaân cuûa Mó hay nhöõng thoâng tin maät veà noù. Cho ñeán giöõa thaäp nieân 50, caùc nöôùc Taây AÂu ñoàng minh vôùi Mó trong NATO vaãn baèng loøng vôùi oâ che haït nhaân cuûa Mó, vì nöôùc naøy vaãn naém giöõ öu theá roõ reät veà vuõ khí haït nhaân, duø Lieân Xoâ ñaõ cheá taïo thaønh coâng caùc loaïi bom A vaø H. Nhöng vieäc Lieân Xoâ phoùng thöû thaønh coâng veä tinh nhaân taïo ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi vaøo thaùng 10.1957 ñaõ gaây ra phaûn öùng doâng baõo trong giôùi laõnh ñaïo caùc nöôùc NATO, vì söï kieän naøy toû cho thaáy oâ che haït nhaân cuûa Hoa Kì khoâng coøn ñaùng tin caäy nhö tröôùc nöõa. Haäu quaû khoâng theå traùnh khoûi laø caùc nöôùc Taây AÂu tìm caùch cuûng coá vò theá cuûa mình, nhaát laø trong lónh vöïc quaân söï.

Ngöôøi Mó khoâng theå khoâng tính ñeán thay ñoåi treân. Ngay trong thaùng 10-1957, ôû Washington ñaõ dieãn ra cuoäc gaëp giöõa toång thoáng Eisenhower vaø Thuû töôùng Anh H. Macmillan töø ngaøy 23 ñeán ngaøy 25. Caû hai ñaõ ra tuyeân boá raèng Hoa Kì vaø Anh seõ xaây döïng moái quan heä giöõa hoï vôùi caùc ñoàng minh cuûa mình treân nguyeân taéc phuï thuoäc nhau. Hoa Kì baøy toû söï saün saøng coäng taùc khoa hoïc vôùi Anh vaø nhöõng nöôùc thaønh vieân NATO khaùc trong lónh vöïc nghieân cöùu haït nhaân vaø tuyeân boá seõ xem laïi ñaïo luaät MacMahon [19, tr.328].

Thaùng 6.1958, Quoác hoäi Hoa Kì ñaõ taùn ñoàng moät soá söûa ñoåi trong ñaïo luaät MacMahon. Theo ñoù, caùc ñoàng minh cuûa Mó trong NATO seõ ñöôïc phaân thaønh hai loaïi: nhöõng nöôùc ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä ñaùng keå trong vieäc cheá taïo vuõ khí haït nhaân vaø nhöõng nöôùc coøn laïi. Chính phuû Mó ñöôïc pheùp chuyeån giao caùc thoâng tin veà vuõ khí haït nhaân, vaät lieäu ñeå cheá taïo noù vaø vaät lieäu phaân raõ cho nhöõng nöôùc thuoäc loaïi ñaàu tieân. Vaø theo ñaùnh giaù cuûa Washington, chæ moãi Anh laø ñaùng ñöôïc lieät vaøo loaïi naøy. Coøn ñoái vôùi caùc nöôùc loaïi hai, Chính phuû Mó chæ coù theå thoâng baùo taùc ñoäng cuûa vuõ khí haït nhaân vaø cung caáp phöông tieän mang chuùng ñeán muïc tieâu, chöù khoâng phaûi chính baûn thaân vuõ khí.

Sau khi ñaïo luaät MacMahon söûa ñoåi coù hieäu löïc, Hoa Kì vaø Anh ñaõ kí hieäp öôùc, theo ñoù Anh seõ nhaän ñöôïc nhöõng thoâng tin bí maät veà vuõ khí haït nhaân vaø vieäc cheá taïo noù (nhöng khoâng ñöôïc pheùp chuyeån giao chuùng cho baát kì nöôùc naøo khaùc maø khoâng coù söï ñoàng yù cuûa Hoa Kì) vaø caû loø phaûn öùng haït nhaân duøng cho taøu ngaàm nguyeân töû cuøng caùc loaïi trang thieát bò khaùc ñi lieàn vôùi vuõ khí haït nhaân.

Caùc nöôùc NATO, tröôùc heát laø Phaùp, ñoùn nhaän Hieäp öôùc treân vôùi thaùi ñoä böïc doïc, vì theo hoï ñaây laø baèng chöùng hieån nhieân cuûa söï baát bình ñaúng trong quan heä giöõa caùc nöôùc trong khoái.

Ngaøy 24.9.1958, khoâng laâu sau khi leân caàm quyeàn, de Gaulle ñaõ göûi moät bò vong luïc ñeán thuû töôùng Ñöùc K. Adenauer, thuû töôùng Anh H. Macmillan vaø toång thoáng Hoa Kì D. Eisenhower. Sau khi ñaùnh giaù raèng moät soá cuoäc xung ñoät lôùn dieãn ra tröôùc ñoù khoâng laâu (ôû eo bieån Ñaøi Loan vaø Trung Ñoâng) coù theå ñöa ñeán cuoäc chieán toaøn dieän (keå caû haït nhaân) giöõa Hoa Kì vaø Anh vôùi Lieân Xoâ, maø Phaùp khoâng traùnh khoûi seõ bò loâi vaøo (döïa theo ñieàu leä cuûa NATO), de Gaulle ñeà nghò thaønh laäp moät toå chöùc ba beân goàm Hoa Kì, Anh vaø Phaùp coù nhieäm vuï tìm kieám moät giaûi phaùp cho nhöõng vaán ñeà coù

(58) Thaùng 10.1956, Phaùp vaø Anh cuøng Israel ñaõ taán coâng Ai Caäp ñeå “tröøng phaït” vieäc nöôùc naøy quoác höõu hoùa keânh ñaøo Suez, voán thuoäc quyeàn khai thaùc cuûa caùc coâng ti Anh vaø Phaùp. Hoa Kì chaúng nhöõng khoâng uûng hoä cuoäc taán coâng naøy, maø coøn gaây söùc eùp buoäc ba nöôùc gaây chieán ruùt quaân.

63

khaû naêng laøm phaùt sinh moät cuoäc xung ñoät haït nhaân. Ñöôïc goïi laø döï aùn “laõnh ñaïo cuûa boä tam” trong khuoân khoå NATO, saùng kieán cuûa de Gaulle ñöôïc baùo chí trong nöôùc hieåu laø Phaùp muoán ñöôïc Hoa Kì ñoái xöû ngang haøng vôùi Anh, nhöng laïi ñöôïc Washington vaø London dieãn dòch laø ñoøn tieán coâng vaøo quan heä ñaëc bieät giöõa hai cöôøng quoác haït nhaân duy nhaát trong NATO – Hoa Kì vaø Anh. Vaø cuoäc hoïp cuûa Hoäi ñoàng NATO dieãn ra ôû Paris töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 18.12.1958 ñaõ baùc boû haún bò vong luïc cuûa de Gaulle.

Söï khöôùc töø cuûa Anh vaø Hoa Kì ñoái vôùi lôøi ñeà nghò cuûa Phaùp ñaõ taïo tình traïng caêng thaúng trong quan heä giöõa hai beân vaø caøng khieán de Gaulle quyeát taâm hôn trong keá hoaïch xaây döïng moät löïc löôïng haït nhaân rieâng cho Phaùp. Ngaøy 13.2.1960, quaû bom A ñaàu tieân cuûa Phaùp ñaõ noå ôû Reggane trong sa maïc Sahara thuoäc Algeria vaãn do Phaùp kieåm soaùt. Cuõng trong naêm 1960, Phaùp cho tieán haønh tieáp hai vuï noå khaùc vaøo thaùng 4 vaø thaùng 12. Sau vuï noå thöù tö vaøo thaùng 4-1961, de Gaulle quyeát ñònh chuyeån töø giai ñoaïn thí nghieäm sang giai ñoaïn quaân söï baèng vieäc thoâng qua chöông trình trieån khai “löïc löôïng tieán coâng haït nhaân”.

Ngöôøi Mó taát khoâng theå xem thöôøng phaûn öùng cuûa Phaùp – nöôùc tuy tieàm löïc kinh teá khoâng ñöùng ñaàu Taây AÂu, nhöng laïi taïo ñöôïc nhieàu aûnh höôûng chính trò nhaát; hôn nöõa, de Gaulle ñang coá taêng cöôøng aûnh höôûng naøy baèng moät lieân minh “Carolingien”(59) Phaùp - Ñöùc, ñeå ñoái phoù vôùi nhoùm nöôùc anglo-saxon Hoa Kì vaø Anh. Thaùng 12.1960, toång thoáng Eisenhower vaø boä tröôûng Ngoaïi giao C. Herter ñaõ ñeà xuaát saùng kieán xaây döïng “löïc löôïng haït nhaân ña phöông” cuûa NATO thuoäc quyeàn sôû höõu taäp theå cuûa caùc nöôùc thaønh vieân toå chöùc naøy, ñöôïc caùc nöôùc chung söùc taøi trôï vaø naèm döôùi quyeàn chæ huy tröïc tieáp cuûa caùc cô quan quaân söï trong NATO.

Laø toan tính dung hoøa hai laäp tröôøng ñoái choïi nhau – uûng hoä vaø baøi xích noã löïc cuûa caùc nöôùc NATO trong vieäc xaây döïng löïc löôïng haït nhaân rieâng, saùng kieán treân cho pheùp Hoa Kì vöøa giöõ laïi quyeàn coù tieáng noùi quyeát ñònh trong nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán chính saùch haït nhaân cuûa NATO vaø ñaït ñöôïc muïc tieâu ngaên caûn caùc nöôùc Taây AÂu xaây döïng löïc löôïng haït nhaân rieâng.

Caùc nöôùc Taây AÂu haøng ñaàu tieáp ñoùn saùng kieán “löïc löôïng haït nhaân ña phöông” vôùi nhöõng phaûn öùng traùi ngöôïc nhau. Ñang laøm chuû moät löïc löôïng haït nhaân rieâng duø nhoû, Anh khoâng thích thuù gì vôùi vieäc cuøng chia seû quyeàn sôû höõu vaø söû duïng noù vôùi caùc nöôùc Taây AÂu khaùc, nhöng traùnh chæ trích coâng khai vì ñang ñöôïc Hoa Kì tích cöïc hoã trôï trong keá hoaïch xaây döïng löïc löôïng haït nhaân rieâng. Laø nöôùc khoâng ñöôïc pheùp cheá taïo vaø sôû höõu vuõ khí haït nhaân, Ñöùc roõ raøng ñöôïc raát nhieàu, neáu saùng kieán “löïc löôïng haït nhaân ña phöông” ñöôïc mang ra thöïc hieän.

Vaäy saùng kieán cuûa Eisenhower roõ raøng nhaém vaøo moãi Phaùp. Phaûn öùng cuûa Chính phuû de Gaulle taát nhieân laø hoaøn toaøn tieâu cöïc.

Leân caàm quyeàn töø thaùng 1.1961, vôùi keá hoaïch cuûng coá laïi moái quan heä xuyeân Ñaïi Taây Döông voán ñaõ trôû neân traéc trôû vaøo cuoái nhöõng naêm1950, John Kennedy, ngaøy 4-7-1962, ñeà ra keá hoaïch xaây döïng moät Hôïp Chuùng Quoác chaâu AÂu ôû bôø Ñoâng Ñaïi Taây Döông bao goàm ñaïi boä phaän Taây AÂu, ñoái dieän vôùi Hôïp Chuùng Quoác chaâu Mó töùc Hoa Kì ôû bôø Taây Ñaïi Taây Döông. Ñöôïc gaén boù vôùi nhau baèng nhieàu moái daây lieân heä chaët cheõ – chính trò, kinh teá, vaên hoùa, chieán löôïc..., caû hai ñeàu seõ coù vò theá ngang nhau trong moïi lónh vöïc, ngoaïi tröø löïc löôïng haït nhaân vaø nhieät haïch. Kennedy laäp luaän raèng vì ngöôøi Mó coi vieäc phoøng thuû Taây AÂu coù yù nghóa soáng coøn ñoái vôùi hoï, neân vieäc caùc nöôùc chaâu AÂu hoaëc moät chaâu AÂu thoáng nhaát coù löïc löôïng haït nhaân rieâng cuûa mình laø ñieàu voâ ích vaø thaäm chí coøn coù haïi. Hoï chæ neân taäp trung söùc löïc vaøo vieäc xaây döïng löïc löôïng vuõ trang quy öôùc. Noùi theo ngoân töø cuûa Kennedy vaø boä tröôûng Quoác phoøng McNamara, “chæ neân coù moät ngoùn tay ñaët vaøo coø suùng”.

Thaùng 10.1962, sau khi giaønh ñöôïc ñieàu maø oâng coi laø thaéng lôïi trong cuoäc khuûng hoaûng teân löûa

(59) “Carolingien” coù nghóa laø “thuoäc veà Charlemagne”. Cuoái theá kyû XVIII – ñaàu theá kyû IX, Phaùp vaø Ñöùc coù chung moät oâng vua laø Charlemagne. Ñoäc giaû naøo quan taâm, coù theå tìm ñoïc Leâ Vinh Quoác (cb) – Leâ Phuïng Hoaøng. Caùc nhaân vaät lòch söû trung ñaïi, t.II: Phaùp (Clovis, Charlemagne, Jeanne d'Arc), nxb Giaùo duïc, Tp.HCM, 2001.

64

ôû vuøng bieån Caribeâ(60) vaø chöùng minh khaû naêng ñöa ra nhöõng quyeát ñònh kòp thôøi, vôùi söï töï tin lôùn hôn luùc naøo heát, Kennedy ñaõ tuyeân boá Hoa Kì caàn ñaûm nhieäm vai troø “laõnh ñaïo” trong theá giôùi phöông Taây. Töø ñoù, oâng ñöa ra keá hoaïch “xaây döïng löïc löôïng haït nhaân ña phöông” trong khoái NATO do Hoa Kì laõnh ñaïo.

Coù ñieàu gì ñoù maø de Gaulle khoâng thích nhaát trong cuoäc ñôøi hoaït ñoäng chính trò cuûa mình, thì haún chính laø chaáp nhaän ñeå nöôùc oâng bò daãn daét bôûi moät quoác gia khaùc, duø ñoù laø moät nöôùc nhö Hoa Kì vöøa huøng maïnh, vöøa ñöôïc laõnh ñaïo bôûi moät ñaïi dieän cuûa giôùi tinh hoa vöøa trí thöùc vöøa giaøu coù vaø ñöôïc oâng ñaùnh giaù cao.

Hai böôùc ñi treân cho thaáy Kennedy coøn toû ra maïnh daïn hôn ngöôøi tieàn nhieäm cuûa mình khi tìm caùch baûo veä öu theá cuûa Hoa Kì trong quan heä vôùi Taây AÂu. Nhöng tình theá cuûa ñaàu thaäp nieân 60 ñaõ khaùc nhieàu so vôùi hoaøn caûnh cuûa ñaàu thaäp nieân 50, luùc Phaùp vôùi nhieàu khoù khaên veà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi coøn phaûi leä thuoäc Hoa Kì trong nhieàu lónh vöïc.

Trong boái caûnh treân, keát quaû cuûa cuoäc ñaøm phaùn Mó - Anh ôû Hoäi nghò Nassau trôû thaønh gioït nöôùc laøm traøn li – cuoäc hoïp baùo ngaøy 14-1-1963 cuûa de Gaulle.

b. Phaûn öùng cuûa Taây Ñöùc

Tuy khoâng hoaøn toaøn haøi loøng vôùi chính saùch NATO cuûa Hoa Kì, caùc ñoàng minh EEC cuûa Phaùp khoâng haún ñaõ taùn ñoàng ñöôøng loái töï chuû cuûa de Gaulle, maø hoï xem laø coù xu höôùng li khai. Phaûn öùng coù phaàn khoâng thuaän lôïi nhaát hoùa ra laïi phaùt xuaát töø Taây Ñöùc, nöôùc maø de Gaulle ñang coá hôïp taùc nhaèm xaây döïng moät lieân minh laøm neàn taûng cho moät “chaâu AÂu môùi”. Chính giôùi Taây Ñöùc cho raèng neàn an ninh ñaát nöôùc hoï, keå caû Taây Berlin, phuï thuoäc vaøo vai troø cuûa Hoa Kì (goàm caû söï hieän dieän cuûa quaân ñoäi Mó treân laõnh thoå Taây Ñöùc vaø öu theá veà vuõ khí haït nhaân maø Hoa Kì ñang naém giöõ) ôû chaâu AÂu. Trong chuyeän naøy, löïc löôïng haït nhaân coøn ñang phoâi thai cuûa Phaùp chaúng theå coù yù nghóa gì. Haäu quaû laø Adenauer – ngöôøi nhieät tình vôùi chính saùch xích laïi gaàn Phaùp vaø thieát tha vôùi söï nghieäp thoáng nhaát chaâu AÂu – bò chính giôùi trong nöôùc traùch cöù laø ñaõ khoâng quan taâm ñeán ñaëc ñieåm ñoù. Thaùng 10-1963, Adenauer phaûi töø chöùc, nhöôøng choã cho boä tröôûng Kinh teá Ludwig Erhard. Boä tröôûng Ngoaïi giao môùi laø Schroeder, ngöôøi chuû tröông taêng cöôøng quan heä vôùi Mó vaø coøn teä hôn, khoâng toû ra coù nhieàu thieän caûm vôùi Phaùp.

Trong cuoäc gaëp gôõ dieãn ra trong thaùng 7.1964 taïi Roma, toång thoáng Phaùp ñaõ traû lôøi “khoâng”, khi taân thuû töôùng Ñöùc hoûi raèng quaân ñoäi CHLB Ñöùc (Bundeswehr) coù ñöôïc pheùp tham gia chæ ñaïo löïc löôïng haït nhaân cuûa Phaùp hay khoâng. Vaø de Gaulle ñaõ ñöôïc nghe phía Ñöùc trình baøy quan ñieåm raèng lieân minh Phaùp - Ñöùc, ñöôïc döïng leân bôûi hieäp öôùc kí ngaøy 22.1.1963 vôùi bao coâng söùc vaän ñoäng cuûa oâng vaø laø thaønh quaû quan troïng ñaàu tieân cuûa ñöôøng loái ñoái ngoaïi goâlít, khoâng neân giöõ vò trí ngöï trò trong EEC, maø chæ neân ñöôïc xem laø böôùc khôûi ñaàu daãn ñeán söï thoáng nhaát hôn nöõa “chaâu AÂu boä saùu” vaø tieáp tuïc môû roäng noù theâm, maø tröôùc heát laø nhaèm vaøo Anh.

Vaäy laø lieân minh Phaùp - Ñöùc chæ coøn giaù trò treân giaáy.

Töø ñoù, moãi nöôùc ñi theo con ñöôøng rieâng cuûa mình. Taây Ñöùc tìm caùch buø ñaép caøng sôùm caøng toát choã döïa vöøa maát ñi. Thaùng 11.1964, Taây Ñöùc vaø Hoa Kì kí hieäp öôùc coäng taùc trong lónh vöïc trang bò vuõ khí. Truïc Bonn - Washington ñang treân ñöôøng hình thaønh. Ñoàng thôøi Taây Ñöùc coøn coá nghó ra phöông saùch taän duïng löïc löôïng haït nhaân ña phöông cho ích lôïi cuûa mình. Nhöng khoâng chæ Phaùp, maø nhieàu nöôùc khaùc (Canada, Ñan Maïch, Na Uy, Ireland, Thoå) cuõng töø choái tham gia löïc löôïng haït nhaân ña phöông cuûa Mó. Caû Anh cuõng toû thaùi ñoä khoâng maën maø khi ñöa ra keá hoaïch xaây döïng “löïc löôïng haït nhaân Ñaïi Taây Döông”, maø trong ñoù London cöông quyeát töø choái khoâng cho Ñöùc coù quyeàn chæ ñaïo vaø moät vò theá öu ñaõi.

Bò vaáp phaûi phaûn öùng baát lôïi töø nhieàu phía, Washington cuõng maát höùng thuù vôùi keá hoaïch naøy,

(60) Hoa Kì phong toûa vuøng bieån Caribeâ ñeå buoäc Lieân Xoâ phaûi ruùt caùc teân löûa mang ñaàu ñaïn haït nhaân ra khoûi laõnh thoå Cuba.

65

nhaát laø sau khi Kennedy, ngöôøi nhieät tình vôùi noù, ñaõ bò aùm saùt ngaøy 23.11.1963 vaø ngöôøi keá vò oâng, Lyndon Johnson, ñang bò cuoäc chieán tranh ôû Vieät Nam cuoán huùt heát taâm löïc. Thaùng 11.1965, NATO ñaõ thaønh laäp moät UÛy ban ñaëc bieät ñöôïc goïi theo teân ngöôøi gôïi yù ra noù – boä tröôûng Quoác phoøng Hoa Kì McNamara. UÛy ban coù traùch nhieäm nghieân cöùu “phöông saùch hôïp taùc toát nhaát” giöõa caùc nöôùc thaønh vieân NATO trong lónh vöïc vuõ khí haït nhaân. Söï ra ñôøi cuûa UÛy ban McNamara coù nghóa laø Hoa Kì ñaõ töø boû keá hoaïch laäp “löïc löôïng haït nhaân ña phöông” cuûa NATO.

Nhöng moät cuoäc khuûng hoaûng lôùn hôn coøn ñang chôø NATO ôû phía tröôùc.

c. Phaùp ruùt khoûi heä thoáng quaân söï cuûa NATO

Khi bieát raèng khoâng theå troâng chôø vaøo thaùi ñoä thoâng caûm hôn töø phía Mó ñoái vôùi chính saùch chaâu AÂu cuûa mình, de Gaulle baét ñaàu tieán haønh nhöõng hoaït ñoäng ngoaïi giao nhaèm xaùc laäp moät vò theá ñoäc laäp hôn cuûa Phaùp ôû trong laãn ngoaøi NATO.

Thaùng 7.1963, Chính phuû Paris ruùt haïm ñoäi Phaùp ôû Baéc Ñaïi Taây Döông khoûi quyeàn chæ huy cuûa NATO. Thaùng 1.1964, Phaùp coâng nhaän Coäng hoøa Nhaân daân Trung Hoa vaø do ñoù caét ñöùt quan heä ngoaïi giao vôùi Coäng hoøa Trung Hoa (Ñaøi Loan) ñöôïc Hoa Kì uûng hoä. Thaùng 4.1964, taïi cuoäc hoïp cuûa Hoäi ñoàng SEATO(61), Phaùp ñöa ra ñeà nghò trung laäp hoùa Nam Vieät Nam, traùi vôùi chính saùch cuûa Hoa Kì. Sau ñoù, Phaùp khoâng tham gia Hoäi ñoàng SEATO. Cuõng trong naêm naøy, de Gaulle baét ñaàu xích laïi gaàn caùc nöôùc Ñoâng AÂu vaø tính ñeán khaû naêng laäp moät chaâu AÂu “ñi töø Ñaïi Taây Döông ñeán daõy Ural” trong moät töông lai chöa xaùc ñònh. Trong cuoäc hoïp baùo ngaøy 23.7.1964, oâng ñaõ chæ roõ choã ñöùng cuûa chaâu AÂu: “Vieäc chia theá giôùi thaønh hai phe do Washington vaø Moskva caàm ñaàu ngaøy caøng khoâng phuø hôïp vôùi tình hình thöïc teá. Theo yù kieán cuûa ngöôøi Phaùp chuùng toâi, chaâu AÂu phaûi coá trôû thaønh chaâu AÂu” [Daãn laïi theo 12, tr.578].

Vaø cuoái cuøng ngaøy 7.3.1966, de Gaulle ñaõ göûi thö cho toång thoáng Hoa Kì Johnson. Trong böùc thö, sau khi nhaán maïnh raèng ngöôøi Phaùp vaãn trung thaønh vôùi Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông, toång thoáng de Gaulle tuyeân boá raèng chuû quyeàn cuûa Phaùp khoâng töông ñoàng vôùi söï tham gia cuûa nöôùc naøy vaøo heä thoáng quaân söï cuûa NATO. OÂng vieát: “Nöôùc Phaùp chuû tröông khoâi phuïc toaøn boä chuû quyeàn treân laõnh thoå cuûa mình, voán hieän ñang bò xaâm phaïm bôûi söï coù maët thöôøng xuyeân cuûa nhöõng löïc löôïng quaân söï ñoàng minh vaø do vieäc söû duïng thöôøng xuyeân khoâng phaän cuûa Phaùp; chuû tröông ngöøng tham gia trong boä chæ huy hôïp nhaát vaø khoâng ñaët quaân ñoäi cuûa mình döôùi söï chæ huy cuûa NATO nöõa.” [Daãn laïi theo 12, tr.579; 19, tr.333 – 334].

Nhö vaäy, tuy vaãn laø moät thaønh vieân cuûa Lieân minh Baéc Ñaïi Taây Döông, Phaùp laïi khoâng tham gia caùc hoaït ñoäng quaân söï cuûa NATO. Quyeát ñònh cuûa de Gaulle ñaõ laøm suy yeáu ñaùng keå söùc maïnh cuûa NATO vaø gaây ra nhöõng raéc roái khoâng nhoû trong vieäc toå chöùc laïi noù. Taát nhieân, ngöôøi Mó vaø caùc ñoàng minh khaùc cuûa hoï ñaõ phaûn öùng quyeát lieät. Nhöng noù khoâng phaûi laø haäu quaû ñaùng ngaïi nhaát. Ñieàu khieán nhöõng nöôùc naøy lo laéng hôn caû laø lieäu Phaùp coù chuyeån sang chuû nghóa trung laäp, hoaëc thaäm chí ñaûo ngöôïc caùc lieân minh vaø xích laïi gaàn Lieân Xoâ khoâng.

Nhöõng hoaït ñoäng ngoaïi giao cuûa de Gaulle trong caùc naêm sau ñoù ñaõ laøm taêng theâm noãi hoaøi nghi veà xu höôùng tieán trieån trong chính saùch chaâu AÂu cuûa oâng. Thöïc ra, giôùi caàm quyeàn caùc nöôùc phöông Taây ñaõ quaù lo xa. Duø de Gaulle khoâng e deø khi leân aùn chính saùch cuûa Hoa Kì ôû nhöõng vuøng ñaát naèm ngoaøi chaâu AÂu(62), oâng cuõng khoâng daùm ñaåy ñi quaù xa quan heä vôùi Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc xaõ hoäi chuû

(61) Ngaøy 8.9.1954, 8 nöôùc: Mó, Anh, Phaùp, Australia, New Zealand, Philippines, Thaùi Lan vaø Pakistan ñaõ kí keát taïi Manila Hieäp öôùc thaønh laäp Toå chöùc Hieäp öôùc phoøng thuû Ñoâng Nam AÙ (SEATO). (62) Ngaøy 1.9.1966 taïi Phnom Penh, de Gaulle ñaõ maïnh meõ toá caùo cuoäc chieán tranh maø ngöôøi Mó ñang tieán haønh ôû Vieät Nam. OÂng tuyeân boá: “Phaùp ñaõ coù laäp tröôøng cuûa mình: ñoù laø söï leân aùn ñoái vôùi taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán nhöõng söï kieän hieän nay”. Trong cuoäc chieán tranh saùu ngaøy giöõa Israel vaø caùc nöôùc AÛraäp (thaùng 6-1967), de Gaulle ñaõ choïn ñöùng veà phía caùc nöôùc AÛraäp, vaø do ñoù ñöùng chung vôùi Lieân Xoâ, baèng nhöõng lôøi chæ trích gay gaét nhaèm vaøo Israel vaø taát nhieân laø caû Hoa Kì.

66

nghóa khaùc. Ñöôïc tieáp ñoùn noàng nhieät trong chuyeán vieáng thaêm Lieân Xoâ keùo daøi trong caùc ngaøy töø 20.6 ñeán 1.7.1966, de Gaulle ñaõ kí vaøo baûn Thoâng caùo chung ñeà caäp ñeán vieäc laäp moät UÛy ban hoãn hôïp Phaùp - Xoâ veà hôïp taùc kinh teá vaø khoa hoïc vaø ñaëc bieät veà vieäc Lieân Xoâ phoùng moät veä tinh cho Phaùp, nhöng oâng laïi raát kieân quyeát khöôùc töø coâng nhaän CHDC Ñöùc.

Tuy traùch cöù chính saùch cuûa Hoa Kì ôû Ñoâng Nam AÙ, de Gaulle khoâng ñaåy quan heä vôùi Trung Quoác xa hôn moät söï coâng nhaän chính thöùc veà ngoaïi giao.

Vaø suy cho ñeán cuøng, quan heä thöông maïi giöõa Phaùp vaø Lieân Xoâ duø coù taêng cuõng chæ baèng moät phaàn ba so vôùi giöõa Phaùp vaø Bæ, baèng moät phaàn baûy so vôùi giöõa Phaùp vaø Ñöùc, vaø quan heä thöông maïi Phaùp − Trung coøn haïn cheá hôn nöõa, chæ chieám 5% giaù trò ngoaïi thöông cuûa Phaùp.

d. De Gaulle taán coâng ñoàng dollar

Döôùi thôøi de Gaulle, quan heä giöõa Hoa Kì vaø Phaùp trôû neân caêng thaúng khoâng chæ trong lónh vöïc chính trò vaø quaân söï, maø caû trong lónh vöïc taøi chính, vì töø naêm 1965, Chính phuû Phaùp khôûi söï taán coâng vaøo ñoàng dollar cuûa Hoa Kì.

Nhôø nhöõng thuaän lôïi maø hai cuoäc chieán tranh theá giôùi lieân tieáp mang laïi, dollar cuûa Hoa Kì trôû thaønh ñoàng tieàn chi traû quoác teá; ñieàu naøy coù nghóa laø giaù trò cuûa dollar phaûi ñöôïc ñaûm baûo bôûi moät quyõ döï tröõ vaøng quan troïng. Taïi Hoäi nghò Bretton -Woods (1944), Hoa Kì ñaõ cam keát seõ ñoåi dollar ra vaøng theo tæ giaù coá ñònh 35 dollar/1 ounce. Nhöng vieäc phaùt haønh dollar laïi hoaøn toaøn thuoäc chuû quyeàn cuûa Hoa Kì vaø Chính phuû nöôùc naøy khoâng caàn ñöa ra nhöõng lôøi giaûi thích khi in theâm giaáy baïc. Do vaäy, nhöõng nöôùc naøo muoán xem dollar laø ngoaïi teä maïnh vaø duøng noù nhö moät phöông tieän döï tröõ, caàn ñeå yù tôùi tæ leä laïm phaùt ôû Hoa Kì. Neáu laïm phaùt dieãn ra ôû möùc ñoä vöøa phaûi (vaøi ba phaàn traêm) vaø dollar gaén vôùi moät neàn kinh teá phaùt trieån laønh maïnh, söï vöõng maïnh cuûa noù seõ khoâng bò ñaët thaønh vaán ñeà. Cho ñeán heát thaäp nieân 60, moïi söï ñeàu dieãn ra toát ñeïp ñoái vôùi neàn kinh teá Hoa Kì: noù phaùt trieån moät caùch ñeàu ñaën vaø laønh maïnh, laïm phaùt dieãn ra ôû tæ leä chaáp nhaän ñöôïc. Ñoù cuõng laø tình hình kinh teá chung ôû nhöõng nöôùc tö baûn phaùt trieån khaùc.

Nhöng ngay trong thaäp nieân 60, do nhöõng chi tieâu lôùn lao cuûa Hoa Kì ôû nöôùc ngoaøi: vieän trôï cho caùc nöôùc chaäm phaùt trieån, nuoâi döôõng moät soá löôïng quaân khoâng nhoû ñoùng ôû nöôùc ngoaøi, chieán tranh ôû Vieät Nam, xuaát khaåu tö baûn tö nhaân, toång döï tröõ vaøng cuûa Hoa Kì lieân tuïc giaûm – töø 28 tæ USD (1957) xuoáng coøn 14 tæ (1968). Do vaäy, neáu ñoät ngoät xaûy ra söï maát tín nhieäm phoå bieán ñoái vôùi ñoàng dollar, thì Hoa Kì seõ khoâng ñuû löôïng döï tröõ ñeå hoaøn traû vaøng cho nhöõng ngöôøi naém giöõ dollar. Ngoaøi ra, toác ñoä saûn xuaát caùc kim loaïi quyù, nhaát laø vaøng, laïi thaáp hôn nhieàu so vôùi toác ñoä taêng tröôûng cuûa neàn kinh teá. Trong nhöõng ñieàu kieän vöøa neâu, giaûi phaùp hôïp lí laø phaûi taêng giaù thu mua vaøng treân thò tröôøng quoác teá, neáu ngöôøi ta muoán tieáp tuïc giöõ vaøng nhö laø moät baûn vò tieàn teä. Neáu khoâng chaáp nhaän giaûi phaùp naøy, thì dollar seõ khoâng coøn ñöôïc giöõ vai troø, maø noù ñang thuï höôûng treân thò tröôøng theá giôùi – töùc phöông tieän chi traû quoác teá. Nhöng Hoa Kì, nöôùc döï tröõ vaøng lôùn nhaát vaø cuõng laø nöôùc thu mua vaøng nhieàu nhaát theá giôùi, khöôùc töø caû hai giaûi phaùp vöøa neâu. Thaùi ñoä naøy cuûa Hoa Kì coù nghóa laø nhöõng nöôùc naøo ñang döï tröõ dollar bò buoäc phaûi chia seû moät phaàn tæ leä laïm phaùt cuûa ñoàng tieàn naøy. Theo de Gaulle, chaúng coù lí do gì ñeå bieän minh cho söï öu ñaõi naøy caû. Trong cuoäc hoïp baùo ngaøy 4.2.1965, de Gaulle tuyeân boá thaúng:

67

“Nhöõng ñieàu kieän maø tröôùc ñaây ñaõ taïo ra kim baûn vò nay ñaõ thay ñoåi. Ngaøy nay tieàn cuûa Taây AÂu ñaõ ñöôïc phuïc hoài ñeán möùc toång soá döï tröõ cuûa 6 nöôùc ñaõ ngang vôùi döï tröõ vaøng cuûa Hoa Kì. Coù nghóa laø caùc kí keát taïo cho dollar moät giaù trò vöôït leân treân vaø trôû thaønh ñoàng tieàn quoác teá khoâng coøn cô sôû cuõ cuûa noù nöõa, nghóa laø Hoa Kì khoâng coøn sôû höõu ñaïi boä phaän vaøng cuûa theá giôùi. Nhöng baûn thaân vieäc nhieàu nöôùc veà nguyeân taéc chaáp nhaän laáy dollar vôùi tö caùch ngang vôùi vaøng ñeå khi coù dòp thì buø ñaép nhöõng thaâm huït trong caùn caân thanh toaùn cuûa Mó theo caùch coù lôïi cho hoï, ñaõ khieán nöôùc Mó maéc nôï nöôùc ngoaøi maø khoâng coù chöùng töø. Vaäy maø vieäc Hoa Kì ñaùng leõ phaûi laøm thì hoï laïi thanh toaùn moät phaàn caùc khoaûn nôï quoác teá ñoù baèng caùch in theâm dollar thay vì hoaøn toaøn baèng vaøng laø thöù coù giaù trò

thöïc söï...”. OÂng noùi tieáp: “Nhöõng deã daøng ñôn phöông maø Hoa Kì ñöôïc höôûng ñoù goùp phaàn laøm môø nhaït yù nghó cho raèng dollar laø moät bieåu töôïng khoâng thieân vò vaø quoác teá cho caùc dòch vuï trao ñoåi ñuùng vaøo luùc noù ñang trôû thaønh moät coâng cuï tín duïng phuø hôïp cho moät quoác gia” [Daãn laïi theo 12, tr.583].

Toùm laïi, de Gaulle ñeà nghò quay veà cheá ñoä kim baûn vò trong hoaït ñoäng thanh toaùn quoác teá. Luùc ñaàu, phaùt bieåu cuûa de Gaulle ñaõ gaây tieáng vang raát lôùn, vì lôøi noùi cuûa oâng ñi ñoâi vôùi vieäc laøm: Phaùp voäi vaøng chuyeån toaøn boä soá döï tröõ dollar cuûa mình sang vaøng. Vieäc laøm naøy ñaõ ñaåy giaù vaøng taêng leân: töø tæ giaù coá ñònh laâu nay – 35 dollar/1 ounce – taêng leân ñeán 40 dollar /1 pounce. Chính phuû Mó phaûi coá haïn cheá söï giaûm giaù thöïc teá cuûa dollar, xöû lí caùc khoaûn thaâm huït trong caùn caân thanh toaùn cuûa Hoa Kì vaø tung vaøng ra baùn.

Nhöõng noã löïc treân cuûa Chính phuû Hoa Kì nhaèm cöùu vaõn dollar tröôùc söï tieán coâng cuûa Phaùp seõ khoù thaønh coâng, neáu Phaùp thuyeát phuïc ñöôïc caùc nöôùc lôùn Taây AÂu nhö Anh vaø Taây Ñöùc. Hai nöôùc naøy cuõng nhaän thaáy taàm quan troïng cuûa vaán ñeà, nhöng khoâng theå theo göông Phaùp.

Taïi Hoäi nghò cuûa Quyõ Tieàn teä Quoác teá (IMF) dieãn ra ôû Stockholm naêm 1968, ñaïi dieän Phaùp moät laàn nöõa keâu goïi quay veà cheá ñoä kim baûn vò, nhöng chaúng nöôùc naøo nghe theo. Vaø cuõng ngay trong naêm ñoù, Phaùp bò sa vaøo cuoäc khuûng hoaûng nghieâm troïng caû veà chính trò - xaõ hoäi laãn kinh teá - taøi chính. Thaùng 11-1968, vò theá ñoàng franc ñaõ trôû neân raát baáp beânh: ngoaïi teä, vaøng, ñoàng franc chaûy ra nöôùc ngoaøi. Giôø chæ coøn caùch phaù giaù ñoàng franc. Thaùng 8.1969, giaûi phaùp naøy ñaõ ñöôïc thoâng qua vôùi tæ leä 12,5%, khoâng laâu sau khi De Gaulle töø chöùc (thaùng 4.1969).

7. Vaán ñeà Cyprus

Trong thaäp nieân 70, quan heä noäi boä NATO ñaõ traûi qua soùng gioù bôûi vaán ñeà Cyprus.

a. Hoaøn caûnh Laø moät hoøn ñaûo naèm veà phía ñoâng Ñòa Trung Haûi vôùi dieän tích gaàn 9.500km2, Cyprus ñaõ bò ngöôøi Anh chieám ñoùng töø naêm 1878 nhaèm hoã trôï Thoå Nhó Kyø choáng laïi noã löïc baønh tröôùng aûnh höôûng töø bieån Ñen ra Ñòa Trung Haûi cuûa Sa Hoaøng.

Laáy côù thaønh phaàn daân cö treân ñaûo ña soá laø ngöôøi goác Hy Laïp(63), Chính phuû Athens sau naêm 1945 ñaõ nhieàu laàn neâu leân vaán ñeà Enoâsis, töùc saùp nhaäp ñaûo vaøo Hy Laïp, nhöng ñeàu bò Chính phuû London thaúng thöøng baùc boû. Moät trong nhieàu lí do ñeå Anh theo ñuoåi moät laäp tröôøng cöùng raén nhö vaäy laø vò trí chieán löôïc cuûa ñaûo : Cyprus caùch Thoå 65km, Syria 85km vaø Ai Caäp 340km. Nhöõng khoaûng caùch vöøa keå ñaõ khieán caùc nhaø hoaït ñoäng quaân söï Anh xem Cyprus laø baøn ñaïp lí töôûng cho vieäc baûo veä vò theá cuûa Anh ôû Trung Ñoâng. Veà phaàn mình, Chính phuû Ankara coi Cyprus laø laõnh thoå noái daøi cuûa nöôùc hoï ra ñoâng Ñòa Trung Haûi vaø do vaäy vieäc Hy Laïp laøm chuû ñaûo seõ taïo thaønh moái ñe doïa ñeán an ninh cuûa Thoå. Ñeå ñoái phoù vôùi Enoâsis, Thoå ñaõ ñöa ra ñeà aùn Taksim, nghóa laø taùch Cyprus thaønh hai phaàn: Baéc seõ thuoäc chuû quyeàn cuûa Thoå, coøn Nam seõ ñöôïc saùp nhaäp vaøo Hy Laïp.

Quan heä coäng taùc Thoå − Hy Laïp trong khuoân khoå NATO laø raát quan troïng cho söôøn phía nam cuûa toå chöùc quaân söï naøy, nhöng seõ khoâng theå keùo daøi neáu khoâng sôùm tìm ra giaûi phaùp cho vaán ñeà Cyprus.

Sau nhieàu cuoäc va chaïm giöõa ngöôøi goác Thoå vaø ngöôøi goác Hy Laïp, ngaøy 19-2-1959, caùc beân lieân quan: Cyprus, Anh, Hy Laïp vaø Thoå ñaõ ñoàng yù kí vaøo caùc thoûa öôùc London vaø Zurich, theo ñoù Cyprus seõ ñöôïc ñoäc laäp, nhöng vôùi nhöõng ñieàu kieän sau: ñaûo seõ khoâng bò chia caét hay bò saùp nhaäp vaøo baát kì quoác gia naøo khaùc; Thoå vaø Hy Laïp seõ ñöôïc pheùp ñoùng moät soá ñôn vò vuõ trang treân ñaûo cho muïc ñích “phoøng thuû chung”, hai vuøng ñaát Akrotiri vaø Dekelia vôùi dieän tích toång coäng treân 100km2 seõ thuoäc chuû quyeàn cuûa Anh (chuùng seõ trôû thaønh caùc caên cöù quaân söï cuûa nöôùc naøy). Coäng ñoàng ngöôøi goác Thoå ñöôïc chia chöùc phoù toång thoáng vaø 30% soá gheá trong quoác hoäi.

(63) Daân soá Cyprus trong thaäp nieân 1950 vaøo khoaûng 50 vaïn ngöôøi, trong ñoù ngöôøi goác Hy Laïp treân 40 vaïn, coøn ngöôøi goác Thoå khoâng ñaày 10 vaïn. Ñaàu thaäp nieân 90, daân soá ñaõ leân ñeán treân 70 vaïn, nhöng tæ leä daân soá giöõa hai coäng ñoàng vaãn khoâng ñoåi.

68

Nhö vaäy, neàn ñoäc laäp maø Cyprus ñöôïc höôûng töø ngaøy 16.8.1960 ñöôïc xaây döïng treân cô sôû dung hoøa quyeàn lôïi cuûa caùc beân ñoái khaùng. Trong boái caûnh naøy, vieäc toång thoáng Makarios(64) ngaøy 30.1.1964 ñeà nghò xoùa boû moïi giôùi haïn lieân quan ñeán neàn ñoäc laäp cuûa Cyprus vaø ñöa vaøo hieán phaùp nhöõng ñieàu khoaûn taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa chính quyeàn trung öông ñaõ vaáp phaûi phaûn öùng baát lôïi töø coäng ñoàng Thoå, voán chæ chieám thieåu soá trong thaønh phaàn daân cö treân ñaûo. Thaùng 12.1963, giöõa hai coäng ñoàng ñaõ xaûy ra nhieàu cuoäc va chaïm laøm cho hôn 100 ngöôøi bò cheát.

Ngaøy 4.3.1964, Hoäi ñoàng Baûo an LHQ ñaõ thoâng qua nghò quyeát khaúng ñònh neàn ñoäc laäp vaø toaøn veïn laõnh thoå cuûa Cyprus vaø trieån khai moät löïc löôïng gìn giöõ hoøa bình cuûa LHQ treân ñaûo.

b. Cuoäc khuûng hoaûng

Töø naêm 1967, Cyprus laïi ñöùng tröôùc nguy cô baát oån do söï can thieäp töø phía giôùi quaân söï Hy Laïp ñaõ leân caàm quyeàn ôû xöù naøy sau moät cuoäc ñaûo chính. Lo sôï aûnh höôûng ngaøy caøng taêng cuûa Hy Laïp seõ ñöa ñeán söï can thieäp cuûa Thoå, thaùng 1-1974, Toång thoáng Makarios chuaån bò thanh tröø boä maùy an ninh vaø chính quyeàn baèng caùch yeâu caàu Hy Laïp ruùt caùc só quan coá vaán cuûa hoï veà. Ñang ñi tìm moät hoaït ñoäng trong lónh vöïc ñoái ngoaïi ñeå taïo loái thoaùt cho nhöõng khoù khaên traàm troïng trong hoaït ñoäng ñoái noäi, Chính phuû quaân söï Hy Laïp ñaõ ñaïo dieãn moät cuoäc ñaûo chính quaân söï ngaøy 15-7 laät ñoå toång thoáng Makarios(65). OÂng naøy ñaõ boû troán khoûi ñaûo.

Chính phuû Thoå ñaõ ñoøi laäp laïi nguyeân traïng ôû Cyprus. Khoâng ñöôïc thoûa maõn vaø ñang laøm chuû moät löïc löôïng quaân söï maïnh hôn Hy Laïp nhieàu, ngaøy 20.7, Thoå ñaõ khoâng ngaàn ngaïi ñoå quaân leân phaàn Baéc ñaûo. Quaân Thoå ñaõ ñuoåi doàn ngöôøi goác Hy Laïp veà phaàn Nam ñaûo. Ngaøy 23.7, moät cuoäc ñaûo chính ñaõ dieãn ra ôû Hy Laïp: chính quyeàn quaân nhaân bò laät ñoå, chính quyeàn daân söï ñöôïc taùi laäp. Moät hoäi nghò quoác teá lieàn ñöôïc trieäu taäp ôû Geneva töø ngaøy 24 ñeán ngaøy 30.7 vôùi söï tham döï cuûa ba nöôùc – Anh, Thoå vaø Hy Laïp, nhöng khoâng mang laïi keát quaû naøo. Quaân Thoå tieáp tuïc caùc hoaït ñoäng môû roäng phaàn laõnh thoå thuoäc quyeàn kieåm soaùt cuûa mình. Ngaøy 15-8, Hy Laïp phaûn ñoái baèng caùch ruùt khoûi toå chöùc quaân söï cuûa NATO.

Xung ñoät Thoå - Hy Laïp ñaõ vöøa laøm suy yeáu vò theá cuûa NATO ôû khu vöïc coù yù nghóa chieán löôïc vaøo loaïi haøng ñaàu chaâu AÂu, vöøa ñaët Hoa Kì vaøo tình theá raát khoù xöû, vì caû hai ñeàu laø nhöõng ñoàng minh thaân thieát töø sau chieán tranh. Luùng tuùng tröôùc söï chæ trích cuûa Chính phuû daân söï Athens raèng ñaõ uûng hoä haønh ñoäng phieâu löu cuûa phe quaân nhaân Hy Laïp vaø khoâng caûn trôû cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa Chính phuû Ankara, ngaøy 10.12.1974, Hoa Kì ñaõ thi haønh chính saùch caám vaän vuõ khí choáng laïi Thoå. Chaúng nhöõng khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà, Hoa Kì giôø ñaây chuoác theâm söï baát maõn cuûa Thoå.

Ngaøy 14.2.1975, giôùi laõnh ñaïo coäng ñoàng ngöôøi goác Thoå ôû Cyprus ñaõ ñôn phöông tuyeân boá thaønh laäp treân phaàn ñaát ñang bò quaân ñoäi Thoå kieåm soaùt “Chính phuû Thoå Lieân bang Coäng hoøa Cyprus”, baát chaáp söï phaûn ñoái cuûa dö luaän theá giôùi. Töø ñoù, ñaûo Cyprus bò chia caét thaønh hai phaàn vôùi hai chính quyeàn rieâng bieät.

Hoaøn toaøn chòu söï chi phoái cuûa Hy Laïp vaø Thoå, töông lai cuûa ñaûo Cyprus roõ raøng tuøy thuoäc vaøo tính chaát cuûa moái quan heä giöõa hai nöôùc naøy. Trong moät thôøi gian raát daøi, caû Ankara vaø Athens ñeàu khoâng tìm ñöôïc tieáng noùi chung naøo trong vaán ñeà Cyprus. Ngöôøi goác Thoå, voán laø thieåu soá, muoán coù nhöõng ñaûm baûo cuï theå: moät quoác gia lieân bang goàm hai vuøng coù quyeàn bình ñaúng, quaân ñoäi Thoå seõ coù maët treân ñaûo cho ñeán khi hieán phaùp ñöôïc thoâng qua. Ngöôøi goác Hy Laïp, voán chieám ña soá, chuû tröông: moät nhaø nöôùc thoáng nhaát maïnh; nhöõng ngöôøi goác Hy Laïp töøng bò quaân Thoå doàn ñuoåi ñöôïc quyeàn quay veà nôi sinh soáng cuûa hoï, voán ñang bò quaân Thoå kieåm soaùt (hay ít nhaát ñöôïc quyeàn töï do

(64) OÂng cuõng laø giaùo chuû Giaùo hoäi Chính thoáng. (65) Nhieàu nhaø quan saùt quoác teá cho raèng Hoa Kì coù dính líu vaøo söï bieán naøy, vì Washington ñaõ khoâng haønh ñoäng gì ñeå caûn trôû giôùi quaân söï Hy Laïp, voán ñang nhaän nhöõng khoaûn vieän trôï quaân söï vaø kinh teá lôùn töø Mó. Coù theå laø Hoa Kì khoâng haøi loøng vôùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi trung laäp cuûa toång thoáng Makarios.

69

ñi laïi); caùc vuøng cuûa hai coäng ñoàng ñöôïc phaân boá laïi caân ñoái hôn theo tæ leä soá daân giöõa hai coäng ñoàng (phaàn cuûa coäng ñoàng goác Thoå hieän chieám hôn 40% ñaûo); quaân Thoå ruùt khoûi Cyprus ñeå ñoåi laáy vieäc ngöôøi goác Hy Laïp seõ khoâng laäp löïc löôïng veä binh; ngöôøi Thoå ñeán ñònh cö treân ñaûo sau cuoäc xung ñoät naêm 1974 phaûi rôøi ñaûo.

Sau moät thôøi gian daøi theo ñuoåi caùc laäp tröôøng ñoái choïi, maõi ñeán thaùng 1-2000, hai nöôùc môùi baét ñaàu ñeå loä daáu hieäu saün saøng caûi thieän quan heä song phöông.

8. Thò tröôøng chung chaâu AÂu tieáp tuïc ñöôïc taêng cöôøng vaø môû roäng

a. Töø Coäng ñoàng Kinh teá 6 nöôùc trôû thaønh Coäng ñoàng chaâu AÂu 12 nöôùc

Georges Pompidou – toång thoáng môùi cuûa Phaùp, duø töøng laø thuû töôùng cuûa de Gaulle cho ñeán luùc oâng naøy töø chöùc, laïi toû ra meàm deûo hôn nhieàu so vôùi ngöôøi tieàn nhieäm cuûa oâng trong vieäc xeùt keát naïp Anh vaøo EEC. Taïi Hoäi nghò caáp cao cuûa toå chöùc naøy ôû La Haye dieãn ra trong caùc ngaøy 1 ñeán 12.12.1969, chính ñaïi dieän cuûa Phaùp ñaõ coå vuõ vieäc môû roäng EEC baèng caùch keát naïp Anh, Ireland vaø Ñan Maïch. Ba nöôùc naøy ñaõ trôû thaønh thaønh vieân cuûa Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu vaøo thaùng 1.1973. Na Uy cuõng ñöôïc môøi gia nhaäp, nhöng ña soá ngöôøi daân nöôùc naøy (53,9%) ñaõ khöôùc töø do söï phaûn ñoái cuûa caùc noâng gia vaø nhaát laø cuûa ngö daân.

Trong nhöõng naêm sau ñoù, haøng nguõ EEC tieáp tuïc ñöôïc môû roäng theâm: Hy Laïp (1981), Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha (1986). Nhö vaäy, Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu ñaõ bao goàm 12 nöôùc thaønh vieân.

Moät trong nhöõng vaán ñeà lôùn ñaët ra tröôùc 9 roài 12 nöôùc thaønh vieân EEC laø giôùi haïn cuûa tieán trình nhaát theå hoùa. Theo quan ñieåm cuûa de Gaulle, maø G. Pompidou vaãn kieân trì ñeo ñuoåi, phaïm vò hoaït ñoäng cuûa EEC khoâng neân vöôït ra ngoaøi lónh vöïc kinh teá vaø taøi chính. Veà quoác phoøng, thaùng 11.1973, Phaùp xaùc ñònh roõ vaãn coi Toå chöùc Lieân hieäp Taây AÂu (UEO) laø toå chöùc lí töôûng hôn NATO. Phaûi ñôïi ñeán khi Giscard d'Estaing ñöôïc baàu laøm toång thoáng Phaùp (1974), ngöôøi Phaùp môùi baét ñaàu xem “Lieân hieäp chaâu AÂu” laø muïc tieâu chung caàn thöïc hieän töø ñaây ñeán cuoái thaäp nieân [35, tr.230]. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, caàn “söï chuyeån dôøi chuû quyeàn”. Roõ raøng ñaây laø moät söï thay ñoåi mang tính böôùc ngoaët trong quan ñieåm cuûa Phaùp veà “nhaát theå hoùa chaâu AÂu”. Vaø noù, taát nhieân, taùc ñoäng maïnh ñeán höôùng phaùt trieån saép ñeán cuûa tieán trình naøy, vì Phaùp luoân luoân laø truï coät cuûa EEC. Tuy nhieân, vaãn coøn nhieàu trôû ngaïi phaûi vöôït qua.

Thöïc vaäy, vöøa gia nhaäp EEC, Anh lieàn muoán tieán haønh moät soá söûa ñoåi trong Hieäp öôùc Roma thaønh laäp toå chöùc naøy: vì Anh ñoùng goùp cho EEC nhieàu hôn soá maø hoï nhaän ñöôïc, Anh muoán khoaûn ñoùng goùp cuûa mình ñöôïc giaûm xuoáng cho töông xöùng vôùi phaàn ñöôïc boài hoaøn. Nhöõng bieán ñoäng veà tieàn teä vaø söï cheânh leäch trong möùc soáng ñaõ caûn trôû caùc nöôùc thaønh vieân tieán ñeàu böôùc ñeán söï thoáng nhaát kinh teá. Vaán ñeà giaù noâng phaåm, caùc khoaûn tieàn ñeàn buø ñaõ gaây ra heát cuoäc khuûng hoaûng naøy ñeán cuoäc khuûng hoaûng khaùc. Nhaø noâng thænh thoaûng toå chöùc nhöõng cuoäc bieåu tình aùc lieät ñeå phaûn ñoái nhöõng bieán ñoäng veà giaù, quy trình saûn xuaát, voán aûnh höôûng xaáu ñeán thu nhaäp vaø möùc soáng cuûa hoï. Chính saùch veà giaù ñoâi khi gaây ra nhöõng cuoäc ñoái ñaàu doâng baõo, maø trong ñoù moãi nöôùc thaønh vieân ñeàu coá giaønh phaàn lôïi nhaát cho mình. Vieäc xaùc laäp ñònh suaát (quota) vaø chuaån möïc cho caùc maët haøng noâng phaåm nhö söõa, röôïu, thòt taïo thaønh moät khoù khaên khoâng nhoû. Vaán ñeà ngaân saùch cuûa EEC thöôøng laø nguyeân côù cuûa voâ soá nhöõng cuoäc maëc caû ñaày coâng söùc.

Vaø khoù khaên lôùn hôn caû laø nguyeân taéc ñoàng thuaän ngaøy caøng khoù ñaït hôn do con soá thaønh vieân taêng leân.

Baát chaáp nhöõng khoù khaên treân, tieán trình nhaát theå hoùa ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng böôùc tieán khoâng nhoû trong thaäp nieân 80.

Naêm 1985, theo ñeà xuaát cuûa Phaùp, caùc nöôùc trong khoái ñaõ tham gia döï aùn kó thuaät hoïc EUREKA nhaèm tieán haønh caùc cuoäc nghieân cöùu nhöõng ngaønh kó thuaät hieän ñaïi caû veà lí thuyeát vaø öùng duïng. Döï aùn ñaõ tuyeån choïn 6 chöông trình cho pheùp thu ngaén khoaûng caùch giöõa chaâu AÂu vôùi Hoa Kì vaø Nhaät. Döï aùn naøy ñaõ mang laïi nhöõng thaønh töïu ngoaïn muïc nhö phi cô Airbus, teân löûa Ariane, loø phaûn öùng

70

Cyclotron.

Thaønh coâng cuûa döï aùn EUREKA ñaõ goùp phaàn cuûng coá chính saùch cuûa Phaùp laø muoán bieán EEC thaønh moät trung taâm ñoäc laäp ñuû söùc ñöùng ngang haøng vôùi Hoa Kì, Lieân Xoâ, Nhaät Baûn vaø trong töông lai coù theå caû Trung Quoác nöõa. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, EEC phaûi ñuû söùc taùch daàn khoûi aûnh höôûng cuûa Hoa Kì, ngaøy caøng rôøi ra khoûi caùc ñoäng thaùi cuûa Mó treân tröôøng quoác teá, maø SDI laø moät ví duï. Ñoái vôùi Phaùp, chaáp thuaän SDI laø töï ñaët mình vaøo vò theá phuï thuoäc Mó veà khoa hoïc vaø kó thuaät hoïc, ñoù laø chöa keå trong lónh vöïc quaân söï, chaâu AÂu khoâng caùch gì kieåm soaùt chieán löôïc cuûa Hoa Kì vaø do vaäy deã sa vaøo nguy cô laøm suy yeáu neàn quoác phoøng cuûa mình.

Thaùng 2.1986, caùc nöôùc EEC ñaõ kí vaøo “Ñònh öôùc duy nhaát” seõ coù hieäu löïc töø ngaøy 1.7.1987. Vaên kieän nhaém ñeán moät “chính saùch ñoái ngoaïi chung”. Muïc tieâu naøy ñoøi hoûi caùc nöôùc thaønh vieân thöôøng xuyeân tieán haønh caùc cuoäc tham khaûo yù kieán, phoái hôïp chính saùch, thöïc hieän moät söï coäng taùc chaët cheõ hôn trong nhöõng vaán ñeà an ninh nhaèm goùp phaàn ñaùng keå vaøo söï phaùt trieån moät chaâu AÂu coù dieän maïo rieâng trong lónh vöïc ñoái ngoaïi. Vôùi muïc tieâu nhö vaäy, söï lieân keát caùc nöôùc trong khoái ñaõ vöôït khoûi phaïm vi kinh teá, môû roäng sang lónh vöïc chính trò vaø an ninh. Vì vaäy, keå töø ñaây Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC) ñaõ trôû thaønh Coäng ñoàng chaâu AÂu (EC), taäp hôïp döôùi laù côø xanh vôùi 12 ngoâi sao vaøng noái keát thaønh voøng troøn. Vaên kieän cuõng truø tính töø ngaøy 1.1.1993, EC seõ trôû thaønh “moät thò tröôøng thoáng nhaát, khoâng coøn bieân giôùi noäi ñòa”, hay “moät khoaûng khoâng xaõ hoäi chaâu AÂu”, theo caùch goïi cuûa toång thoáng F. Mitterand.

b. Hieäp öôùc Maastricht: Coäng ñoàng chaâu AÂu trôû thaønh Lieân hieäp chaâu AÂu

– Hoaøn caûnh

Sau hôn 30 naêm thaønh laäp, EC ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng böôùc tieán daøi. Song cho ñeán ñaàu thaäp nieân 90, EC vaãn chöa xaây döïng moät khoâng gian kinh teá chung cho caû chaâu AÂu, trong luùc baát chaáp nhöõng tieán boä lôùn lao cuûa khoa hoïc – kó thuaät trong thaäp nieân 80 vaø tieán trình caáu truùc laïi neàn kinh teá thuùc ñaåy xu theá khu vöïc hoùa vaø toaøn caàu hoùa. Caùc theå cheá do EC laäp ra chæ môùi döøng laïi ôû tính chaát lieân chính phuû, chöù chöa ñaït ñöôïc vai troø sieâu quoác gia. EC vaãn chöa taïo ñöôïc söï thoáng nhaát trong vieäc hoaïch ñònh chính saùch hay ñeà ra caùc bieän phaùp ñoái phoù vôùi caùc vaán ñeà quoác teá phöùc taïp. Do vaäy, EC vaãn chöa phaùt huy heát tieàm naêng söùc maïnh cuûa mình.

Tuy nhieân, vaøo cuoái thaäp nieân 80 – ñaàu thaäp nieân 90, moät loaït caùc bieán coá dieãn ra ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ laùng gieàng – söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä XHCN, söï tan raõ cuûa Lieân bang Xoâ vieát – ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy nhanh tieán trình nhaát theå hoùa chaâu AÂu.

Caùc bieán coá treân coù nghóa laø ñieàu maø chính giôùi Taây AÂu trong nhieàu thaäp nieân lieàn sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai vaãn luoân coi laø hieåm hoïa ñe doïa tröïc tieáp ñeán söï toàn vong cuûa Taây AÂu nay khoâng coøn nöõa. Töông quan löïc löôïng ôû chaâu AÂu hoaøn toaøn thay ñoåi. Neàn taûng chung cho söï hôïp taùc chieán löôïc giöõa Taây AÂu vaø Hoa Kì caàn ñöôïc xaùc ñònh laïi. Tröôùc maét, nhöõng bieán chuyeån ôû Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ vaø söï ra ñôøi cuûa nöôùc Ñöùc thoáng nhaát (3.10.1990) taïo cô hoäi ñeå caùc nöôùc Taây AÂu giôø ñöôïc lieân keát thaønh EC xaùc ñònh laïi choã ñöùng rieâng treân tröôøng quoác teá.

Böôùc ñi ñaàu tieân laø ngaøy 22.10.1991, EC ñaõ kí vôùi”Hieäp hoäi maäu dòch töï do chaâu AÂu” (EFTA) goàm 7 nöôùc laø AÙo, Phaàn Lan, Ireland, Leichtenstein, Na Uy, Thuïy Ñieån vaø Thuïy Só Hieäp öôùc thaønh laäp “Khoâng gian kinh teá chaâu AÂu” (“European Economic Area”- EEA) trong naêm 1993.

– Söï ra ñôøi cuûa Lieân hieäp chaâu AÂu.

Nhöng böôùc ñi coù yù nghóa quyeát ñònh laø söï ra ñôøi cuûa Lieân hieäp chaâu AÂu.

Hoäi nghò thöôïng ñænh cuûa EC dieãn ra ôû Maastricht ( Haø Lan) trong caùc ngaøy 9 vaø 10.12.1991 ñaõ quyeát ñònh bieán EC thaønh Lieân hieäp chaâu AÂu (European Union – EU).

71

Töø then choát trong Hieäp öôùc Maastricht laø “söï boå trôï”, moät nguyeân taéc maø theo ñoù “nhöõng quyeát ñònh phaûi ñöôïc ñöa ra sao cho gaàn daân nhaát”: nghóa laø ngöôøi ta seõ ñöa xuoáng taän caáp laøng, xaõ nhöõng

gì coù theå ñöôïc quyeát ñònh vaø quaûn lyù ôû ñaây toát hôn laø ôû caáp quoác gia hay vuøng.

Thaåm quyeàn cuûa caáp laøng, xaõ seõ ñöôïc môû roäng ra trong nhieàu lónh vöïc: vaên hoùa, coâng nghieäp, heä thoáng lieân chaâu AÂu (naêng löôïng, giao thoâng, vieãn thoâng), giaùo duïc vaø ñaøo taïo ngheà, y teá, moâi tröôøng, chính saùch xaõ hoäi... Quy cheá coâng daân chaâu AÂu seõ ñöôïc theâm vaøo quy cheá daân toäc ñaõ coù, chöù khoâng xoùa boû noù.

Quyeàn löïc cuûa Quoác hoäi chaâu AÂu ñöôïc boå sung theâm: coù quyeàn cuøng quyeát ñònh vôùi Hoäi ñoàng trong nhieàu lónh vöïc, vaø coù theå laät ñoå UÛy ban (maø noù cuøng trao quyeàn vôùi Hoäi ñoàng) baèng moät kieán nghò pheâ phaùn. Baét ñaàu nhaän nhieäm vuï töø thaùng 1.1995, UÛy ban môùi coù nhieäm kì laø 5 naêm vôùi ngöôøi caàm ñaàu laø Jacques Santer, cöïu thuû töôùng Luxembourg.

Lieân hieäp chaâu AÂu döïa treân ba truï coät:

+ Lieân minh kinh teá vaø tieàn teä. Vaøo ñaàu nhöõng naêm 70, Coäng ñoàng chaâu AÂu quyeát ñònh mang ra thöïc hieän “Con raén tieàn teä” khi heä thoáng tieàn teä quoác teá ra ñôøi ôû Bretton - Woods naêm 1994 baét ñaàu ñeå loä nhöõng daáu hieäu suy yeáu. Naêm 1979, “Con raén tieàn teä” ñöôïc thay baèng Heä thoáng Tieàn chaâu AÂu (SME). Nhaân dòp naøy, ngöôøi ta cuõng ñöa ra söû duïng ñoàng ECU (European Currency Unit, “ñôn vò thanh toaùn chaâu AÂu”), maø sau ñoù ñöôïc ñoåi thaønh Euro. Hieäp öôùc Maastricht truø tính thaønh laäp moät Lieân minh kinh teá vaø tieàn teä chung. Quaù trình thöïc hieän noù seõ traûi qua ba giai ñoaïn ñeå ñöôïc keát thuùc baèng vieäc ban haønh moät ñoàng tieàn chung, töùc Euro. Ñoàng tieàn naøy chæ ñöôïc löu haønh sau khi moät soá quoác gia ñaõ hoaøn taát moät soá “chuaån möïc hoäi tuï” (vaøo naêm 1997 hay naêm 1999)(66).

Vieän Tieàn teä chaâu AÂu (ñaët truï sôû ôû Frankfurt) ñöôïc giao ñaûm traùch nhieäm vuï phoái hôïp caùc chính saùch tieàn teä vaø sau naøy seõ ñöôïc thay baèng Ngaân haøng Trung öông chaâu AÂu (ECB - European Central Bank).

+ Höôùng ñeán moät chính saùch ñoái ngoaïi vaø an ninh chung. Khoâng chæ laø moät toå chöùc kinh teá vaø taøi chính, Lieân hieäp chaâu AÂu coøn mong muoán ñaûm nhaän moät vai troø treân tröôøng quoác teá ngang taàm vôùi söùc maïnh kinh teá cuûa noù. Ñeán thôøi ñieåm thích hôïp, EU seõ ñem laïi söï ñaûm baûo veà an ninh, thay vò trí hieän nay cuûa NATO vaø Lieân minh Taây AÂu. Döï aùn CED (Coäng ñoàng phoøng thuû chaâu AÂu) töøng bò baùc boû naêm 1954 ñöôïc laøm soáng laïi töø naêm 1993 döôùi moät hình thöùc môùi mang teân Eurocorps, maàm moáng cuûa moät quaân ñoäi chaâu AÂu trong töông lai. Caùc thoûa öôùc ñöôïc kí taïi Hoäi nghò veà an ninh vaø hôïp taùc chaâu AÂu dieãn ra ôû Helsinki thaùng 8.1975 ñaõø taïo neàn taûng phaùp lí cho tieán trình vöøa keå.

+ Taêng cöôøng coâng taùc trong lónh vöïc caûnh saùt vaø tö phaùp. Quy moâ cuûa quan heä coäng taùc naøy raát roäng vì bao goàm chính saùch tò naïn, nhaäp cö, ñaáu tranh choáng khuûng boá, choáng ma tuùy vaø choáng buoân laäu quoác teá, coäng taùc tö phaùp, thueá quan vaø caûnh saùt. Ñöôïc kí vaøo thaùng 6.1990, Thoûa öôùc Schengen baét ñaàu coù hieäu löïc töø thaùng 3.1995. Thoûa öôùc xoùa boû vieäc kieåm tra cuûa caûnh saùt trong bieân giôùi noäi ñòa cuûa caùc nöôùc thuoäc Lieân hieäp chaâu AÂu, taêng cöôøng tính hieäu quaû trong coâng taùc kieåm tra bieân giôùi beân ngoaøi (nghóa laø bieân giôùi giöõa caùc nöôùc EU vaø caùc nöôùc ngoaøi EU), keå caû ñôn xin tò naïn, cuõng nhö vieäc laäp hoà sô nhöõng keû bò tình nghi hay bò truy naõ.

Ñöôïc kí ngaøy 7.12.1992, Hieäp öôùc Maastricht baét ñaàu coù hieäu löïc töø 1.11.1993. Maëc duø quaù trình pheâ chuaån Hieäp öôùc ôû caùc nöôùc dieãn ra khoù khaên hôn döï kieán, Lieân hieäp chaâu AÂu vaãn tieán nhöõng böôùc vöõng chaéc sau khi Chieán tranh laïnh keát thuùc(67).

(66) Ñoàng Euro ñaõ ñöôïc chính thöùc mang ra löu haønh töø ngaøy 1.1.1999. (67) Thaùng 3.1994, EU ñaõ quy ñònh trình töï keát naïp caùc thaønh vieân môùi theo ba “voøng”. Voøng moät döï kieán keát naïp AÙo, Thuïy Ñieån, Phaàn Lan, Na Uy vaø Thuïy Só. Keát quaû laø ngaøy 1.1.1995, theâm AÙo, Thuïy Ñieån vaø Phaàn Lan gia nhaäp, ñöa toång soá caùc thaønh vieân EU leân 15 nöôùc. Voøng hai döï kieán xem xeùt Thoå Nhó Kyø, Cyprus, Malta. Voøng ba seõ tính ñeán Ba Lan, Czech, Slovakia, Hungary... Ngaøy 1.5.2004, EU ñaõ keát naïp theâm 10 nöôùc, naâng toång soá thaønh vieân EU leân 25. Möôøi nöôùc thaønh vieân môùi laø: Ba Lan, Coäng hoøa Czech, Slovenia, Latvia, Litva, Estonia, Hungary, Coäng hoøa Cyprus, Malta vaø Slovakia.

72

III. QUAN HEÄ LIEÂN XOÂ - ÑOÂNG AÂU

1. Quan ñieåm chung cuûa Stalin veà moái quan heä vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu

Ngay sau khi Chính quyeàn Xoâ vieát ñöôïc thieát laäp treân laõnh thoå cuûa nöôùc Nga Sa hoaøng, Lenin ñaõ xaùc ñònh roõ raèng nhöõng ngöôøi Bolshevik seõ “taïo ra nhöõng quan heä quoác teá môùi, nhöõng quan heä naøy taïo ñieàu kieän cho taát caû caùc daân toäc bò aùp böùc thoaùt khoûi aùch noâ leä cuûa chuû nghóa ñeá quoác,... Moái quan heä quoác teá naøy hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi moái quan heä quoác teá döôùi cheá ñoä tö baûn chuû nghóa maø thöïc chaát laø "söï aùp böùc coâng khai keû yeáu” [27, tr.245].

Ngay töø luùc môùi ra ñôøi, Chính quyeàn Xoâ vieát ñaõ bò giôùi caàm quyeàn caùc nöôùc tö baûn phöông Taây xaùc ñònh laø moái hieåm hoïa cheát ngöôøi cho cheá ñoä cuûa hoï. Phuø hôïp vôùi caùch nhìn naøy, hoï ñaõ sôùm thi haønh moät chính saùch ñoái ngoaïi choáng Xoâ vieát raát quyeát lieät – ñi töø chieán tranh can thieäp ñeán bao vaây, coâ laäp veà moïi maët, giuùp ñôõ caùc theá löïc phaûn ñoäng phaù hoaïi töø beân trong. An ninh ñaát nöôùc trôû thaønh moät trong nhöõng moái baän taâm chính cuûa Chính quyeàn Xoâ vieát trong lónh vöïc ñoái ngoaïi trong thôøi kì “xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi trong moät nöôùc”.

Do vò trí ñòa lí, caùc nöôùc Ñoâng AÂu coù moät yù nghóa ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi an ninh cuûa Lieân Xoâ. Trong nhöõng naêm giöõa hai cuoäc chieán tranh theá giôùi, caùc nöôùc naøy ñaõ lieân keát vôùi Phaùp vaø luoân theo ñuoåi chính saùch hoaëc thuø ñòch, hoaëc khoâng thaân thieän vôùi Chính quyeàn Xoâ vieát. Caû luùc nguy cô phaùt xít ñaõ trôû thaønh hieån nhieân, chính saùch thuø ñòch vôùi Lieân Xoâ cuûa hoï cô baûn vaãn khoâng ñoåi. Trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñaõ trôû thaønh nôi phaùt xuaát cuûa cuoäc chieán tranh xaâm löôïc maø Ñöùc gaây ra nhaèm vaøo laõnh thoå Lieân Xoâ. Trong nhöõng ñieàu kieän nhö vaäy, vieäc Chính quyeàn Lieân Xoâ daønh nhieàu söï chuù yù ñeán caùc chính saùch ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa nhöõng nöôùc Ñoâng AÂu laø ñieàu coù theå hieåu ñöôïc.

Stalin ñaõ tuaân thuû trung thaønh quan ñieåm keå treân cuûa Leânin khi kí moät loaït hieäp öôùc song phöông höõu nghò, hôïp taùc, lieân minh vaø töông trôï vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu ngay trong nhöõng naêm cuoái cuûa chieán tranh vaø nhöõng naêm ñaàu thôøi haäu chieán. Tuy nhieân, tính caùch ñoäc ñoaùn cuûa Stalin theå hieän ôû moät soá söï kieän trong quan heä giöõa Lieân Xoâ vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñaõ daãn ñeán nhöõng haäu quaû tieâu cöïc.

Luoân xem xeùt moïi vaán ñeà trong cuoäc soáng töø goùc ñoä giai caáp, Stalin cho raèng nguyeân nhaân chính khieán giôùi caàm quyeàn Ñoâng AÂu theo ñuoåi chính saùch thuø ñòch choáng chính quyeàn Xoâ vieát naèm ôû baûn chaát giai caáp cuûa hoï. Chính quyeàn cuûa taát caû caùc nöôùc Ñoâng AÂu tröôùc chieán tranh ñeàu laø lieân minh giöõa ñòa chuû vaø tö saûn, nhöõng keû töû thuø cuûa chính quyeàn voâ saûn. Ñeå xoùa boû nguy cô naøy: ñieàu lí töôûng laø caùc nöôùc Ñoâng AÂu trôû thaønh nhöõng nöôùc XHCN(68). Trong luùc chôø ñôïi vieãn caûnh naøy thaønh hieän thöïc, Lieân Xoâ khoâng boû lôõ baát kì cô hoäi thuaän lôïi naøo ñeå taêng cöôøng an ninh phaàn bieân giôùi giaùp chaâu AÂu cuûa mình, nhaát laø trong nhöõng naêm 1939 – 1941.

Trong thôøi gian chieán tranh coøn ñang dieãn ra, Stalin ñaõ khoâng ít laàn boäc loä tröôùc Roosevelt vaø Churchill quyeát taâm khoâng chaáp nhaän söï laäp laïi moät Ñoâng AÂu haäu chieán vaãn thuø ñòch vôùi Lieân Xoâ. Tuy nhieân, ñeå baûo veä söï ñoaøn keát giöõa ba cöôøng quoác ñoàng minh khi keû thuø chung coøn ñang khaùng cöï, Stalin ñaõ thoûa thuaän phaân chia khu vöïc aûnh höôûng ôû Ñoâng AÂu vôùi Churchill (thaùng10.1944) vaø chaáp nhaän baûn Tuyeân ngoân veà chaâu AÂu giaûi phoùng do Hoa Kì ñeà xöôùng taïi Hoäi nghò Yalta (thaùng 2.1945).

Chæ trong voøng vaøi naêm sau chieán tranh, Lieân Xoâ ñaõ ñaït ñöôïc haàu nhö toaøn boä muïc tieâu cuûa mình

(68) Thaùng 4.1945, khi tieáp Tito ôû Moskva, Stalin ñaõ noùi: “Cuoäc chieán naøy khoâng gioáng nhöõng cuoäc chieán trong quaù khöù. Ai chieám moät phaàn ñaát seõ aùp ñaët heä thoáng xaõ hoäi cuûa mình. Moïi ngöôøi ñeàu aùp ñaët cheá ñoä xaõ hoäi cuûa mình ñeán taän laèn ranh tieán quaân xa nhaát cuûa quaân ñoäi mình. Khoâng theå laøm khaùc hôn...”. Vaø chæ leân baûn ñoà chaâu AÂu vôùi Lieân Xoâ vaø Ñoâng AÂu ñöôïc toâ maøu ñoû, oâng noùi tieáp: “Chaúng ñôøi naøo hoï chòu chaáp nhaän moät khoaûng roäng lôùn nhö vaäy bò loaïi boû. Chaúng ñôøi naøo. Chaúng ñôøi naøo”. [Daãn laïi theo 43, tr.23].

73

trong quan heä vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu, nhôø söùc maïnh chính trò vaø quaân söï voâ cuøng lôùn cuûa mình. Nhöng quan heä coäng taùc coù tính chaát ñoàng minh vôùi phöông Taây thôøi chieán tranh chaám döùt haún, nhöôøng choã cho tình traïng ñoái ñaàu keøm vôùi moái ñe doïa cuûa moät cuoäc chieán tranh haït nhaân. Lieân Xoâ nhaän thaáy caùc nöôùc tö baûn phöông Taây coá tình quay trôû laïi vôùi chính saùch thuø ñòch tröôùc chieán tranh. Vaø trong boái caûnh caêng thaúng cuûa thôøi Chieán tranh laïnh, caùc nöôùc Ñoâng AÂu caøng coù yù nghóa quan troïng hôn bao giôø heát ñeán an ninh ñaát nöôùc Xoâ vieát.

Trong caùch nhìn quaù cöùng nhaéc, Stalin nghó raèng caùch toát nhaát ñeå giöõ caùc nöôùc Ñoâng AÂu trong quyõ ñaïo XHCN laø ñaåy nhanh tieán trình xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû caùc nöôùc naøy, theo ñuùng moâ hình töøng ñöôïc thöïc hieän ôû Lieân Xoâ trong nhöõng naêm 30, baát chaáp nhöõng caêng thaúng xaõ hoäi phaùt sinh töø ñoù. Phaûn öùng coù phaàn thaùi quaù cuûa Moskva trong vuï vieäc Nam Tö cho thaáy Stalin khoâng chaáp nhaän baát kì moät söï ñi cheäch naøo, duø laø nhoû nhaát, khoûi moâ hình Xoâ vieát trong tieán trình xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu.

Vieäc Stalin töø traàn vaøo thaùng 3.1953 vaø nhöõng chính saùch cuûa Ban laõnh ñaïo Lieân Xoâ môùi (vôùi N. Khrushchev laøm bí thö thöù nhaát cuûa ñaûng Coäng saûn, G. Malenkov roài N. Bulganin laøm chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng) seõ taùc ñoäng maïnh ñeán quan heä quoác teá vaø tình hình caùc nöôùc daân chuû nhaân daân Ñoâng AÂu.

2. Bieán ñoäng thaùng 6.1953 ôû CHDC Ñöùc

a. Nguyeân nhaân

Moät trong nhöõng haäu quaû ñaàu tieân cuûa Chieán tranh laïnh laø cuoäc vaän ñoäng taùi vuõ trang Taây Ñöùc cuûa caùc nöôùc phöông Taây. Ñeå ngaên chaën vieãn caûnh naøy, ngaøy 10.3.1952, Lieân Xoâ ñöa ra döï thaûo hoøa öôùc, theo ñoù tieán trình laäp laïi nöôùc Ñöùc thoáng nhaát seõ ñi keøm vôùi vieäc ruùt toaøn boä quaân ñoäi chieám ñoùng vaø xaùc laäp bieân giôùi nöôùc naøy theo Hieäp öôùc Potsdam vaø thaâu nhaän Ñöùc vaøo LHQ sau khi hoøa öôùc ñöôïc kí. Buø laïi, Lieân Xoâ ñoøi hoûi Ñöùc khöôùc töø gia nhaäp caùc lieân minh quaân söï choáng nhöõng nöôùc töøng tham chieán vôùi Ñöùc trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Thay vì nhaân nhöôïng ñaùp öùng yeâu caàu an ninh naøy cuûa Lieân Xoâ, caùc nöôùc Taây AÂu vaø Taây Ñöùc ñaõ laàn löôït kí hai vaên kieän – “Thoûa öôùc chung ôû Bonn ngaøy 26.5.1952” vaø Hieäp öôùc Paris thaønh laäp CED ngaøy 27.5, doïn ñöôøng cho vieäc taùi vuõ trang Taây Ñöùc vaø hoäi nhaäp cuûa nöôùc naøy vaøo phöông Taây.

Khoâng ôû trong tö theá saün saøng ñoùn nhaän söï chuyeån höôùng mau leï ñeán vaäy trong chính saùch cuûa caùc nöôùc thaéng traän phöông Taây ñoái vôùi Ñöùc, vaø xem dieãn bieán treân laø moái ñe doïa tröïc tieáp ñeán Lieân Xoâ vaø phe xaõ hoäi chuû nghóa, Stalin cho raèng chaúng laâu sau seõ xaûy ra chieán tranh theá giôùi giöõa hai heä thoáng. Ñeå chuaån bò cho traän chieán quyeát ñònh ñoù, Lieân Xoâ yeâu caàu caùc quoác gia Ñoâng AÂu ñoäng vieân tieàm naêng kinh teá vaø quaân söï cuûa hoï. Ban laõnh ñaïo CHDC Ñöùc ñaõ thoâng qua nghò quyeát ñaåy nhanh tieán ñoä xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi trong nöôùc: aùp duïng nguyeân veïn moâ hình ñaõ ñöôïc thöïc hieän ôû Lieân Xoâ trong nhöõng naêm 30 – xaây döïng moät neàn coâng nghieäp naëng, taäp theå hoùa noâng nghieäp vaø toå chöùc moät quaân ñoäi rieâng. Nhöõng coâng vieäc naøy ñoøi hoûi bieát bao coâng söùc vaø phöông tieän vaät chaát. Tính ñeán giöõa naêm 1953, chæ rieâng keá hoaïch ñaåy maïnh xaây döïng löïc löôïng vuõ trang ñaõ toán ñeán 2 tæ mark. Trong khi ñoù, kho baïc nhaø nöôùc laïi troáng roãng.

Ñeå buø ñaép nhöõng thieáu huït trong ngaân saùch vaø ñaùp öùng nhöõng nhu caàu chi tieâu môùi phaùt sinh töø keá hoaïch ñaåy maïnh xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi, Chính phuû Berlin buoäc phaûi taêng thueá vaø thöïc hieän chính saùch kinh teá khaéc khoå. Caùc nhaø laõnh ñaïo CHDC Ñöùc nhö Wilhelm Pieck, Walter Ulbricht vaø Otto Grotewohl ñaõ thöôøng xuyeân nhaän ñöôïc caùc “Baûn ghi nhôù” cuûa UÛy ban Kieåm tra Xoâ vieát, maø thöïc chaát laø caùc khuyeán caùo caàn ñöôïc tuaân thuû.

Tuaân thuû caùc chæ thò treân, Chính quyeàn CHDC Ñöùc ñaõ taêng thueá ñaùnh vaøo caùc thaønh phaàn bò quy laø culaéc, caùc chuû xí nghieäp nhoû vaø vöøa vaø caû möùc giao noäp saûn phaåm cuûa caùc hoä noâng daân. Nhöõng tröôøng hôïp khoâng hoaøn thaønh möùc ñoùng goùp ñeàu bò tröøng phaït naëng. Ít laâu sau, giaù thu mua löông thöïc bò giaûm xuoáng, trong luùc giaù baùn leû laïi bò naâng leân, caùc khoaûn chi tieâu cho phuùc lôïi xaõ hoäi cuõng bò giaûm ñaùng keå ñeå boå sung vaøo ngaân saùch theâm 420 trieäu mark. Nhöõng thaønh phaàn nhö noâng daân,

74

thôï thuû coâng, ngöôøi ñi buoân, nhöõng ngöôøi haønh ngheà töï do... bò ngöng cung caáp tem phieáu löông thöïc, maø neáu khoâng coù, hoï seõ khoâng theå mua nhöõng thöïc phaåm cô baûn nhö margarin, ñöôøng, bô... voán laø nhöõng thöù raát thieáu. Nghò quyeát cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng CHDC Ñöùc ngaøy 28.5.1953 ñaõ taêng ñònh möùc saûn phaåm ñoái vôùi coâng nhaân leân 10%.

So vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu cuøng hoaøn caûnh khaùc, nhöõng bieän phaùp khaéc khoå treân ñaõ aûnh höôûng tieâu cöïc ñeán cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân CHDC Ñöùc.

b. Chính saùch cuûa ban laõnh ñaïo Xoâ vieát môùi

Cuoái naêm 1952, ñaõ xuaát hieän nhöõng daáu hieäu cho thaáy taâm traïng baát an cuûa ngöôøi daân. Roõ raøng laø CHDC Ñöùc khoâng theå chòu ñöïng laâu hôn.

Ngaøy 2.6.1953, ba thaùng sau khi Stalin qua ñôøi, caùc nhaø laõnh ñaïo CHDC Ñöùc ñöôïc môøi sang Moskva gaáp. Ñaõ dieãn ra caùc cuoäc gaëp gôõ keùo daøi giöõa giôùi laõnh ñaïo hai nöôùc. Caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát ñeàu ñaùnh giaù raèng tình hình CHDC Ñöùc laø raát nghieâm troïng vaø caàn ñöôïc chaán chænh ngay laäp töùc vaø moät caùch kieân quyeát. G. Malenkov nhaán maïnh: “Neáu chuùng ta khoâng söûa chöõa ngay, tai hoïa seõ aäp ñeán”. OÂng ñoøi söûa chöõa coâng khai, maø khoâng sôï bò maát maët. Coøn Molotov löu yù raèng do coù quaù nhieàu sai phaïm, phaûi söûa chuùng “sao cho caû nöôùc Ñöùc ñeàu nhìn thaáy”.

Caùc nhaø laõnh ñaïo Ñöùc thöïc söï bò “soác” tröôùc ñöôøng loái hoaøn toaøn thay ñoåi cuûa Moskva. Vaên kieän maät maø hoï ñöôïc trao ngay trong cuoäc gaëp ngaøy 2-6 ñaùnh giaù laø sai laàm khoâng chæ veà nhöõng söï thaùi quaù trong keá hoaïch xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû CHDC Ñöùc, maø coøn haàu nhö trong toaøn boä chính saùch xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû nöôùc naøy. Caùc nhaø laõnh ñaïo Ñöùc ñaõ quay veà Berlin vôùi nghò quyeát cuûa Ñoaøn Chuû tòch Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ vaø Baûn chæ thò “Veà caùc bieän phaùp laønh maïnh hoùa tình hình chính trò ôû CHDC Ñöùc” cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng Lieân Xoâ keøm theo (69).

Chæ thò neâu roõ raèng nhieäm vuï chính hieän nay laø ñaáu tranh thoáng nhaát nöôùc Ñöùc treân cô sôû daân chuû vaø hoøa bình, raèng trong thôøi ñieåm hieän nay vaø trong töông lai caàn laøm cho quaàn chuùng nhaân daân Ñöùc, caû ôû CHDC Ñöùc laãn Taây Ñöùc taäp trung chuù yù vaøo nhieäm vuï ñaáu tranh chính trò cho söï thoáng nhaát nöôùc Ñöùc vaø kí hoøa öôùc.

c. Bieán ñoäng thaùng 6.1953

Ngaøy 11.6, Hoäi ñoàng boä tröôûng (HÑBT) CHDC Ñöùc thoâng qua nghò quyeát veà “Ñöôøng loái môùi” (“Neuer Kurs”) xem xeùt laïi nhöõng quyeát ñònh vaø chæ thò bò coi laø sai laàm. Nhöõng bieän phaùp cöôõng böùc choáng noâng daân, ngöôøi kinh doanh, trí thöùc vaø coù ñaïo bò baõi boû, nhu caàu haøng tieâu duøng cuûa quaàn chuùng seõ ñöôïc chuù yù hôn, cuoäc soáng seõ ñöôïc caûi thieän, taêng cöôøng tính che ñôõ cuûa phaùp luaät, thuùc ñaåy quan heä giöõa hai nöôùc Ñöùc... Nhöng nghò quyeát chaúng ñeà caäp gì ñeán Chæ thò cuûa HÑBT Lieân Xoâ veà vieäc giaûm toác ñoä xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi.

Ngaøy 16.6, coâng nhaân xaây döïng Berlin baõi coâng ñeå phaûn ñoái nghò quyeát cuûa HÑBT CHDC Ñöùc ñöôïc thoâng qua ngaøy 28.5 veà vieäc taêng ñònh möùc saûn phaåm leân 10%. Phong traøo baõi coâng mau choùng lan sang caùc thaønh phoá khaùc nhö Halle, Magdeburg, Leipzig, Hera, Dresden vaø bieán thaønh caùc haønh ñoäng ñoát phaù, cöôùp cuûa, baïo ñoäng. ÔÛ moät soá nôi, cuoäc ñaáu tranh dieãn ra maõnh lieät gaàn nhö moät cuoäc noäi chieán. Cho raèng ñaây laø aâm möu gaây baïo loaïn laät ñoå chính quyeàn, Boä Chæ huy quaân ñoäi Lieân Xoâ ñoàn truù ôû CHDC Ñöùc ñaõ ra leänh traán aùp thaúng tay.

Nhöõng bieán ñoäng ôû Berlin cho thaáy roõ caàn gaáp ruùt thöïc hieän ngay nhöõng thay ñoåi ñaõ döï tính trong chính saùch cuûa Lieân Xoâ ñoái vôùi CHDC Ñöùc. Caùc cuoäc ñaøm phaùn giöõa phaùi ñoaøn CHDC Ñöùc vaø Lieân Xoâ dieãn ra trong thaùng 8 ôû Moskva ñaõ thoâng qua quyeát ñònh sau: töø 1.1.1954, Lieân Xoâ boû haún vieäc ñoøi CHDC Ñöùc boài thöôøng chieán tranh vaø quyeát ñònh trao cho nöôùc naøy 33 xí nghieäp, maø Lieân Xoâ ñaõ

(69) Coù theå tìm ñoïc toaøn vaên chæ thò trong tuaàn baùo ÔÛ nöôùc ngoaøi ("Za rubejom") soá 35 – 1991.

75

thu tröôùc ñoù nhö laø tieàn boài thöôøng (sau ñoù seõ tieáp tuïc hoaøn traû theâm), giaûm chi phí cung caáp cho quaân ñoäi Lieân Xoâ traán ñoùng treân laõnh thoå CHDC Ñöùc, Lieân Xoâ coøn cung caáp cho nöôùc naøy moät khoaûn tín duïng lôùn. Ngaøy 25.3.1954, Chính phuû Xoâ vieát ra tuyeân boá seõ thieát laäp vôùi CHDC Ñöùc “nhöõng quan heä gioáng nhö vôùi nhöõng nöôùc coù chuû quyeàn khaùc”. Chính phuû CHDC Ñöùc coù quyeàn töï giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa mình, keå caû laäp quan heä ngoaïi giao vôùi CHLB Ñöùc.

3. Hieäp öôùc Lieân minh, Hôïp taùc vaø Töông trôï Varsava (14.5.1955)

Vieäc Taây Ñöùc ñöôïc keát naïp naøo NATO vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân ñoäc laäp vaø ñaày ñuû vaø chuû thuyeát Halstein ñaõ laøm tieâu tan moïi khaû naêng thoáng nhaát nöôùc Ñöùc baèng con ñöôøng daân chuû vaø hoøa bình. Teä hôn nöõa, söï bieán naøy, theo ñaùnh giaù cuûa Lieân Xoâ, coù muïc ñích thöïc hieän aâm möu cuûa phöông Taây laø bieán Taây Ñöùc thaønh moät tieàn ñoàn thuø ñòch choáng heä thoáng caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ôû chaâu AÂu.

Hoäi nghò giöõa ñaïi dieän Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu dieãn ra ôû Moskva töø ngaøy 29.11 ñeán ngaøy 2.12.1954 ra tuyeân caùo neâu roõ: “Caùc nöôùc tham gia Hoäi nghò naøy tuyeân boá quyeát taâm thöïc hieän, trong tröôøng hôïp Hieäp öôùc Paris ñöôïc pheâ chuaån, caùc bieän phaùp chung veà vieäc toå chöùc löïc löôïng vuõ trang vaø boä chæ huy, cuõng nhö caùc bieän phaùp caàn thieát khaùc, nhaèm taêng cöôøng khaû naêng quoác phoøng cuûa mình ñeå baûo veä lao ñoäng hoøa bình cuûa nhaân daân nöôùc mình, ñaûm baûo tính baát khaû xaâm phaïm cuûa ñöôøng bieân giôùi vaø laõnh thoå cuûa mình vaø töï veä tröôùc cuoäc tieán coâng xaâm löôïc coù theå coù” [Daãn laïi theo 15, tr.179].

Khoâng ñaày moät tuaàn sau khi Hieäp öôùc Paris coù hieäu löïc, caùc ñoaøn ñaïi bieåu chính phuû cuûa nhöõng nöôùc Albania, Ba Lan, Bulgaria, CHDC Ñöùc, Hungary, Lieân Xoâ, Rumania vaø Tieäp Khaéc ñaõ hoïp hoäi nghò ôû Varsava töø ngaøy 11 ñeán ngaøy 14.5.1955, ñaõ quyeát ñònh kí keát Hieäp öôùc Höõu nghò, Hôïp taùc vaø Töông trôï giöõa 8 nöôùc (coù hieäu löïc töø ngaøy 5-6-1955)(70).

Caùc nöôùc kí keát thoûa thuaän “tham khaûo yù kieán cuûa nhau veà caùc vaán ñeà quan troïng coù lieân quan ñeán quyeàn lôïi cuûa mình”, vaø “tham khaûo ngay laäp töùc yù kieán cuûa nhau moãi khi, theo quan ñieåm cuûa baát kì moät nöôùc kí keát naøo, xuaát hieän nguy cô tieán coâng vuõ trang vaøo moät hay vaøi thaønh vieân Hieäp öôùc” (Ñieàu 3).

Ñieàu 4 noùi roõ: “Trong tröôøng hôïp ôû chaâu AÂu xaûy ra moät cuoäc tieán coâng vuõ trang vaøo moät hay vaøi nöôùc thaønh vieân Hieäp öôùc phaùt xuaát töø baát kì quoác gia hay nhoùm quoác gia naøo, moãi nöôùc thaønh vieân Hieäp öôùc... töï mình hay cuøng thoûa thuaän vôùi nhöõng nöôùc thaønh vieân Hieäp öôùc laäp töùc giuùp ñôõ nöôùc hay nhöõng nöôùc bò tieán coâng baèng moïi phöông tieän ñöôïc xem laø caàn thieát, keå caû baèng löïc löôïng vuõ trang”.

Ñieàu 5 quy ñònh vieäc thaønh laäp Boä Chæ huy chung quaân ñoäi caùc nöôùc thaønh vieân Hieäp öôùc; Ñieàu 6 ñeà caäp ñeán vieäc thaønh laäp UÛy ban tö vaán chính trò coù nhieäm vuï thöïc hieän caùc cuoäc tham khaûo yù kieán giöõa caùc nöôùc thaønh vieân vaø xem xeùt nhöõng vaán ñeà phaùt sinh töø vieäc thöïc thi Hieäp öôùc naøy.

Caùc beân cuõng thoûa thuaän khoâng tham gia baát kì lieân minh hay lieân hieäp naøo, hoaëc kí baát kì thoûa öôùc naøo coù noäi dung ñi ngöôïc laïi muïc ñích cuûa Hieäp öôùc Varsava.

Hieäp öôùc coù hieäu löïc trong voøng 20 naêm.

Cuøng vôùi vieäc thaønh laäp COMECON tröôùc ñoù, Hieäp öôùc Varsava ñaõ hoaøn taát tieán trình coá keát caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ thaønh moät khoái vöõng chaéc ñuû söùc ñöông ñaàu vôùi NATO.

4. Bieán ñoäng thaùng 10.1956 ôû Hungary

a. Nguyeân nhaân

Cuoäc xung ñoät giöõa Lieân Xoâ vaø Nam Tö buøng noå töø muøa heø naêm 1948 ñaõ daãn ñeán haøng loaït cuoäc thanh tröøng nhöõng nhaø laõnh ñaïo coäng saûn “daân toäc chuû nghóa” ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu. Thaùng 9.1949,

(70) Naêm 1968, Albania tuyeân boá ruùt khoûi Toå chöùc Hieäp öôùc Varsava.

76

töùc chæ moät thaùng sau khi cheá ñoä DCND ñöôïc ñaûng Lao ñoäng Hungary thaønh laäp, Laùzoù Rajk, moät trong nhöõng nhaø laõnh ñaïo haøng ñaàu ñaûng naøy bò baét giam roài bò xöû töû. Toaøn boä quyeàn löïc trong ñaûng vaø trong boä maùy Nhaø nöôùc taäp trung vaøo tay Maùtyaùs Raùkosi, moät ngöôøi ñöôïc Stalin tin töôûng. Coâng cuoäc xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi theo ñuùng moâ hình cuûa Lieân Xoâ baét ñaàu ñöôïc ñaåy maïnh. Keát quaû laø ñeán naêm 1952, khoaûng 30% ñaát canh taùc ñaõ ñöôïc quy tuï vaøo caùc hôïp taùc xaõ noâng nghieäp hay noâng tröôøng quoác doanh. Tuy nhieân, söï thay ñoåi naøy khoâng heà laøm cho tình hình noâng nghieäp khaù hôn. Naêm 1953 coù ñeán 1/10 ñaát taäp theå bò boû hoang. Thöïc ra, noã löïc chính cuûa chính phuû ñöôïc doàn cho coâng nghieäp vaø nhieàu thaønh töïu lôùn lao ñaõ ñaït ñöôïc trong lónh vöïc naøy: saûn löôïng coâng nghieäp taêng gaáp ñoâi trong voøng 4 naêm. Nhöng ngöôøi daân, laïi chaúng höôûng ñöôïc gì, vì troïng taâm cuûa chöông trình coâng nghieäp hoùa laø caùc ngaønh coâng nghieäp naëng. Sau khi chieán tranh Trieàu Tieân buøng noå, ñònh möùc saûn phaåm cuûa coâng nhaân bò taêng, trong luùc 12% löông cuûa hoï bò trích noäp cho “Quyõ vay hoøa bình”. Ngoaøi ra, gioáng nhö CHDC Ñöùc, Hungary phaûi boài thöôøng chieán tranh cho Lieân Xoâ vaø chòu caùc khoaûn phí toån lôùn lao cho ñaïo quaân ñoàn truù cuûa nöôùc naøy.

Luùc Stalin qua ñôøi, tình hình ôû Hungary xeùt ra cuõng caêng thaúng chaúng keùm gì ôû CHDC Ñöùc. Thaùng 5.1953, Raùkosi ñöôïc môøi sang Moskva. Malenkov ñaõ yeâu caàu oâng naøy neân thoâi kieâm nhieäm caû hai chöùc bí thö thöù nhaát Trung öông Ñaûng vaø Chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng. Ngay sau cuoäc khuûng hoaûng thaùng 6 ôû CHDC Ñöùc, Ban laõnh ñaïo Hungary laïi ñöôïc môøi sang Moskva. Laàn naøy, hoï ñöôïc nghe moät baùo caùo ñaõ chuaån bò saün veà tình hình kinh teá bi ñaùt ôû nöôùc hoï vaø nhöõng laïm duïng quyeàn haønh maø chính hoï ñaõ phaïm phaûi. Molotov khuyeân hoï neân “hieåu raèng ngöôøi ta khoâng theå maõi maõi cai trò baèng caùch döïa vaøo löôõi leâ Xoâ vieát”[Daãn laïi theo 16, tr.213].

Sau ñoù caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát ñöa ra ñeà nghò veà moät soá thay ñoåi trong Ban laõnh ñaïo Hungary. Raùkosi vaãn laø ngöôøi phuï traùch Ñaûng, nhöng phaûi nhöôøng chöùc Thuû töôùng cho Imre Nagy, ngöôøi raát ñöôïc loøng noâng daân vì ñaõ tieán haønh caûi caùch ruoäng ñaát naêm 1944, nhöng bò baõi moïi chöùc vuï naêm 1947, vì ñaõ caûnh baùo giôùi laõnh ñaïo Hungary veà tai hoïa cuûa keá hoaïch taäp theå hoùa noâng nghieäp quaù möùc.

b. Dieãn bieán

Ngaøy 4.7.1953, Nagy coâng boá tröôùc Quoác hoäi chöông trình caûi caùch saâu roäng veà nhieàu maët cuûa mình. Nhôø ñoù, tình hình kinh teá vaø chính trò trong nöôùc ñöôïc caûi thieän phaàn naøo(71). Nhöng Rakosi khoâng cam chòu bò thaát theá. Ngaøy 18.4.1955, Nagy bò loaïi khoûi Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng vaø bò baõi chöùc thuû töôùng. Tuy nhieân, öu theá cuûa Rakosi khoâng beàn. Thaùng 2.1956, teä suøng baùi caù nhaân Stalin ñöôïc pheâ phaùn maïnh meõ ôû Ñaïi hoäi XX ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ. Traùi vôùi söï bieán Nam Tö hoài muøa heø 1948, bieán coá naøy ñaõ môû cöûa cho laøn gioù caûi caùch uøa vaøo caùc nöôùc Ñoâng AÂu.

Ngaøy 27.3.1956, Laùzloù Rajk ñöôïc phuïc hoài danh döï. Nhöng söï vieäc khoâng döøng laïi ôû ñoù. Thaùng 6.1956, döôùi taùc ñoäng cuûa caùc söï bieán dieãn ra ôû Ba Lan, nhieàu ñaûng vieân noåi tieáng vaø giôùi trí thöùc Hungary ñoøi mang ra xeùt xöû nhöõng keû chòu traùch nhieäm veà caùi cheát cuûa Laùzloù Rajk. “Tình hình trong nöôùc tieáp tuïc caêng thaúng, nhöõng ngöôøi Coäng saûn Hungary khoâng ñöa ra moät quyeát ñònh naøo, ñaùng leõ phaûi ñeà ra ñöôøng loái ñoäc laäp thì laïi theo thoùi quen vaãn chôø ñôïi chæ thò töø Kremlin. Khuûng hoaûng chính quyeàn ngaøy caøng ñe doïa ñeán gaàn” [8, tr.53].

77

Hieåu raèng khoâng neân ñeå söï vieäc dieãn ra theo chieàu höôùng xaáu hôn, Moskva quyeát ñònh can thieäp. Ñaàu thaùng 7, Mikoyan vaø Suslov ñaõ ñeán Budapest. Ngaøy 21.7.1956, Erno Gero thay Raùkosi ôû chöùc bí thö thöù nhaát. Coøn oâng naøy sau ñoù sang soáng löu vong ôû Lieân Xoâ. Nhöng bieän phaùp naøy vaãn chöa ñuû ñeå laøm laéng dòu nhöõng cuoäc thaûo luaän soâi noåi ñoøi caûi caùch cuûa giôùi trí thöùc taäp hoïp trong caâu laïc boä Petofi. Ñeán muøa thu, theâm nhieàu tieáng noùi ñoøi caûi caùch phaùt xuaát töø giôùi coâng nhaân vaø só quan. Laàn naøy, hoï coâng khai ñoøi phuïc hoài chöùc vuï cho Imre Nagy. Ngaøy 6.10, ñaõ dieãn ra leã mítting truy ñieäu vaø mai taùng di haøi Laùzloù Rajk vaø 6 coäng söï bò gieát haïi tröôùc ñaây. Coù ñeán gaàn 30 vaïn ngöôøi tham gia (71) V.A. Kriuchkov, caùn boä KGB, khi ñoù ñang coâng taùc ôû Hungary, ñaõ ghi laïi trong Hoài kyù: “Ngöôøi Hungary ôû baát kì vò trí xaõ hoäi naøo cuõng ñeàu thöøa nhaän raèng chöa bao giôø ñöôïc soáng khaù giaû nhö naêm 1955”.

mítting.

Ngaøy 23.10.1956, phaán khôûi tröôùc tin Gomulka, moät nhaø laõnh ñaïo chuû tröông caûi caùch ôû Ba Lan ñöôïc baàu laøm bí thö thöù nhaát ñaûng Coâng nhaân Thoáng nhaát Ba Lan (POUP), nhieàu sinh vieân Budapest ñaõ xuoáng ñöôøng bieåu tình ñoøi caûi thieän ñôøi soáng vaø phuïc hoài chöùc vuï cho Imre Nagy. Ñeán chieàu, ñoaøn bieåu tình ñaõ ñoâng ñeán 10 vaïn ngöôøi vaø noäi dung yeâu saùch cuûa hoï giôø coù xu höôùng ñoøi thay khoâng chæ ngöôøi laõnh ñaïo, maø caû cheá ñoä. Roõ raøng laø söï bieán baét ñaàu dieãn ra vöôït khoûi taàm kieåm soaùt cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo. Gaàn 10 giôø ñeâm doäi leân nhöõng tieáng suùng ôû khu vöïc gaàn trung taâm ñaøi phaùt thanh. Moät soá ngöôøi bò thöông vaø cheát. Ñaùm ñoâng ngöôøi bieåu tình tìm caùch vuõ trang. Töôïng Stalin bò keùo ñoå. Nhieàu vuï loän xoän dieãn ra. Chính quyeàn khoâng coøn kieåm soaùt ñöôïc tình hình ôû thuû ñoâ. Ngay ñeâm 23.10, Erno Gero ñaõ yeâu caàu N. Khrushev giuùp ñôõ, ñoàng thôøi ñöa Imre Nagy trôû laïi caàm ñaàu chính phuû(72). Vieäc Nagy ñöôïc choïn laøm thuû töôùng vaø Jaùnos Kaùdaùr – moät nhaø laõnh ñaïo töï do khaùc – ñöôïc baàu laøm bí thö thöù nhaát ñaûng Lao ñoäng Hungary ngaøy 25-10 ñaõ khoâng ñaûo ngöôïc chieàu höôùng phaùt trieån cuûa söï bieán. Quaân ñoäi Lieân Xoâ ñoàn truù baét ñaàu can thieäp. Ñaõ xaûy ra moät soá cuoäc ñuïng ñoä. Ngaøy 29-10, sau khi Nagy ñöùng ra daøn xeáp moät cuoäc ngöng baén, caùc ñôn vò Hoàng quan ruùt ra khoûi Budapest. Nhöng Nagy, duø raát coù uy tín ñoái vôùi ngöôøi daân vaø ñaøng sau oâng thaáp thoaùng nhöõng ñôn vò Hoàng quaân, vaãn khoâng ñuû söùc leøo laùi tình hình theo yù muoán. Nhieàu vuøng queâ roäng lôùn ñaõ thuoäc quyeàn kieåm soaùt cuûa nhöõng phaàn töû choáng coäng.

Vuï vieäc coøn theâm phöùc taïp bôûi nhieàu lôøi leõ khích ñoäng phaùt xuaát töø phía nhöõng nhaø laõnh ñaïo phöông Taây. Ngaøy 28-10, hoï ñoøi Hoäi ñoàng Baûo an LHQ xem xeùt “tình hình phaùt sinh bôûi hoaït ñoäng cuûa caùc löïc löôïng quaân söï nöôùc ngoaøi ôû Hungary”, trong khi chaúng ñaû ñoäng gì ñeán cuoäc haønh quaân xaâm löôïc cuûa lieân quaân Anh - Phaùp - Israel ôû vuøng keânh ñaøo Suez dieãn ra cuøng luùc ñoù.

c. Chính saùch cuûa Chính phuû Xoâ Vieát

Trong luùc ñoù, Moskva vaãn haønh xöû moät caùch caån troïng. Ngaøy 30-10, Chính phuû Lieân Xoâ ñaõ ra “Tuyeân boá veà nhöõng cô sôû ñeå phaùt trieån vaø cuûng coá hôn nöõa tình höõu nghò vaø hôïp taùc giöõa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa khaùc”. Vaên kieän neâu roõ:

- Caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa quan heä vôùi nhau chæ treân cô sôû caùc nguyeân taéc hoaøn toaøn bình ñaúng, toân troïng söï toaøn veïn laõnh thoå, ñoäc laäp vaø chuû quyeàn quoác gia, khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhau, ñieàu naøy seõ taïo neân söï hôïp taùc vaø töông trôï anh em giöõa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa;

- Lieân Xoâ saün saøng cuøng caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa khaùc thaûo luaän nhöõng bieän phaùp nhaèm phaùt trieån vaø cuûng coá hôn nöõa quan heä moïi maët giöõa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa;

- Lieân Xoâ saün saøng nghieân cöùu vaán ñeà quaân ñoäi Lieân Xoâ ñoùng taïi caùc nöôùc Hungary, Rumania vaø Ba Lan vaø nhaán maïnh raèng vieäc ñoùng quaân cuûa moät nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa treân laõnh thoå moät nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa khaùc thuoäc khoái Hieäp öôùc Varsava nhaát thieát phaûi ñöôïc söï ñoàng yù cuûa nöôùc ñoù.

Veà tình hình ñang dieãn tieán ôû Hungary, tuyeân boá ñaëc bieät nhaán maïnh raèng do “vieäc duy trì caùc ñôn vò Xoâ vieát ôû Hungary coù theå bò bieán thaønh nguyeân côù khieán tình hình theâm nghieâm troïng”, Chính phuû Lieân Xoâ “ñaõ ra chæ thò cho boä chæ huy ruùt caùc ñôn vò Xoâ vieát khoûi thaønh phoá Budapest ngay khi Chính phuû Hungary cho vieäc laøm naøy laø caàn thieát”. Tuyeân boá ñoàng thôøi khaúng ñònh “saün saøng tieán haønh caùc cuoäc ñaøm phaùn vôùi Chính phuû CHND Hungary vaø vôùi nhöõng nöôùc thaønh vieân khoái Hieäp öôùc Varsava veà vaán ñeà lieân quan ñeán söï hieän dieän cuûa quaân ñoäi Xoâ vieát treân laõnh thoå Hungary”. Ñoù laø giôùi haïn cao nhaát cuûa nhöõng nhöôïng boä maø Chính phuû Xoâ vieát ñoàng yù, vì tuyeân boá caûnh baùo: “Vieäc baûo veä caùc thaønh töïu xaõ hoäi chuû nghóa cuûa nöôùc Hungary daân chuû nhaân daân hieän laø coâng vieäc chính yeáu vaø thieâng lieâng cuûa coâng nhaân, noâng daân, trí thöùc vaø cuûa taát caû nhöõng ngöôøi lao ñoäng ôû Hungary. Chính phuû Xoâ vieát baøy toû söï tin töôûng raèng nhaân daân caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa seõ khoâng cho pheùp caùc löïc löôïng phaûn ñoäng nöôùc ngoaøi vaø trong nöôùc laøm lung lay neàn taûng cuûa cheá ñoä daân chuû nhaân

(72) Theo Kryuchkov, söï quay trôû laïi cuûa Imre Nagy ñöôïc thöïc hieän theo söï gôïi yù cuûa Anastas Mikoyan [X. chi tieát trong 8, tr.61 – 63].

78

daân...”.

Cuøng luùc ñoù, nhieàu ñôn vò Xoâ vieát baét ñaàu keùo veà saùt bieân giôùi Hungary. Nhöng nhöõng ngöôøi choáng ñoái trong côn giaän döõ ñaõ baát chaáp taát caû. Nhieàu truï sôû cuûa ñaûng ñaõ bò ñoát phaù, khoâng ít ñaûng vieân coäng saûn bò saên luøng vaø bò gieát haïi. Baûn thaân Imre Nagy cuõng bò laøn soùng baïo loaïn cuoán veà phía tröôùc. Ngaøy 31-10, oâng loan baùo huyû boû cheá ñoä ñoäc ñaûng vaø thieát laäp moät chính phuû môùi “treân nhöõng cô sôû y nhö naêm 1945, thôøi cuûa cheá ñoä lieân minh caùc ñaûng daân chuû”. Ngaøy 1.11, Imre Nagy ñi tieáp böôùc cuoái cuøng: ruùt khoûi khoái Hieäp öôùc Varsava, tuyeân boá Hungary laø nöôùc trung laäp, ñoàng thôøi gôûi lôøi keâu goïi LHQ thöøa nhaän nöôùc Hungary trung laäp. Luùc naøy, Budapest thöïc söï ñaõ naèm trong voøng vaây cuûa caùc ñôn vò Xoâ vieát. Ngaøy 4.11, Hoàng quaân kieåm soaùt toaøn boä thuû ñoâ Hungary. Caùc löïc löôïng ñoái laäp bò ñaäp tan hoaëc boû chaïy ra nöôùc ngoaøi, coøn Imre Nagy bò baét vaø giaûi veà Lieân Xoâ(73).

5. Cuûng coá khoái ñoaøn keát trong heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa

Bieán coá thaùng 10.1956 ôû Hungary ñaõ ñaët ra cho Chính phuû Moskva nhieàu vaán ñeà caàn chænh ñoán trong quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu. Trong khoaûng thôøi gian töø thaùng 11.1956 ñeán thaùng 4.1957, Lieân Xoâ ñaõ laàn löôït tieán haønh ñaøm phaùn vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu thaønh vieân khoái Varsava. Caùc beân ñaõ cuøng nhau giaûi quyeát taát caû nhöõng vaán ñeà chín muoài trong moái quan heä, ñaõ nghieâm tuùc söûa chöõa nhieàu tröôøng hôïp ñi cheäch khoûi nhöõng nguyeân taéc leâninnít, keå caû nhöõng sai laàm ñaõ maéc phaûi tröôùc ñaây. Ngoaøi ra, Lieân Xoâ cuõng thoûa thuaän taêng cöôøng quan heä thöông maïi vaø vieän trôï cho caùc nöôùc naøy.

Moät thaønh coâng lôùn khaùc cuûa Lieân Xoâ trong noã löïc cuûng coá söï ñoaøn keát trong haøng nguõ caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa laø ñaõ toå chöùc thaéng lôïi Hoäi nghò ñaïi bieåu caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân cuûa 12 nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa dieãn ra töø ngaøy 14 ñeán ngaøy 16.11.1957 ôû Moskva vaø Hoäi nghò ñaïi bieåu cuûa 65 ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân treân theá giôùi (goàm caû caùc ñaûng cuûa 12 nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa) dieãn ra töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 18.11.1957 cuõng ôû Moskva.

Khoâng laâu tröôùc söï kieän treân, ngaøy 4.10, Lieân Xoâ ñaõ phoùng thaønh coâng “Sputnik”, veä tinh nhaân taïo ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi bay quanh Traùi Ñaát. Lieàn ngay sau ñoù, ngaøy 3.11, Lieân Xoâ laïi phoùng tieáp veä tinh thöù hai mang theo thuù thí nghieäm. Neáu nhöõng Hoäi nghò caùc ñaûng Coäng saûn keå treân chæ ñöôïc theá giôùi xem nhö laø coâng vieäc noäi boä cuûa phe xaõ hoäi chuû nghóa, thì söï kieän naøy ñöôïc chaøo ñoùn nhö moät moác phaùt trieån quan troïng treân con ñöôøng tieán hoùa cuûa loaøi ngöôøi.

Trong baàu khoâng khí haân hoan treân, leã kæ nieäm 40 naêm Caùch maïng thaùng Möôøi ñaõ dieãn ra vôùi söï tham döï cuûa caùc ñoaøn ñaïi bieåu cuûa taát caû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa vaø haàu heát caùc ñaûng coäng saûn treân theá giôùi. Taïp chí noåi tieáng “Time” cuûa Mó trong soá ñaàu tieân cuûa naêm 1958 ñaõ choïn N. Khrushchev laø nhaân vaät cuûa naêm 1957 vaø cho ñaêng hình cuûa oâng treân trang bìa. Chöa luùc naøo heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa laïi toû roõ söùc maïnh vaø söï gaén boù keo sôn ñeán nhö vaäy.

6. Quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Nam Tö ñöôïc caûi thieän

Trong soá caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu, Nam Tö laø moät tröôøng hôïp ngoaïi leä. Ngay töø naêm 1948, luùc Stalin coøn soáng vaø ñang naém trong tay moät quyeàn löïc khoâng theå tranh caõi ñöôïc caû ôû Lieân Xoâ laãn ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu, giôùi laõnh ñaïo Nam Tö ñaõ toû roõ moät thaùi ñoä ñoäc laäp vôùi Moskva trong caùc vaán ñeà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi. Phaûn öùng raát thoâ baïo cuûa Stalin ñoái vôùi Belgrade ñaõ ñaåy quan heä giöõa hai nöôùc ñeán choã gaàn nhö ñoaïn giao.

Trong boái caûnh Chieán tranh laïnh ñang hoài quyeát lieät, dieãn bieán treân roõ raøng laø moät thaát baïi khoâng nhoû cho Lieân Xoâ trong lónh vöïc ñoái ngoaïi. YÙ thöùc ñöôïc chuyeän naøy, giôùi laõnh ñaïo môùi cuûa Lieân Xoâ ñaõ tìm caùch söûa chöõa sai laàm cuûa Stalin. Ngay ñaàu naêm 1954, moät uûy ban cuûa Ban Chaáp haønh trung

(73) Ngaøy 16.7.1958, Imre Nagy bò treo coå sau moät phieân xöû kín. Ngaøy 28.1.1989, ñaûng Lao ñoäng Hungary ra tuyeân boá thöøa nhaän tính hôïp phaùp cuûa cuoäc noåi daäy 1956. Ngaøy 31.5.1989, ñaûng Lao ñoäng xem laø baát hôïp phaùp vieäc xöû töû Imre Nagy. Ngaøy 16.6.1989, leã quoác taùng oâng ñöôïc cöû haønh troïng theå ôû Budapest.

79

öông ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ ñaõ ñöôïc thaønh laäp ñeå xem xeùt “vaán ñeà Nam Tö”. Sau moät thôøi gian laøm vieäc, UÛy ban ñi ñeán keát luaän raèng Nam Tö laø nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, chöù khoâng phaûi laø nhaø nöôùc “ñoäc taøi quaân phieät - phaùt xít”, theo nhö ñaùnh giaù cuûa Chính quyeàn Xoâ vieát thôøi Stalin. Chieán dòch choáng Nam Tö ñöôïc ñình chæ, vaø ngaøy 20.10.1954, tôø Pravda ñaõ ñaêng taûi baøi baùo chaøo möøng 10 naêm ngaøy giaûi phoùng Belgrade. Baøi baùo chaám döùt baèng nhöõng lôøi leõ veà tình huynh ñeä maùu thòt giöõa hai nöôùc. Ngaøy 28-11, Ñaïi söù quaùn Nam Tö taïi Moskva ñaõ toå chöùc chieâu ñaõi nhaân ngaøy ñoäc laäp cuûa nöôùc hoï. Ñeán döï buoåi tieáp taân coù maët haàu heát Ban laõnh ñaïo Lieân Xoâ: N. Khrushchev, N. Bulganin, Malenkov, V. Molotov,... Ñöa tin veà bieán coá naøy, TASS vieát raèng “buoåi chieâu ñaõi ñaõ dieãn ra trong baàu khoâng khí thaém thieát”.

Töø ngaøy 26.5 ñeán ngaøy 2.6.1955, phaùi ñoaøn Xoâ vieát do N. Khrushchev caàm ñaàu ñaõ sang thaêm Nam Tö nhaèm bình thöôøng hoaù quan heä giöõa hai nöôùc. Trong baøi dieãn vaên ñoïc taïi saân bay Belgrade, N. Khrushchev baøy toû mong muoán noái laïi quan heä khoâng chæ giöõa hai nhaø nöôùc, maø coøn giöõa hai ñaûng caàm quyeàn: “Chuùng ta seõ khoâng laøm troøn boån phaän cuûa mình ñoái vôùi nhaân daân chuùng ta vaø nhaân daân lao ñoäng toaøn theá giôùi, neáu chuùng ta khoâng laøm moïi caùch thieát laäp söï thoâng hieåu laãn nhau giöõa Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ vaø Lieân ñoaøn nhöõng ngöôøi coäng saûn Nam Tö treân cô sôû lí luaän cuûa chuû nghóa Marx - Lenin” [Daãn laïi theo 9, tr.345].

Tuy cuoäc ñaøm phaùn dieãn ra raát khoù khaên, hai beân vaãn ñöa ra ñöôïc baûn Thoâng caùo chung vôùi cam keát raèng “chaám döùt moïi hình thöùc tuyeân truyeàn vaø xuyeân taïc nhaèm choáng laãn nhau”. Hai nöôùc coøn kí hieäp öôùc phaùt trieån caùc quan heä khoa hoïc, kinh teá vaø vaên hoùa.

Sau dieãn bieán treân, quan heä giöõa hai nöôùc ñöôïc caûi thieän vôùi nhòp ñoä mau choùng qua vieäc kí keát moät loaït vaên kieän lieân quan ñeán thöông maïi (1.9.1955), haøng khoâng (2.9.1955), hôïp taùc khoa hoïc-kó thuaät (19.12.1955 vaø 28.1.1956). Thaùng 1.1956, Lieân Xoâ vaø Nam Tö kí moät thoûa öôùc theo ñoù Lieân Xoâ seõ caáp cho Nam Tö moät khoaûn tín duïng öôùc tính khoaûng 110-120 trieäu dollar vôùi laõi suaát 2%/naêm. Ngaøy 2.2.1956, Lieân Xoâ cho Nam Tö vay tieáp moät khoaûn tieàn toång coäng 84 trieäu dollar (54 trieäu baèng haøng vaø 30 trieäu baèng vaøng) vôùi laõi suaát 2%/naêm. Ngaøy 17.5, hai nöôùc kí thoûa öôùc veà trao ñoåi vaên hoùa.

Moät trong soá nhöõng bieåu hieän roõ raøng nhaát cuûa tieán trình caûi thieän quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Nam Tö laø vieäc toå chöùc Kominform ñöôïc chính thöùc tuyeân boá giaûi taùn vaøo ngaøy 17.4.1956(74).

Thaùng 6.1956, moät phaùi ñoaøn Chính phuû Nam Tö do I. Tito daãn ñaàu ñaõ sang thaêm ñaùp leã chuyeán vieáng thaêm cuûa N. Khrushchev. Hai beân ñaõ kí baûn Thoâng caùo chung veà noái laïi quan heä giöõa Lieân ñoaøn nhöõng ngöôøi coäng saûn Nam Tö vaø ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ.

Nhö vaäy, quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Nam Tö ñaõ ñöôïc khoâi phuïc ñaày ñuû caû veà maët nhaø nöôùc laãn ñaûng. Moái quan heä naøy trôû neân toát ñeán möùc khi tieáp N. Khrushchev (sang gaëp ñeå tö vaán yù kieán veà vaán ñeà Hungary), Tito ñaõ tuyeân boá raèng vieäc Lieân Xoâ söû duïng quaân ñoäi ñeå giuùp ñôõ Hungary vaø ñaäp tan löïc löôïng phaûn caùch maïng laø vieäc laøm tuyeät ñoái ñuùng vaø phaûi laøm ngay. Phaûn öùng cuûa Tito noàng nhieät ñeán möùc gaây cho Khrushchev caûm nghó raèng nhaø laõnh ñaïo Nam Tö “coøn ñi xa hôn caû chuùng ta trong vieäc thuùc giuïc giaûi quyeát vaán ñeà moät caùch mau choùng vaø kieân quyeát” [25, tr.463 – 464].

Nhöng chæ ngay sau ñoù, quan heä giöõa hai nöôùc laïi gaëp trôû ngaïi. Nguyeân do laø Chính quyeàn Xoâ vieát ñaõ chaën baét Imre Nagy ngay trong chuyeán xe buyùt chôû oâng naøy sang tò naïn chính trò ôû Nam Tö, sau nhieàu ngaøy xin taïm truù trong Toøa ñaïi söù nöôùc naøy ôû Budapest, duø ñaïi dieän söù quaùn Nam Tö ñaõ ñöôïc söï ñoàng yù cuûa giôùi chöùc quaân söï Xoâ vieát taïi choã. Nhaø laõnh ñaïo Tito taát nhieân raát phaãn uaát tröôùc haønh ñoäng cuûa Moskva. Lieân ñoaøn nhöõng ngöôøi coäng saûn Nam Tö ñaõ khoâng cöû ñaïi dieän ñeán döï Hoäi nghò caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân dieãn ra ôû Moskva naêm 1957 vaø 1960.

(74) Naêm 1948, do söï baát ñoàng giöõa Lieân Xoâ vaø Nam Tö veà toå chöùc Kominform, Nam Tö ñaõ bò khai tröø khoûi toå chöùc naøy.

80

Tuy nhieân, quan heä xaáu ñi giöõa Lieân Xoâ vaø Albania laïi caûi thieän quan heä Lieân Xoâ - Nam Tö. Thaùng 8.1963, N. Khrushchev ñaõ traûi qua moät phaàn thôøi gian nghæ pheùp cuûa mình ôû Nam Tö. Tröôùc ñoù, Tito ñaõ ñeán hoäi ñaøm vaø nghæ ngôi ôû Lieân Xoâ.

7. Albania vaø Rumania xa rôøi Lieân Xoâ

a. Söï ñoaïn tuyeät giöõa Lieân Xoâ vaø Albania

Gioáng nhö tröôøng hôïp cuûa Nam Tö, nhöõng ngöôøi coäng saûn Albania ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi trong chieán tranh choáng phaùt xít khoâng döïa vaøo söï hieän dieän cuûa moät löïc löôïng Hoàng quaân ñoâng ñaûo trong nöôùc, maø chuû yeáu baèng noã löïc rieâng cuûa hoï. Tuy nhieân, sau khi thaønh laäp cheá ñoä coäng hoøa nhaân daân (1.1946), nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Albania ñaõ mau choùng theo ñuoåi ñöôøng loái ñoái ngoaïi thaân Lieân Xoâ.

Söï choïn löïa treân cuûa giôùi caàm quyeàn Tirana khoâng ñôn thuaàn phaùt xuaát töø söï töông ñoàng veà heä tö töôûng, maø coøn vì moät lí do thöïc tieãn hôn nhieàu: giöõa Albania vaø Nam Tö toàn taïi moät cuoäc tranh chaáp dai daúng vaø thöôøng thaáy treân baùn ñaûo Balkans - tranh chaáp veà laõnh thoå. Tirana raát quan taâm ñeán soá phaän cuûa nhöõng ngöôøi Albania thieåu soá ñang sinh soáng trong phaàn laõnh thoå Kosovo naèm trong cöông giôùi Nam Tö. Laøm chuû moät nöôùc raát nhoû so vôùi Nam Tö, giôùi laõnh ñaïo Albania taát phaûi tìm cho mình moät choã döïa vöõng chaéc haàu coù theå tieáp tuïc theo ñuoåi cuoäc tranh chaáp laâu ñôøi veà laõnh thoå. Do vaäy, Enver Hodja, nhaø laõnh ñaïo Albania, ñaõ noàng nhieät uûng hoä Stalin, khi cuoäc tranh caõi giöõa Lieân Xoâ vaø Nam Tö buøng noå töø thaùng 6.1948.

Trong nhöõng ñieàu kieän treân, Tirana ñaõ ñoùn nhaän vôùi söï quan ngaïi saâu saéc nhöõng chuyeån ñoäng hoøa giaûi giöõa Nam Tö vaø Lieân Xoâ. Nhöõng coá gaéng cuûa N. Khrushchev nhaèm laøm cho Albania vaø Nam Tö xích laïi gaàn nhau ñeàu khoâng mang laïi keát quaû gì. Boä maùy thoâng tin vaø tuyeân truyeàn cuûa Albania lieân tuïc toá caùo Nam Tö theo ñuoåi laäp tröôøng ñoái ngoaïi “soâvanh” vaø “phaûn maùcxít”. Thaùng 5.1958, Enver Hodja goïi Nam Tö laø “boïn phaûn boäi chuû nghóa Marx - Lenin” vaø “tay sai cuûa chuû nghóa ñeá quoác”. Chuyeán ñi thaêm Albania keùo daøi 11 ngaøy trong thaùng 5.1959 cuûa ñoaøn ñaïi bieåu Ñaûng vaø Chính phuû Lieân Xoâ do N. Khrushchev daãn ñaàu khoâng laøm cho quan heä giöõa Nam Tö vaø Albania trôû neân toát ñeïp hôn. Teä hôn nöõa, noù cuõng chaúng giuùp ích gì cho vieäc caûi thieän quan heä giöõa chính Lieân Xoâ vaø Albania, voán cuõng ñang dieãn bieán theo chieàu höôùng xaáu ñi, duø tin töùc vaø baøi dieãn vaên cuûa N. Khrushchev vaø Enver Hodja ôû Tirana ñöôïc baùo chí hai nöôùc ñaêng taûi döôùi tieâu ñeà “Tình höõu nghò muoân ñôøi”.

Lí do taát khoâng chæ vì thaùi ñoä thuø ñòch cuûa giôùi laõnh ñaïo Albania ñoái vôùi Nam Tö, maø coøn phaùt xuaát töø chính saùch ñoái noäi cuûa Tirana. Ngay trong thôøi Stalin, ôû Albania ñaõ dieãn ra nhöõng vuï traán aùp khaéc nghieät vaø mang tính phi phaùp. Khoâng ít nhaø hoaït ñoäng coäng saûn ñaõ bò gieát haïi sau khi bò buoäc toäi coù caûm tình vôùi Nam Tö hay choáng ñoái nhaø laõnh ñaïo Enver Hodja. Vieäc pheâ phaùn teä suøng baùi caù nhaân Stalin ôû Ñaïi hoäi XX Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ vaø vieäc Lieân Xoâ bình thöôøng hoùa quan heä vôùi Nam Tö ñaõ ñaët nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Albania vaøo tình theá khoù khaên. Hoï khoâng muoán thöïc hieän nhöõng cuoäc caûi caùch trong lónh vöïc ñoái noäi vaø cuõng khoâng heà nghó ñeán vieäc thay ñoåi chính saùch ñoái vôùi Nam Tö. Nhöõng nhaø hoaït ñoäng chính trò coäng saûn naøo khoâng taùn thaønh ñöôøng loái ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi vöøa neâu ñeàu bò baét vaø bò xöû baén, baát chaáp söï can thieäp cuûa caù nhaân N. Khrushchev.

81

Thaát baïi cuûa chuyeán vieáng thaêm thaùng 5.1959 cuûa Ban laõnh ñaïo Lieân Xoâ ñaõ ñaåy giôùi laõnh ñaïo Albania ñeán moät quyeát ñònh döùt khoaùt. Thaùng 5.1960, 8 taøu ngaàm Lieân Xoâ vaø caùc taøu hoä toáng ñoùng ôû caên cöù Valona cuûa Albania ñaõ bò truïc xuaát vaø phaûi trôû veà nöôùc qua eo bieån Gibraltar vaø bieån Baltic. Cuõng trong thôøi gian naøy, Albania tìm caùch taêng cöôøng quan heä vôùi Trung Quoác. Khoù chòu tröôùc söï chuyeån höôùng trong chính saùch ñoái ngoaïi naøy cuûa Albania, thaùng 1.1961, Lieân Xoâ ñình chæ vieäc chuyeån giao trang thieát bò cho nöôùc naøy. Vaøi ngaøy sau, Ñaïi söù quaùn Lieân Xoâ thoâng baùo vieäc ruùt chuyeân gia daàu löûa Lieân Xoâ veà nöôùc. Albania lieàn ñaùp traû baèng haønh ñoäng ruùt ra khoûi COMECON. Ngaøy 10.12.1961, quan heä giöõa hai nöôùc ñaõ ñi ñeán choã ñoaïn tuyeät vaø Enver Hodja, töø ñoù cho ñeán luùc qua ñôøi (1985), vöøa theo ñuoåi chính saùch thaân höõu vôùi Trung Quoác, vöøa trôû thaønh moät trong nhöõng nhaân vaät chæ trích Lieân Xoâ aùc lieät nhaát. Naêm 1968, Albania ruùt khoûi khoái Varsava.

b. Nhöõng khoù khaên trong quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø Rumania

Laø moät ñoàng minh thaân thieát vôùi Lieân Xoâ sau khi trôû thaønh nöôùc daân chuû nhaân daân (12.1947), Rumania töø ñaàu thaäp nieân 60 ñaõ tìm caùch rôøi xa daàn khoûi aûnh höôûng cuûa Moskva. Ñaàu moái cuûa söï thay ñoåi naøy naèm trong söï khaùc bieät veà quan ñieåm phaùt trieån quan heä hôïp taùc kinh teá trong khuoân khoå COMECON.

Nhaèm giaønh ñöôïc chieán thaéng trong cuoäc chaïy ñua phaùt trieån kinh teá vôùi caùc nöôùc tö baûn, N. Khrushchev nghó raèng caàn chuyeân moân hoùa neàn kinh teá caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa – thaønh vieân COMECON treân cô sôû cuûa ñieàu ñöôïc oâng goïi laø “phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi chuû nghóa”. Vaán ñeà naøy ñöôïc mang ra thaûo luaän taïi phieân hoïp cuûa COMECON thaùng 8.1961. Neáu ñöôïc thöïc hieän, ñeà nghò naøy taát seõ taêng cöôøng aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ trong tö caùch laø nöôùc thaønh vieân coù neàn kinh teá phaùt trieån nhaát vaø coù vò theá chính trò aùp ñaûo, nhöng khoâng haún seõ ñaùp öùng quyeàn lôïi cuûa caùc nöôùc thaønh vieân khaùc.

Veà maët coâng nghieäp, Rumania laø moät trong nhöõng nöôùc Ñoâng AÂu keùm phaùt trieån nhaát. Naêm 1962, saûn xuaát coâng nghieäp tính theo ñaàu ngöôøi cuûa Rumania chæ baèng 1/3 cuûa CHDC Ñöùc vaø thu nhaäp tính theo ñaàu ngöôøi chæ baèng 45% cuûa Tieäp Khaéc. Trong nhöõng ñieàu kieän nhö vaäy, giôùi laõnh ñaïo Rumania nghó raèng “chuyeân moân hoùa xaõ hoäi chuû nghóa” seõ caûn trôû söï nghieäp coâng nghieäp hoùa xaõ hoäi chuû nghóa vaø giöõ chaët nöôùc hoï maõi maõi laø moät nöôùc noâng nghieäp vaø do vaäy seõ caøng phuï thuoäc vaøo Lieân Xoâ. Taïi cuoäc hoïp thaùng 3.1963 cuûa COMECON, phaùi ñoaøn Rumania ñaõ coù dòp trình baøy laäp tröôøng cuûa hoï.

Sau söï kieän treân, Rumania baét ñaàu toû roõ thaùi ñoä ñoäc laäp hôn trong lónh vöïc ñoái ngoaïi. Chaúng haïn, khaùc vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu, Bucharest ñaõ giöõ laäp tröôøng trung laäp trong moái baát ñoàng Xoâ – Trung. Trong noã löïc cuûng coá vò theá ñoäc laäp hôn vôùi Lieân Xoâ, Rumania ñaõ taêng cöôøng quan heä thöông maïi vôùi Trung Quoác vaø noái laïi quan heä thöông maïi vôùi Albania. Giôùi laõnh ñaïo Rumania khoâng taùn thaønh yù töôûng veà moät hoäi nghò caùc ñaûng coäng saûn thaân Lieân Xoâ nhaèm leân aùn Trung Quoác. Thaùng 4-1964, Ban Chaáp haønh Trung öông ñaûng Coâng nhaân Rumania ñaõ ra tuyeân boá khaúng ñònh vò theá ñoäc laäp cuûa nöôùc hoï trong quan heä vôùi Lieân Xoâ: “Ñöôïc ñeà xuaát, löïa choïn vaø thay ñoåi caùc hình thöùc vaø phöông phaùp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi laø quyeàn thuoäc chuû quyeàn cuûa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Khoâng theå coù ñaûng cha vaø ñaûng con, ñaûng caáp treân vaø ñaûng caáp döôùi, chæ coù moät ñaïi gia ñình caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân cuøng coù quyeàn bình ñaúng” [Daãn laïi theo 12, tr.586].

Ngaøy 15.10.1964, trong ban laõnh ñaïo Lieân Xoâ ñaõ dieãn ra söï thay ñoåi lôùn, N. Khrushchev bò caùch chöùc, L. I. Brejnev leân thay laøm toång bí thö vaø A. Kosygin laøm chuû tòch Hoäi ñoàng boä tröôûng Lieân Xoâ. Tuy nhieân, Ban laõnh ñaïo môùi veà cô baûn khoâng thay ñoåi chính saùch ñoái vôùi Ñoâng AÂu noùi chung, Rumania noùi rieâng.

Thaùng 8.1968, Rumania khoâng chæ töø choái, maø coøn chæ trích söï can thieäp cuûa Lieân Xoâ vaøo Tieäp Khaéc.

Song song ñoù, Bucharest tìm caùch caûi thieän vaø taêng cöôøng quan heä vôùi caùc nöôùc phöông Taây, ñaëc bieät laø vôùi Phaùp, moät nöôùc coù nhöõng quan heä vaên hoùa vaø quan ñieåm ñoái ngoaïi gaàn guõi vôùi Rumania. Thaùng 5.1968, nöôùc naøy laàn ñaàu tieân töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai tieáp moät nguyeân thuû phöông Taây – toång thoáng Phaùp de Gaulle. Thaùng 8.1969, giôùi laõnh ñaïo Rumania ñaõ ñoùn tieáp toång thoáng Hoa Kì R. Nixon.

Moät caâu hoûi thöôøng ñöôïc neâu ra laø taïi sao Rumania – moät nöôùc khoâng maïnh vaø coù ñöôøng bieân giôùi chung khaù daøi vôùi Lieân Xoâ – laïi coù theå duy trì ñöôïc vò theá ñoäc laäp veà ñoái ngoaïi cuûa mình cho ñeán luùc cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa bò suïp ñoå vaøo cuoái naêm 1989? Moät phaàn cuûa caâu traû lôøi coù theå ñöôïc tìm thaáy trong ñöôøng loái ñoái noäi cuûa Trung öông ñaûng Coâng nhaân Rumania. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Gheorgiu Dej, vaø ñaëc bieät laø cuûa Nicolaie Ceausescu (bí thö thöù nhaát töø thaùng 3.1965 vaø sau ñoù trôû thaønh toång bí thö cho ñeán thaùng 12.1989), Rumania chöa bao giôø rôøi boû con ñöôøng phaùt trieån xaõ hoäi chuû nghóa. Quyeàn laõnh ñaïo cuûa ñaûng Coâng nhaân ñöôïc xaùc laäp vöõng chaéc vaø khoâng bao giôø bò thaùch

82

thöùc. Moïi möu toan choáng ñoái, neáu coù, ñeàu mau choùng bò daäp taét. Coù theå chính söï vöõng chaéc cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Rumania ñaõ laøm yeân loøng nhöõng nhaø laõnh ñaïo trong ñieän Kremlin, duø hoï khoâng haøi loøng vôùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Bucharest. Vaû chaêng, töø nöûa sau thaäp nieân 60, xu theá hoøa hoaõn trong quan heä quoác teá ôû chaâu AÂu trôû neân vöõng chaéc hôn, giôùi laõnh ñaïo caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu noùi chung khoâng coøn gaëp nhieàu khoù khaên nhö luùc tröôùc, khi muoán môû roäng quan heä vôùi phöông Taây, mieãn laø böôùc phaùt trieån naøy khoâng ñe doïa ñeán söï trung thaønh cuûa hoï ñoái vôùi khoái Hieäp öôùc Varsava vaø COMECON.

Vaø lí do cuoái cuøng, nhöng khoâng keùm quan troïng coù leõ laø vò trí ñòa lí cuûa Rumania: khoâng coù ñöôøng bieân giôùi tieáp giaùp vôùi baát kì nöôùc phöông Taây naøo vaø chæ tieáp giaùp vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu trung thaønh vôùi Lieân Xoâ. Coøn ñöôøng bieân giôùi giöõa Lieân Xoâ vaø Rumania vöøa khaù daøi, vöøa deã bò vöôït qua.

8. Khuûng hoaûng ôû Tieäp Khaéc – Muøa xuaân Praha 1968

a. Nhöõng chuyeån bieán trong Muøa xuaân 1968

Trong nhöõng naêm 1948 – 1956, coâng cuoäc xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû Tieäp Khaéc ñöôïc tieán haønh trong nhöõng ñieàu kieän chính trò vaø xaõ hoäi raát caêng thaúng, gioáng nhö ôû haàu heát caùc nöôùc Ñoâng AÂu laùng gieàng: thanh tröøng, khan hieám haøng tieâu duøng, möùc soáng ngöôøi daân chaäm naâng cao... Töø naêm 1956, laøn soùng “phi Stalin hoùa” traøn töø Lieân Xoâ sang caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñaõ goùp phaàn laøm dòu baàu khoâng khí ôû Tieäp Khaéc. Tuy nhieân, töø nhöõng naêm 1963 – 1964 neàn kinh teá trong nöôùc baét ñaàu gaëp khoù khaên do caùc keá hoaïch 5 naêm laàn thöù ba (1961 – 1965) vaø laàn thöù tö (1966 – 1970) ñeàu khoâng hoaøn thaønh. Caùc bieän phaùp khaéc phuïc khoù khaên ñöôïc ñeà ra ôû caùc Ñaïi hoäi XII (1962) vaø XIII (1966) cuûa ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc ñeàu khoâng mang laïi thaønh coâng.

Baát maõn roõ reät nhaát tröôùc nhöõng khoù khaên trong nöôùc laø taàng lôùp trí thöùc, vì hoï luoân cho raèng ban laõnh ñaïo ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc ñaõ khoâng bao giôø thöïc hieän ñaày ñuû chính saùch “phi Stalin hoùa”. Trong naêm 1967, ñaõ lieân tieáp xaûy ra hai bieán coá. Taïi Ñaïi hoäi nhaø vaên hoïp ôû Praha ngaøy 28.6, nhieàu ñaïi bieåu ñaõ coâng khai chæ trích chính saùch cuûa chính phuû. Moät soá nhaéc laïi “möùc ñoä daân chuû vaø töï do cao”, maø nöôùc Tieäp Khaéc töøng ñöôïc höôûng tröôùc chieán tranh. Moät cuoäc bieåu tình cuûa sinh vieân ñaõ dieãn ra ôû Praha thaùng 11 ñoøi caûi thieän ñieàu kieän soáng trong caùc kí tuùc xaù ñaõ bò giaûi taùn baèng vuõ löïc, duø ñöôïc tieán haønh raát oân hoøa. Haønh ñoäng phaûn ñoái cuûa sinh vieân mau choùng nhaän ñöôïc caûm tình cuûa nhieàu ngöôøi daân. Tuy nhieân, bieán coá naøy seõ döøng laïi ôû ñoù, neáu noù khoâng truøng hôïp vôùi moät cuoäc khuûng hoaûng gay gaét trong haøng nguõ ban laõnh ñaïo Ñaûng. Moät soá nhaø laõnh ñaïo “töï do” ngöôøi Slovak ñaõ khoâng haøi loøng vôùi nhöõng caûi caùch bò ñaùnh giaù laø nöûa vôøi cuûa Antonin Novotny, bí thö thöù nhaát kieâm chuû tòch nöôùc töø thaùng 9.1953. Bò rôi vaøo theá thieåu soá taïi cuoäc hoïp cuûa Ban Chaáp haønh Trung öông, ngaøy 5.1.1968, Antonin Novotny bò thay bôûi Alexander Dubcek, nguyeân bí thö ñaûng Coäng saûn Slovakia, moät ngöôøi ít ñöôïc bieát ñeán ôû Praha. Ngaøy 22.3.1968, chöùc vuï coøn laïi cuûa Novotny – chuû tòch nöôùc – cuõng khoâng coøn. Ngöôøi thay oâng laø töôùng Ludvik Svoboda, moät ngöôøi vöøa coù uy tín, vöøa coù quan ñieåm chính trò oân hoøa.

Ban laõnh ñaïo môùi naøy ñaõ mau choùng laøm ngaïc nhieân vaø cuoán huùt moïi ngöôøi bôûi nhöõng quan ñieåm chính trò cuûa hoï, A. Dubcek tuyeân boá seõ daân chuû hoùa sinh hoaït chính trò trong nöôùc “ñeå moïi ngöôøi daân löông thieän ñang tin vaøo chuû nghóa xaõ hoäi vaø söï ñoaøn keát quoác gia seõ caûm thaáy mình coù ích vaø ñaùng laøm moät vieäc gì ñoù” [Daãn laïi theo 26, tr.451]. Tuy khoâng coù moät cöông lónh chính trò roõ raøng, nhöng baèng vieäc xoùa boû cheá ñoä kieåm duyeät, A. Dubcek ñaõ taïo ñieàu kieän cho moät cuoäc thaûo luaän roäng raõi veà xaõ hoäi Tieäp Khaéc vaø veà nhöõng vieäc caàn laøm ñeå caûi thieän noù.

83

Trong vaøi thaùng sau ñoù, moät cuoäc caûi caùch kinh teá ñaõ ñöôïc mang ra thöïc hieän (töï do giaù caû, töï do caïnh tranh, töï trò cuûa caùc xí nghieäp), moät soá quyeàn töï do ñöôïc xaùc laäp (töï do baùo chí, töï do ñi laïi...), xu höôùng ña nguyeân chính trò phaùt sinh töø söï xuaát hieän cuûa nhieàu caâu laïc boä sinh hoaït chính trò ñoäc laäp. Ñaëc bieät laø baùo chí ñöôïc töï do aán haønh. Duø coá gaéng môû roäng quan heä thöông maïi vôùi phöông Taây, Ban laõnh ñaïo môùi luoân luoân nhaéc ñi nhaéc laïi raèng phöông höôùng cô baûn trong chính saùch ñoái

ngoaïi cuûa Tieäp Khaéc vaãn laø höôùng veà Lieân Xoâ, raèng Praha khoâng heà coù yù ñònh rôøi boû COMECON vaø khoái Hieäp öôùc Varsava. Taïi cuoäc hoïp cuûa Ban Chaáp haønh Trung öông dieãn ra ngaøy 1.4.1968, A. Dubcek tuyeân boá: “Chuùng ta phaûi tieáp tuïc xaây döïng quaân ñoäi cuûa chuùng ta... nhö laø moät khaâu vöõng chaéc trong heä thoáng ñoàng minh caùc ñaïo quaân Hieäp öôùc Varsava” [Daãn laïi theo 26, tr.451].

b. Phaûn öùng cuûa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu

Ñöôïc goïi laø Muøa xuaân Praha, caùc dieãn bieán keå treân ñaõ gaây ra nhöõng phaûn öùng khoâng gioáng nhau ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu laùng gieàng vaø ôû Lieân Xoâ. Kieåm soaùt vöõng chaéc tình hình ñoái noäi, Tito cuûa Nam Tö vaø Ceausescu cuûa Rumania khoâng ngaàn ngaïi leân tieáng uûng hoä chính saùch môùi cuûa Tieäp Khaéc vôùi hi voïng theâm moät nöôùc Ñoâng AÂu nöõa thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ, cuõng töùc laø vò theá ñoái ngoaïi cuûa nöôùc hoï trong quan heä vôùi Lieân Xoâ seõ vöõng vaøng hôn. Nhöng ñoù laïi khoâng phaûi laø quan ñieåm cuûa Gomulka, nhaø laõnh ñaïo Ba Lan. Ruùt kinh nghieäm töø tröôøng hôïp Hungary, oâng ñaõ ra leänh cho löïc löôïng an ninh traøn vaøo Ñaïi hoïc Varsava, khi taïi ñaây dieãn ra nhöõng cuoäc bieåu tình vôùi khaåu hieäu: “Chuùng toâi muoán coù moät Dubcek cuûa Ba Lan!”. Nhöõng nhaø laõnh ñaïo CHDC Ñöùc cuõng toû ra lo ngaïi khoâng keùm tröôùc tình hình ôû Tieäp Khaéc. Hoï caùo giaùc raèng chuû nghóa ñeá quoác ñang möu toan taùch Tieäp Khaéc, baát chaáp yù nguyeän cuûa ngöôøi daân, khoûi heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa baèng phöông thöùc “laät ñoå yù thöùc heä”. Neáu söï bieán ôû Tieäp Khaéc dieãn ra theo chieàu höôùng naøy, cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Ñoâng Ñöùc taát seõ bò taùc ñoäng raát xaáu.

Chuù yù hôn caû ñeán caùc dieãn bieán ôû Tieäp Khaéc laø Lieân Xoâ. Sau bieán coá thaùng 10-1964(75), ban laõnh ñaïo môùi cuûa nöôùc naøy muoán cuûng coá vaø taêng cöôøng quan heä vôùi coäng ñoàng caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Tuy nhieân, cho ñeán naêm 1968, noã löïc naøy khoâng hoaøn toaøn thaønh coâng. Quan heä vôùi Trung Quoác tieáp tuïc xaáu ñi. ÔÛ Ñoâng AÂu, Belgrade vaãn cöùng coûi baûo veä vò theá ñoäc laäp cuûa mình. Bucharest khoâng thay ñoåi phöông höôùng ñoái ngoaïi ñaõ ñöôïc xaùc laäp töø naêm 1963, duø naêm 1965 Rumania ñaõ coù nhaø laõnh ñaïo môùi. Gaàn nhö baát löïc tröôùc tröôøng hôïp cuûa Nam Tö vaø xeùt thaáy khoâng caàn thieát duøng vuõ löïc ñoái vôùi Rumania, nhöõng nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ laïi nghó raèng Tieäp Khaéc laø moät tröôøng hôïp khaùc haún.

Laø nöôùc coù ñöôøng bieân giôùi vöøa giaùp vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, vöøa giaùp CHLB Ñöùc (ñöôïc coi laø tieàn ñoàn choáng chuû nghóa xaõ hoäi cuûa caùc nöôùc phöông Taây) vaø vöøa coù moät tieàm naêng coâng nghieäp thuoäc vaøo haøng ñaàu ôû Ñoâng AÂu, Tieäp Khaéc seõ laøm caùn caân so saùnh löïc löôïng ôû chaâu AÂu thay ñoåi khoâng ít, neáu nöôùc naøy khoâng giöõ vöõng vò theá ñoái ngoaïi cuûa noù. Vaø vieãn aûnh naøy coù theå hoaøn toaøn trôû thaønh hieän thöïc tröôùc taùc ñoäng cuûa nhöõng caûi caùch vaø dieãn bieán ñoái noäi ñang dieãn ra vöøa soâi ñoäng, vöøa mang tính chaát choáng chuû nghóa xaõ hoäi, theo caùch ñaùnh giaù cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát. Ngaøy 23.3.1968, taïi Dresden (CHDC Ñöùc) ñaõ dieãn ra cuoäc gaëp gôõ giöõa nhöõng nhaø laõnh ñaïo caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa coù chung ñöôøng bieân giôùi vôùi Tieäp Khaéc. Phaùt bieåu taïi cuoäc hoïp, toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ L. Brejnev neâu roõ raèng ôû Tieäp Khaéc ñang dieãn ra nhöõng söï bieán ñe doïa ñeán söï nghieäp baûo veä vaø phaùt trieån chuû nghóa xaõ hoäi, raèng tình hình trôû neân roái raém ñeán möùc khoâng roõ ai ñang laõnh ñaïo ñaát nöôùc, raèng phaûi haønh ñoäng, phaûi laøm moät vieäc gì ñoù. Nhaø laõnh ñaïo Ba Lan Gomulka tuyeân boá thaúng raèng phaûn caùch maïng ñang thaéng theá ôû Praha. Nhaø laõnh ñaïo CHDC Ñöùc Ulbricht cuõng baøy toû quan ñieåm töông töï. Cuoäc hoïp ñaõ thoâng qua nghò quyeát tieán haønh caùc cuoäc taäp traän cuûa khoái Hieäp öôùc Varsava treân laõnh thoå Tieäp Khaéc nhaèm "gaây ruùng ñoäng" nhöõng keû ñang tìm caùch khuaáy ñoäng tình hình. Ñoàng thôøi caàn gaây söùc eùp leân A. Dubcek vaø nhöõng ngöôøi uûng hoä oâng naøy.

Trong nöûa sau thaùng 5, nguyeân soaùi Grechko, boä tröôûng Quoác phoøng Lieân Xoâ, ñaõ sang thaêm Praha vôùi lôøi thoâng baùo raèng Boä chæ huy khoái Hieäp öôùc Varsava seõ tieán haønh moät cuoäc taäp traän ôû Tieäp Khaéc trong thaùng 6. OÂng naøy cuõng khuyeán caùo giôùi laõnh ñaïo Tieäp Khaéc sôùm ñeà ra caùc bieän phaùp traán aùp löïc löôïng phaûn ñoäng. Trong thaùng 6 vaø thaùng 7, Brejnev vaø Kosygin ñaõ nhieàu laàn ñeà caäp ñeán söï töông ñoàng trong nhöõng dieãn bieán ôû Hungary naêm 1956 vaø ôû Tieäp Khaéc naêm 1968. Roõ

(75) Khrushchev bò pheá truaát, Brejnev leân thay laøm toång Bí thö Ñaûng, Podgorniy laøm Chuû tòch Xoâ vieát Toáâi cao vaø Kosygin trôû thaønh chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng Lieân Xoâ.

84

raøng laø nhöõng lôøi ñaûm baûo lieân tieáp maø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Tieäp Khaéc ñöa ra veà tình höõu nghò beàn vöõng Xoâ -Tieäp vaø söï trung thaønh cuûa hoï trong Lieân minh Varsava khoâng laøm Moskva yeân loøng.

Trong boái caûnh treân, trong caùc ngaøy töø 14.7 ñeán 15.7, caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ, Ba Lan, Bulgaria, CHDC Ñöùc vaø Hungary ñaõ gaëp nhau ôû Varsava. Sau khi khaúng ñònh chính saùch khoâng can thieäp vaøo noäi boä Tieäp Khaéc, vì ñaây laø söï xaâm phaïm nguyeân taéc toân troïng neàn ñoäc laäp vaø söï bình ñaúng trong quan heä giöõa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa vôùi nhau [26, tr.454], hoï ñoàng thôøi cuõng nhaán maïnh raèng khoâng bao giôø cho pheùp “chuû nghóa ñeá quoác baèng phöông saùch hoøa bình hay khoâng hoøa bình, töø beân trong hay beân ngoaøi, choïc thuûng heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa vaø thay ñoåi töông quan löïc löôïng ôû chaâu AÂu coù lôïi cho mình” [Daãn laïi theo 15, tr.248].

Ñeå bieåu thò quyeát taâm treân, caùc ñôn vò quaân ñoäi thuoäc khoái Hieäp öôùc Varsava voán ñöôïc ñöa vaøo Tieäp Khaéc ñeå tham gia taäp traän töø ngaøy 30.5 ñeán ngaøy 30.6, maõi ñeán ngaøy 3.8 môùi ñöôïc ruùt ra. Cuõng trong thaùng naøy, caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng cuûa Lieân Xoâ, Ba Lan vaø CHDC Ñöùc lieân tuïc nhaán maïnh ñeán nguy cô can thieäp oà aït töø Taây Ñöùc vaø “phaûn caùch maïng quoác teá”. Ban laõnh ñaïo Tieäp Khaéc ñöôïc trieäu ñeán gaëp gaàn nhö toaøn boä nhöõng nhaø laõnh ñaïo cao caáp nhaát cuûa ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ trong caùc ngaøy töø 27.7 ñeán 1.8.1968 taïi Cierna-nad-Tisou, moät laøng gaàn bieân giôùi hai nöôùc. Brejnev ñaõ noùi thaúng vôùi Dubcek: “Bieân giôùi phía taây cuûa caùc ñoàng chí khoâng ñôn thuaàn laø bieân giôùi cuûa caùc ñoàng chí, ñoù laø bieân giôùi cuûa phe XHCN. Ñoù laø keát quaû cuûa Chieán tranh theá giôùi thöù hai ñaït ñöôïc baèng moät giaù raát ñaét cuûa Lieân Xoâ. Boä Chính trò khoâng coù quyeàn ñeå nhöõng keát quaû cuûa cuoäc chieán ñoù bò ñe doïa” [Daãn laïi theo 43, tr.98]. Khoâng nao nuùng tröôùc söùc eùp cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ, A. Dubcek moät maët ñöa ra nhöõng ñaûm baûo ñaëc bieät ñoái vôùi caùc quan taâm quoác phoøng chính ñaùng cuûa Lieân Xoâ, maët khaùc oâng baùc boû moïi aùm chæ veà “phaûn caùch maïng” vaø khöôùc töø thaûo luaän khuyeán caùo cuûa Moskva veà vieäc thanh tröø moät soá nhaø laõnh ñaïo Tieäp Khaéc.

Ngaøy 3.8 taïi Bratislava (Tieäp Khaéc) ñaõ dieãn ra cuoäc gaëp gôõ cuûa ñaïi dieän caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân Lieân Xoâ, Bulgaria, CHDC Ñöùc, Ba Lan, Hungary vaø Tieäp Khaéc. Baûn tuyeân boá ñöôïc thoâng qua ñaõ nhaán maïnh raèng vieäc uûng hoä, taêng cöôøng vaø baûo veä nhöõng thaønh quaû cuûa chuû nghóa xaõ hoäi laø nghóa vuï quoác teá chung cuûa taát caû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Veà phaàn mình, ñaïi dieän ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc ñöa ra nhöõng lôøi ñaûm baûo raèng Praha seõ thöïc hieän nhöõng bieän phaùp cuï theå ñeå oån ñònh tình hình vaø baûo veä caùc thaønh töïu xaõ hoäi chuû nghóa [15,tr.248].

c. Quaân ñoäi khoái Varsava tieán vaøo Tieäp Khaéc

Tình hình Tieäp Khaéc sau ngaøy 3.8 vaãn khoâng laøm nhöõng nhaø laõnh ñaïo Moskva yeân loøng, vì theo hoï, giôùi laõnh ñaïo Tieäp Khaéc khoâng thöïc hieän nhöõng lôøi höùa ñaõ ñöôïc ñöa ra ôû caùc Hoäi nghò Cierna- nad-Tisou vaø Bratislava. Moskva ñaùnh giaù raèng caùc löïc löôïng choáng chuû nghóa xaõ hoäi ngaøy caøng toû ra maïnh vì nhaän ñöôïc söï trôï giuùp cuûa nhieàu phaàn töû phaûn ñoäng töø phöông Taây xaâm nhaäp vaøo Tieäp Khaéc. Nöôùc Tieäp Khaéc xaõ hoäi chuû nghóa ñang bò ñe doïa naëng neà. Theâm vaøo ñoù, chuyeán vieáng thaêm Praha cuûa Tito dieãn ra trong caùc ngaøy töø 9 ñeán 11.8 vaø cuûa Ceausescu ngaøy 15.8 ñaõ daáy leân ôû Moskva noãi hoà nghi veà khaû naêng ra ñôøi cuûa moät “lieân minh xeùt laïi”, moät khoái “Entente nhoû” [29, tr.484].

Ngaøy 18.8 ôû Moskva laïi dieãn ra cuoäc hoïp cuûa naêm nöôùc – Lieân Xoâ, Ba Lan, Bulgaria, CHDC Ñöùc vaø Hungary. Thay maët BCHTÖ ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ, L. Brejnev thoâng baùo tröôùc Hoäi nghò dieãn bieán tình hình ôû Tieäp Khaéc. OÂng ñaõ leân aùn maïnh meõ ñöôøng loái cuûa Chuû tòch ñoaøn BCHTÖ ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc vaø caù nhaân A. Dubcek. Sau ñoù, oâng nhaán maïnh raèng khoâng coøn coù theå giaûi quyeát vaán ñeà baèng con ñöôøng chính trò vaø chæ coù theå cöùu vaõn cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Tieäp Khaéc baèng moät haønh ñoäng quaân söï chung cuûa naêm nöôùc.

Ñeâm 20 raïng ngaøy 21.8, caùc ñôn vò cuûa quaân ñoäi naêm nöôùc keå treân ñaõ xaâm nhaäp vaøo laõnh thoå Tieäp Khaéc(76). Toaøn boä chuû tòch ñoaøn BCHTÖ ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc bò baét vaø bò chôû sang Ba

(76) Toång soá quaân caùc nöôùc khoái Hieäp öôùc Varsava ñöa vaøo laõnh thoå Tieäp Khaéc khoaûng töø 50 ñeán 60 vaïn [3, tr.27; 17,

85

Lan. Rieâng A. Dubcek vaø moät nhaø laõnh ñaïo khaùc gaàn guõi vôùi oâng ñaõ bò ñöa ngay ñeán Moskva. Taïi ñaây, hoï ñaõ gaëp nhöõng nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát. Hoï ñöôïc yeâu caàu kí vaøo bieân baûn ghi caùc ñeà nghò cuûa phía Xoâ vieát. Vaên kieän ñöôïc khôûi ñaàu baèng lôøi tuyeân boá raèng nhaèm laät ñoå löïc löôïng phaûn caùch maïng, Lieân Xoâ ñaõ quyeát ñònh ñöa ra “söï cöùu giuùp quoác teá” cho Tieäp Khaéc [13, tr.20].

Ngaøy 22.8 ôû Praha ñaõ dieãn ra Ñaïi hoäi XIV ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc trong voøng bí maät taïi moät nhaø maùy trong khu coâng nhaân ôû Praha. Ñaïi hoäi khoâng taùn ñoàng haønh ñoäng chieám ñoùng quaân söï cuûa caùc nöôùc khoái Hieäp öôùc Varsava, chæ coâng nhaän caùc cô quan ñöôïc baàu theo hieán phaùp, vaãn xem A. Dubcek laø nhaø laõnh ñaïo Ñaûng. Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng (ñaøi phaùt thanh, ñaøi tuyeàn hình, baùo chí) töø choái coäng taùc vôùi caùc ñaïo quaân Varsava. Baûn thaân töôùng Svoboda, chuû tòch nöôùc, cuõng toû ra khoâng ñoàng tình vôùi haønh ñoäng can thieäp cuûa caùc nöôùc khoái Hieäp öôùc Varsava (77).

Nhaän thaáy tình hình dieãn bieán khoâng thuaän lôïi, Moskva ñaõ quyeát ñònh ñaøm phaùn tröïc tieáp vôùi nhöõng nhaø laõnh ñaïo Tieäp Khaéc ñang bò giöõ ôû Moskva cuøng vôùi moät phaùi ñoaøn do töôùng Svoboda caàm ñaàu ñaõ sang Moskva ngaøy 23.8.

d. Keát thuùc Muøa xuaân Praha

Trong caùc ngaøy 24 ñeán 26.8 taïi Moskva ñaõ dieãn ra cuoäc gaëp gôõ giöõa nhöõng nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ba Lan, Bulgaria, CHDC Ñöùc vaø Hungary nhaèm phoái hôïp moät cöông lónh chung cho caùc cuoäc thöông nghò ñang dieãn ra cuõng trong khoaûng thôøi gian ñoù giöõa caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaø caùc nhaø laõnh ñaïo Tieäp Khaéc. Keát quaû cuûa nhöõng cuoäc thöông nghò keùo daøi suoát 4 ngaøy laø ngaøy 27.8, hai beân ñaõ kí moät baûn nghò ñònh thö neâu roõ raèng quaân ñoäi khoái Hieäp öôùc Varsava ñöôïc pheùp ôû laïi treân laõnh thoå Tieäp Khaéc vaø seõ ruùt daàn khoûi nöôùc naøy “moät khi moái ñe doïa ñoái vôùi chuû nghóa xaõ hoäi ôû Tieäp Khaéc... ñaõ bò loaïi tröø”. [Daãn laïi theo 36, tr.28 – 29]. Veà phaàn mình, caùc nhaø laõnh ñaïo Tieäp Khaéc höùa seõ thöïc hieän nhöõng bieän phaùp taïo thuaän lôïi cho “vieäc taêng cöôøng chuû nghóa xaõ hoäi vaø chính phuû nhaân daân lao ñoäng... nhaèm kieåm soaùt caùc phöông tieän thoâng tin ñeå caùc phöông tieän hoaøn toaøn phuïc vuï chuû nghóa xaõ hoäi”, “choáng caùc hoaït ñoäng choáng chuû nghóa xaõ hoäi vaø baøi Xoâ”, “caám caùc toå chöùc vaø phe nhoùm coù laäp tröôøng choáng chuû nghóa xaõ hoäi hoaït ñoäng”, “khoâng cho pheùp Ñaûng Xaõ hoäi Daân chuû ñöôïc thaønh laäp” [Daãn laïi theo 12, tr.591].

Ngay sau thoûa thuaän treân, caùc nhaø laõnh ñaïo Tieäp Khaéc quay veà nöôùc. Ngaøy 18.10.1968 taïi Praha ñaõ dieãn ra leã kí keát Hieäp ñònh veà nhöõng ñieàu kieän löu truù taïm thôøi cuûa quaân ñoäi Lieân Xoâ treân laõnh thoå Tieäp Khaéc.

Ngaøy 17.4.1969, Hoäi nghò toaøn theå BCHTÖ Ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc baàu Gustaùv Husaùk leân laøm bí thö thöù nhaát BCHTÖ Ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc thay A. Dubcek. “Muøa xuaân Praha” chaám döùt baèng söï kieän naøy(78).

9. Lieân Xoâ thaét chaët quan heä vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu (thaäp nieân 70)

tr.1344]. (77) Söï can thieäp quaân söï cuûa 5 nöôùc khoái hieäp öôùc Varsava ñaõ vaáp phaûi söï choáng ñoái vaø leân aùn cuûa phaàn lôùn caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân quoác teá. Trong toång soá 90 Ñaûng, chæ 11 ñaûng baøy toû söï uûng hoä. Ñoù laø caùc ñaûng ôû Lieân Xoâ, Ba Lan, Hungary, CHDC Ñöùc, Bulgaria, Vieät Nam, Trieàu Tieân, Moâng Coå, Colombia, Chile, Syria. Ñaùng löu yù raèng chính phuû Mó ñaõ khoâng toû moät phaûn öùng quyeát lieät naøo. Khi bò caùc ñaïi bieåu Quoác hoäi chaát vaán, toång thoáng L. Johnson ñaõ tuyeân boá raèng chính phuû khoâng coù yù ñònh ñi xa hôn caùc bieän phaùp tuyeân truyeàn [1, tr.299]. (78) Ngaøy 5.12.1989, taïi cuoäc hoïp thöôïng ñænh cuûa caùc nöôùc thaønh vieân khoái Hieäp öôùc Varsava, nhöõng nhaø laõnh ñaïo caùc nöôùc Ba Lan, Hungary, CHDC Ñöùc, Bulgaria vaø Lieân Xoâ ñaõ ra tuyeân boá raèng: “Söï can thieäp cuûa quaân ñoäi nöôùc chuùng toâi naêm 1968 vaøo CHXHCN Tieäp Khaéc laø haønh ñoäng xen laán vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nöôùc Tieäp Khaéc coù chuû quyeàn vaø phaûi bò leân aùn”. Chính phuû Lieân Xoâ ñoàng thôøi ñaõ ra tuyeân boá rieâng: “Chuùng toâi chia seû quan ñieåm cuûa Chuû tòch ñoaøn BCH TÖ Ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc vaø Chính phuû CHXHCN Tieäp Khaéc, theo ñoù vieäc quaân ñoäi naêm nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa xaâm nhaäp vaøo laõnh thoå Tieäp Khaéc naêm 1968 laø khoâng coù cô sôû, vaø quyeát ñònh ñoù laø sai laàm xeùt theo nhöõng döõ kieän ñöôïc bieát ñeán hieän nay” [ Xem toaøn vaên trong 3, tr.106].

86

a. “Chuû thuyeát Brejnev”

Ngay sau khi oån ñònh tình hình Tieäp Khaéc, caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ tìm caùch xaùc ñònh roõ giôùi haïn maø caùc nöôùc Ñoâng AÂu coù theå xoay chuyeån ñeå traùnh moät söï can thieäp tröïc tieáp khaùc cuûa Lieân Xoâ. Ngaøy 12.11.1968, phaùt bieåu taïi Ñaïi hoäi V ñaûng Coâng nhaân Thoáng nhaát Ba Lan, L. Brejnev ñaõ trình baøy quan ñieåm cuûa oâng veà vaán ñeà chuû quyeàn cuûa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa: “Taát caû moïi ngöôøi ñeàu bieát roõ raèng Lieân Xoâ ñaõ laøm nhieàu vieäc ñeå cuûng coá thöïc söï chuû quyeàn vaø neàn ñoäc laäp cuûa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ luoân luoân chuû tröông raèng moãi moät nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa quyeát ñònh caùc hình thöùc phaùt trieån cuï theå cuûa mình theo con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa, coù tính ñeán ñaëc ñieåm cuûa caùc ñieàu kieän daân toäc cuûa mình. Nhöng, thöa caùc ñoàng chí, roõ raøng laø coøn coù nhöõng quy luaät chung cuûa coâng cuoäc xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi, töø boû nhöõng quy luaät aáy coù theå daãn ñeán vieäc töø boû chính baûn thaân chuû nghóa xaõ hoäi. Khi nhöõng löïc löôïng ôû trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc thuø ñòch vôùi chuû nghóa xaõ hoäi, möu toan quay ngöôïc söï phaùt trieån cuûa moät nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa naøo ñoù theo höôùng phuïc hoài caùc traät töï tö baûn chuû nghóa, khi xuaát hieän moái ñe doïa söï nghieäp cuûa chuû nghóa xaõ hoäi ôû nöôùc naøy, xuaát hieän moái ñe doïa neàn an ninh cuûa coäng ñoàng xaõ hoäi chuû nghóa noùi chung, thì ñoù khoâng chæ laø vaán ñeà cuûa nhaân daân nöôùc ñoù nöõa, maø ñaõ trôû thaønh vaán ñeà chung, thaønh söï quan taâm cuûa taát caû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa”[5,tr.399 – 400].

Quan ñieåm treân ñöôïc goïi laø “chuû thuyeát Brejnev veà chuû quyeàn coù giôùi haïn” vaø ñöôïc tôø Pravda soá ra ngaøy 26.12.1968 ñònh nghóa vaén taét nhö sau: “Chuû quyeàn cuûa moãi nöôùc XHCN khoâng theå ñi ngöôïc laïi quyeàn lôïi cuûa chuû nghóa xaõ hoäi vaø phong traøo caùch maïng theá giôùi” [Daãn laïi theo 43, tr.98]. Chuû thuyeát Brejnev ñaõ chi phoái chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Lieân Xoâ ñoái vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu cho ñeán nöûa sau thaäp nieân 80.

b. Quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñöôïc thaét chaët

Ruùt kinh nghieäm tröôøng hôïp Tieäp Khaéc, caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ trong thaäp nieân 70 ñaõ thaét chaët caùc quan heä veà moïi maët vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu baèng nhöõng cuoäc gaëp gôõ giöõa hoï vaø caùc nhaø laõnh ñaïo nhöõng nöôùc naøy trong caùc naêm 1971−1973 vaø 1977− 1978 ôû nôi nghæ maùt treân baùn ñaûo Kröm, theo saùng kieán cuûa L. Brejnev.

Nhöõng ngöôøi tham döï cuoäc gaëp gôõ ñaõ thoâng baùo cho nhau nhöõng vaán ñeà thôøi söï trong sinh hoaït xaõ hoäi - chính trò ôû nöôùc mình, veà caùc phöông höôùng hoaït ñoäng chính cuûa ñaûng. Chieám vò trí quan troïng laø nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán taêng cöôøng quan heä hôïp taùc song phöông, naâng cao tính hieäu quaû cuûa toaøn boä caùc moái lieân laïc giöõa nhöõng nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Hoï coøn trao ñoåi yù kieán veà nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán tình hình quoác teá nhaèm ñaït ñeán moät quan ñieåm chung vaø phoái hôïp hoaït ñoäng trong lónh vöïc ñoái ngoaïi. Töø naêm 1977, caùc nöôùc thuoäc khoái Varsava ñaõ thaønh laäp hai cô quan môùi thuoäc UÛy ban tö vaán chính trò – UÛy ban boä tröôûng Ngoaïi giao vaø ban Bí thö lieân hôïp. UÛy ban boä tröôûng Ngoaïi giao coù nhieäm vuï döïa treân caùc nghò quyeát chính cuûa UÛy ban tö vaán chính trò cuï theå hoùa caùc ñeà xuaát cuûa nhöõng nöôùc khoái Varsava trong nhöõng vaán ñeà chuaån bò vaø trieäu taäp hoäi nghò toaøn chaâu AÂu, trao ñoåi yù kieán veà caùc vaán ñeà thôøi söï lieân quan ñeán tình hình theá giôùi.

Trong nhöõng naêm 70, coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng laø caùc cuoäc gaëp gôõ giöõa nhöõng bí thö BCHTÖ caùc ñaûng cuûa nhöõng nöôùc trong khoái Varsava phuï traùch nhöõng vaán ñeà quoác teá vaø tö töôûng. Muïc ñích chính cuûa chuùng laø taïo ra söï nhaát trí cao trong quan ñieåm vaø laäp tröôøng, vaø treân cô sôû ñoù ñöa ñeán söï thoáng nhaát trong chính saùch, trong hoaït ñoäng cuûa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ treân tröôøng quoác teá vaø trong söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû moãi nöôùc.

Khaùc vôùi nhöõng thaäp nieân tröôùc, trong quan heä vôùi Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu trong thaäp nieân 70 khoâng xuaát hieän nhöõng söï bieán lôùn, quyeàn löïc cuûa ñaûng coäng saûn ôû nhöõng nöôùc naøy khoâng bò thaùch thöùc. Tuy nhieân, vaãn toàn taïi beân trong caùc nöôùc Ñoâng AÂu nhieàu maàm moáng tieâu cöïc chæ chôø cô hoäi thuaän tieän seõ buøng ra thaønh nhöõng cuoäc khuûng hoaûng lôùn. Vaø nôi khôûi phaùt ñaàu tieân laø Ba Lan.

87

9. Khuûng hoaûng ôû Ba Lan (1980–1981) – Coâng ñoaøn Ñoaøn keát

a. Vò trí chieán löôïc cuûa Ba Lan ñoái vôùi Lieân Xoâ

Ba Lan thuoäc veà nhoùm ba nöôùc Ñoâng AÂu xaõ hoäi chuû nghóa naèm ôû khu vöïc phía baéc (hai nöôùc coøn laïi laø CHDC Ñöùc vaø Tieäp Khaéc). Xeùt veà trình ñoä phaùt trieån coâng nghieäp, daân soá vaø nhaát laø vò trí chieán löôïc, ba nöôùc naøy giöõ moät vai troø quan troïng ñoái vôùi Lieân Xoâ, hôn raát nhieàu neáu so vôùi nhoùm caùc nöôùc Ñoâng AÂu xaõ hoäi chuû nghóa naèm ôû khu vöïc phía nam (Rumania, Hungary vaø Bulgaria). Naèm ngay trong khu vöïc chieán löôïc noái lieàn Ñoâng AÂu vaø Taây AÂu, laõnh thoå cuûa nhoùm ba nöôùc phía baéc trong nhieàu theá kæ lieàn töøng laø nôi qua laïi cuûa nhieàu ñaïo quaân ñoâng ñaûo vaø töøng chöùng kieán nhöõng traän chieán lôùn nhaát trong lòch söû chaâu AÂu.

Töø theá kæ XVIII, khi Nga vaø Phoå ñoàng thôøi vöôn leân thaønh nhöõng cöôøng quoác haøng ñaàu chaâu AÂu, Ba Lan trôû thaønh nôi tranh giaønh aûnh höôûng giöõa hai nöôùc naøy. Keát quaû cuûa ba laàn chia caét (1772, 1793 vaø 1795) laø toaøn boä laõnh thoå Ba Lan bò saùp nhaäp vaøo Nga, Phoå vaø AÙo. Nöôùc Ba Lan bò xoùa teân treân baûn ñoà chaâu AÂu.

Ñaàu theá kyû XIX, Napoleùon I thaønh laäp Coâng quoác Ba Lan bao goàm nhöõng laõnh thoå ñöôïc thu hoài töø AÙo vaø Phoå, voán laø nhöõng nöôùc ñaõ bò Phaùp ñaùnh baïi. Naêm 1812, Ba Lan trôû thaønh nôi taäp keát vaø phaùt xuaát cuûa ñaïi quaân Napoleùon xaâm chieám Nga. Vì vaäy, taïi Hoäi nghò Vienna (1815) ñöôïc toå chöùc sau khi Napoleùon bò ñaùnh baïi, Ba Lan bò xem thuoäc aûnh höôûng cuûa Nga. Tuy ñöôïc höôûng quyeàn töï trò, Ba Lan trong thöïc teá bò sa hoaøng cai trò baèng moät cheá ñoä raát ñoãi haø khaéc. Nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa ngöôøi daân Ba Lan bò traán aùp raát daõ man.

Sau khi nhaø nöôùc Xoâ vieát ra ñôøi ôû Nga vaø nöôùc Ba Lan ñöôïc taùi laäp ôû Hoøa hoäi Versailles, quan heä giöõa hai nöôùc vaãn tieáp tuïc dieãn bieán raát phöùc taïp: chieán tranh (keùo daøi töø thaùng 7.1919 ñeán thaùng 3.1921), thuø ñòch, nghi ngaïi laãn nhau... Tính chaát cuûa moái quan heä giöõa hai nöôùc trong khoaûng thôøi gian giöõa hai cuoäc chieán tranh theá giôùi coù theå ñöôïc thaáy roõ qua nhaän xeùt ñaày khinh mieät, maø Molotov coù luùc naøo ñoù ñaõ buoâng ra khi coøn laø chuû tòch Hoäi ñoàng daân uûy Lieân Xoâ, raèng Ba Lan laø “ñöùa con hoang cuûa Hoøa öôùc Versailles” [Daãn laïi theo 6, tr.20]. Coøn nguyeân soaùi Pilsudski (79) ñaõ coù laàn tuyeân boá: “Vôùi ngöôøi Ñöùc, chuùng toâi phaûi ñoái maët vôùi nguy cô ñaùnh maát töï do cuûa mình; nhöng ñoái vôùi ngöôøi Nga, chuùng toâi seõ ñaùnh maát linh hoàn cuûa mình” [Daãn laïi theo 34, tr.346].

Naêm 1939, khi Chieán tranh theá giôùi thöù hai khôûi phaùt, Ba Lan moät laàn nöõa bò xoùa teân treân baûn ñoà chaâu AÂu. Khi chieán tranh Ñöùc – Xoâ buøng noå, laõnh thoå Ba Lan trôû thaønh nôi xuaát phaùt cuûa hai trong soá ba ñaïo quaân Quoác xaõ xaâm laêng Lieân Xoâ.

Duø Lieân Xoâ vaø Ba Lan cuøng ñöùng trong phe Ñoàng Minh trong cuoäc chieán choáng Ñöùc Quoác xaõ, quan heä giöõa Moskva vaø Chính phuû löu vong Ba Lan ñoùng taïi London khoâng heà ñöôïc caûi thieän chuùt naøo, ñeå roài cuoái cuøng ñi ñeán choã ñoaïn giao (thaùng 4.1943), vì chính phuû naøy nhaát möïc ñoøi tieán haønh ñieàu tra vuï thaûm saùt Katyn(80). Ngoaøi ra, Lieân Xoâ coøn bò London vaø Chính phuû löu vong Ba Lan xem laø chòu phaàn naøo traùch nhieäm veà cuoäc noåi daäy thaát baïi cuûa nhaân daân Varsava (thaùng 8 – thaùng 10.1944).

Trong boái caûnh treân, Ba Lan ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng vaán ñeà gai goùc aûnh höôûng xaáu ñeán quan heä cuûa boä ba Lieân Xoâ - Hoa Kì - Anh trong thôøi chieán.

Sau khi trôû thaønh nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñoàng minh vôùi Lieân Xoâ, Ba Lan ñoùng vai troø cuûa moät maét xích khoâng theå thieáu trong heä thoáng phoøng thuû chieán löôïc cuûa Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu. Vieäc Ba Lan ñöôïc choïn laøm nôi dieãn ra Hoäi nghò thaønh laäp Kominform (1947) vaø Hieäp öôùc Varsava (1955), vaø vieäc Brejnev coâng boá, sau söï bieán Praha 1968, chuû thuyeát ñöôïc meänh danh laø “chuû quyeàn coù giôùi (79) Josef Pilsudski (1867 – 1935), ngöôøi thaønh laäp nöôùc Coäng hoøa Ba Lan vaø toång thoáng Ba Lan töø naêm 1936 ñeán naêm 1935. (80) Katyn laø caùnh röøng naèm gaàn Smolensk, nôi thaùng 2.1943 quaân Ñöùc phaùt hieän moà choân taäp theå cuûa 4143 só quan Ba Lan töøng bò Lieân Xoâ baét giöõ laøm tuø binh sau cuoäc chieán thaùng 9.1939. Sau moät thôøi gian daøi phuû nhaän traùch nhieäm cuûa mình, ngaøy 13.4.1990, Thoâng taán xaõ chính thöùc cuûa Lieân Xoâ TASS ra thoâng baùo thöøa nhaän Katyn laø “moät toäi aùc nghieâm troïng cuûa thôøi kì Stalin”.

88

haïn” cuõng taïi nöôùc naøy khoâng phaûi laø söï truøng hôïp ngaãu nhieân. Thaäm chí, töø naêm 1949 ñeán naêm 1956, ngöôøi caàm ñaàu boä Quoác phoøng Ba Lan laø nguyeân soaùi Lieân Xoâ Rokossovski (80a).

Moïi dieãn bieán ôû Ba Lan hay ôû nhöõng nôi khaùc coù quan heä vôùi nöôùc naøy ñeàu ñöôïc Lieân Xoâ chaêm chuù theo doõi, nhaát laø trong boái caûnh ôû Ba Lan thöôøng xuyeân dieãn ra caùc cuoäc xaùo troän choáng chuû nghóa xaõ hoäi (1956, 1970, 1976). Ñaùng ghi nhaän ôû ñaây laø tröôùc caùc cuoäc xaùo troän nhö vaäy, giôùi laõnh ñaïo Ba Lan ñeàu tìm ra nhöõng bieän phaùp ñoái phoù thích hôïp. Nhôø vaäy, Ba Lan ñaõ nhieàu laàn traùnh bò sa vaøo tröôøng hôïp cuûa Hungary naêm 1956 hay Tieäp Khaéc naêm 1968.

Trong hoaøn caûnh treân, tin Hoàng y Karol Wojtyla cuûa giaùo phaän Cracow thuoäc xöù sôû Ba Lan, nôi 33 trong toång soá daân 38 trieäu ngöôøi ñaàu thaäp nieân 80 theo ñaïo Coâng giaùo [32, tr.539] ñöôïc Hoäi ñoàng Hoàng y Toøa thaùnh Vatican baàu choïn laøm giaùo hoaøng (töùc giaùo hoaøng John Paul II) vaøo ngaøy 18.10.1978 ngay laäp töùc ñaõ ñaùnh ñoäng Moskva(81). Söï kieän naøy caøng theâm coù yù nghóa, vì ñaây laø laàn ñaàu tieân trong suoát 450 naêm, Giaùo hoaøng khoâng phaûi laø ngöôøi Italia vaø vì söï vieäc dieãn ra trong boái caûnh quan heä giöõa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc phöông Taây baét ñaàu chuyeån sang tình traïng caêng thaúng sau moät thôøi gian hoøa dòu vaø ñoái thoaïi.

Ñích thaân L. Brejnev ñaõ can thieäp vôùi bí thö thöù nhaát ñaûng Coâng nhaân thoáng nhaát Ba Lan (POUP) E. Gierek ñeå oâng naøy khoâng ñöa ra lôøi môøi John Paul II ñeán thaêm Ba Lan [Xem chi tieát trong 4, tr.327] Maëc duø vaäy, chuyeán vieáng thaêm vaãn dieãn ra trong thaùng 6.1979 vaø laø moät thaønh coâng lôùn cho John Paul II.

b. Khuûng hoaûng baét ñaàu–Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát ñöôïc thaønh laäp Ñaàu naêm 1980, ñeå ñoái phoù vôùi soá nôï nöôùc ngoaøi ñang taêng leân(82) vaø nhöõng khoù khaên kinh teá khaùc, Chính phuû Ba Lan moät laàn nöõa ñaõ chuyeån sang aùp duïng phöông thöùc ñoái phoù quen thuoäc laø giöõ nguyeân möùc löông vaø taêng giaù caû. Töø thaùng 6, nhieàu cuoäc bieåu tình, ñình coâng ñaõ dieãn ra ôû hôn 150 nhaø maùy vaø xí nghieäp. Thaùng 7, coâng nhaân ngaønh ñöôøng saét ôû thaønh phoá Lublin thuoäc mieàn Ñoâng ñaát nöôùc ñaõ baõi coâng. Dieãn bieán vöøa keå ñaõ khieán giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ lo laéng, vì vieäc lieân laïc giöõa Lieân Xoâ vaø nöûa trieäu quaân nöôùc naøy ñoùng ôû Ñoâng AÂu hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo haønh lang ñöôøng saét chaïy qua Ba Lan [4, tr.404]. Nhöng chính cuoäc ñình coâng ngaøy 14.8 cuûa coâng nhaân ôû Nhaø maùy ñoùng taøu Lenin taïi thaønh phoá Gdansk(83) môùi ñaåy cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa Ba Lan rôi vaøo cuoäc khuûng hoaûng traàm troïng. Ñöôïc söï trôï giuùp cuûa KOR(84) vaø söï khích leä veà tinh thaàn cuûa Giaùo hoäi Roma, cuoäc ñình coâng ñaõ mau choùng lan sang beán caûng Gdynia, Lodz, Wrodaw vaø thaäm chí Nowa Huta, baát chaáp lôøi caûnh caùo cuûa bí thö thöù nhaát ñaûng Coâng nhaân Thoáng nhaát Ba Lan E. Gierek. Khoâng chæ ñoøi hoûi taêng löông, cuoäc ñaáu tranh giôø ñaây laïi mang theâm moät noäi dung chính trò ñoøi quyeàn thaønh laäp toå chöùc coâng ñoaøn rieâng, maø ôû ñaây cuï theå laø Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát (Solidarnoùsc) do Lech Walesa, moät ngöôøi thôï laøm vieäc trong nhaø maùy ñoùng taøu Leânin ôû Gdansk laõnh ñaïo. Ngaøy 27.8, ñöôïc söï chæ ñaïo cuûa John Paul II (oâng naøy ngaøy 20.8 ñaõ coâng khai leân tieáng uûng hoä nhöõng ngöôøi baõi coâng), caùc giaùm muïc Ba Lan ñaõ thoâng qua moät taøi lieäu tuyeân boá moät caùch döùt khoaùt quyeàn ñoäc laäp cuûa caùc toå chöùc ñaïi dieän cho coâng nhaân vaø cuûa caùc toå chöùc töï quaûn.

Thaùi ñoä treân cuûa Giaùo hoäi ñaõ ñaët chính quyeàn tröôùc moät löïa choïn: hoaëc söû duïng baïo löïc, hoaëc nhöôïng boä. Thöïc ra, taïi cuoäc hoïp ngaøy 23.8 cuûa Boä Chính trò POUP, Gierek vaø caùc thaønh vieân uûng hoä oâng – Stanislaw Kania vaø Wojciech Jaruzelski – ñaõ taùn thaønh giaûi phaùp thoûa hieäp vaø traùnh söû

(80a) Nguyeân soaùi Lieân Xoâ Rokosskovski ñöôïc boå nhieäm laøm boä tröôûng Quoác phoøng Ba Lan töø ngaøy 7.11.1949 ñeán ngaøy 13.11.1956, laø thaønh vieân cuûa Boä Chính trò ñaûng Coâng nhaân Thoáng nhaát Ba Lan (PUOP) töø ngaøy 11.5.1950 ñeán ngaøy 19.10.1956. (81) Ngay sau khi nhaäm chöùc, Giaùo hoaøng John Paul II ñaõ tuyeân boá raèng “Khoâng coøn Giaùo hoäi cuûa söï thinh laëng. Ngaøy nay, Giaùo hoäi seõ noùi baèng tieáng noùi cuûa giaùo hoaøng”[Daãn laïi theo 26a, tr.24]. (82) Ba Lan nôï phöông Taây khoaûng 40 tæ dollar [39, tr.144]. (83) Teân tröôùc chieán tranh laø Danzig. (84) Toå chöùc baûo veä coâng nhaân ra ñôøi töø nhöõng cuoäc ñình coâng naêm 1976.

89

duïng quaân ñoäi [4, tr.146].

Ngaøy 31.8, Lech Walesa vaø ñaïi dieän chính quyeàn ñaõ kí Thoûa öôùc Gdansk thöøa nhaän quyeàn ñöôïc thaønh laäp toå chöùc coâng ñoaøn rieâng. Ngaøy 5.9, E. Gierek bò baõi chöùc, Stanislaw Kania leân thay.

Trong nhöõng ngaøy sau ñoù, Walesa ñaõ ñi laïi khaép nôi trong nöôùc ñeå tìm kieám söï uûng hoä cho Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát ñöôïc thaønh laäp ngaøy 22.9 vaø cöông lónh vöøa ñöôïc thoâng qua trong thaùng 9 ñoøi quyeàn töï quaûn, quyeàn töï do hoaït ñoäng chính trò vaø söï ñoäc laäp cuûa ngaønh tö phaùp. ÔÛ ñaâu, oâng cuõng ñöôïc ñoùn tieáp raát noàng nhieät.

c. Phaûn öùng cuûa Lieân Xoâ vaø Hoa Kì

Taát caû dieãn bieán treân ñaõ khieán giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ lo laéng. Taïi cuoäc hoïp ngaøy 29.10.1980 cuûa boä Chính trò BCHTÖ ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ, caùc thaønh vieân ñaõ leân tieáng uûng hoä leänh ban boá tình traïng thieát quaân luaät ôû Ba Lan [4, tr.424 – 425]. Ngaøy hoâm sau, 30.10, Stanislaw Kania vaø Thuû töôùng Pinkowski ñaõ ñöôïc môøi ñeán Moskva. Taïi ñaây, Brejnev ñaõ ñöa ra nhaän xeùt: “Caùc phaàn töû phaûn caùch maïng ñaõ ñi quaù möùc giôùi haïn cho pheùp”. Ngoaïi tröôûng Gromyko noùi thaúng: “Neân ban boá tình traïng khaån caáp vaø coi ñoù laø bieän phaùp ñeå baûo veä nhöõng thaønh quaû caùch maïng, taát nhieân toát nhaát laø chöa neân ban boá ngay laäp töùc sau khi caùc ñoàng chí vöøa ôû Moskva veà. Toát hôn laø neân ñôïi moät thôøi gian ngaén, nhöng caùc ñoàng chí neân hieåu roõ ñieàu ñoù vaø caàn taêng cöôøng löïc löôïng cuûa mình” [Daãn laïi theo 4, tr.426].

Tuy nhieân, trong suoát thaùng 11, giôùi laõnh ñaïo Ba Lan vaãn traùnh giaûi phaùp baïo löïc, baát chaáp vieäc Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát laïi phaùt ñoäng moät ñôït toång baõi coâng môùi.

Ngaøy 5.12, caùc nhaø laõnh ñaïo khoái Hieäp öôùc Varsava ñaõ trieâuï taäp moät cuoäc hoïp baát thöôøng ôû Moskva. L. Brejnev cuûa Lieân Xoâ, G. Husak cuûa Tieäp Khaéc, J. Kadar cuûa Hungary vaø E. Honecker cuûa CHDC Ñöùc ñaõ cuøng leân tieáng chæ trích chính saùch cuûa chính quyeàn Ba Lan. Hoï yeâu caàu phaûi traán aùp caû Coâng ñoaøn Ñoaøn keát vaø Nhaø thôø. Hoï tuyeân boá roõ raøng raèng neáu khoâng ñöôïc ñaùp öùng, moät löïc löôïng hoãn hôïp cuûa khoái Hieäp öôùc Varsava seõ tieán vaøo Ba Lan ñeå giaûi quyeát tình hình. Möôøi taùm sö ñoaøn ñaõ saün saøng ôû bieân giôùi. Bò gaây söùc eùp naëng neà, caùc nhaø laõnh ñaïo Ba Lan cuoái cuøng ñaõ phaûi ñöa ra keá hoaïch giaûi quyeát baèng quaân söï vaø naém giöõ caùc thaønh phoá, thò traán ôû Ba Lan [4, tr.426 – 427].

Ñoäng thaùi quaân söï noùi treân cuûa khoái Hieäp öôùc Varsava ñaõ ñöôïc Zbigniew Brzezinski – coá vaán An ninh cuûa toång thoáng Hoa Kì J. Carter vaø laø ngöôøi goác Ba Lan – baùo ñoäng ngay cho John Paul II bieát. Brzezinski ñeà nghò Giaùo hoaøng phaùi caùc giaùm muïc ñeán caùc nöôùc Taây AÂu, nôi coù ñoâng ngöôøi theo ñaïo Coâng giaùo nhaèm taïo haäu thuaãn cho toái haäu thö raên ñe Lieân Xoâ veà khaû naêng bò coâ laäp veà kinh teá, chính trò vaø vaên hoùa neáu Lieân Xoâ can thieäp vaøo Ba Lan. Khoâng chuùt löôõng löï, John Paul II ñaõ ñoàng yù vôùi keá hoaïch naøy [Xem chi tieát trong 4, tr.439 – 441].

Ngaøy 30.1.1981, sau leã nhaäm chöùc chæ möôøi ngaøy, taân Toång thoáng Hoa Kì R. Reagan ñaõ trieäu taäp cuoäc hoïp bao goàm nhöõng nhaân vaät quan troïng nhaát trong Hoäi ñoàng An ninh Quoác gia. Cuoäc hoïp ñaõ quyeát ñònh seõ mang ñeán cho Coâng ñoaøn Ñoaøn keát söï giuùp ñôõ baát chaáp aùp löïc duø maïnh ñeán ñaâu cuûa Lieân Xoâ vaø Chính phuû Ba Lan. Söï giuùp ñôõ ñöôïc truø tính bao goàm cung caáp theâm vieän trôï vaø uûng hoä coù toå chöùc cho caùc tôø baùo bí maät, coâng taùc phaùt thanh, truyeàn hình cuõng nhö coá vaán cho caùc löïc löôïng ñoái laäp ôû Ba Lan [4, tr.450].

Söï chuù taâm cuûa Reagan ñeán vaán ñeà Ba Lan laø moät trong nhöõng ñoäng löïc thuùc ñaåy Hoa Kì thaét chaët quan heä vôùi Vatican. Duø ñaây laø “moät trong nhöõng lieân minh bí maät nhaát cuûa moïi thôøi ñaïi” (nhaän xeùt cuûa Richard Allen, Trôï lí An ninh quoác gia cuûa Reagan), giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaãn caûm nhaän ñöôïc. Vaø hoï ñaõ thuùc giuïc giôùi laõnh ñaïo Ba Lan mau choùng tìm caùch ñaäp tan moái lieân keát giöõa Giaùo hoäi Ba Lan vaø Coâng ñoaøn Ñoaøn keát. Thoâng caùo chung cuûa cuoäc hoïp taïi Moskva ngaøy 21.3.1981 giöõa Kania vaø Jaruzelski (oâng naøy trôû thaønh thuû töôùng töø thaùng 2.1981) vôùi caùc nhaø laõnh ñaïo cao caáp nhaát cuûa Lieân Xoâ (Brejnev, Suslov, Gromyko, Andropov...) ñaõ noùi roõ raèng vieäc baûo veä chuû nghóa coäng saûn ôû baát kì nöôùc naøo, keå caû Ba Lan, laø vaán ñeà khoâng chæ cuûa Ba Lan, maø coøn laø “cuûa toaøn boä phe xaõ hoäi chuû nghóa... heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa khoâng theå bò tan vôõ” [Daãn laïi theo 4, tr.463]. Moskva ñaõ

90

baøy toû söï quyeát taâm khoâng ñeå Ba Lan ra khoûi heä thoáng. Trong suoát muøa xuaân, caùc ñôn vò quaân ñoäi khoái Hieäp öôùc Varsava ñaõ tieán haønh dieãn taäp caùc cuoäc ñoå boä doïc bôø bieån Baltic thuoäc Ba Lan vaø toå chöùc caùc cuoäc taäp traän taïi nhieàu nôi treân laõnh thoå nöôùc naøy.

Ngaøy 27.3 ñaõ dieãn ra cuoäc toång baõi coâng quy moâ nhaát ôû Ba Lan keå töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Caû nöôùc bò teâ lieät. Chính phuû ñaõ phaûi nhöôïng boä: thöøa nhaän moät toå chöùc coâng ñoaøn môùi cuûa coâng nhaân vaø ñieàu tra, tröøng phaït nhöõng caûnh saùt naøo ñaõ tieán coâng vaøo coâng nhaân trong cuoäc bieåu tình ôû thaønh phoá Bydgozcz. Nhöôïng boä naøy toû cho thaáy chính theå xaõ hoäi chuû nghóa Ba Lan ñang ôû vò theá suy yeáu hôn bao giôø heát. Nhöõng theá löïc ñoái khaùng – Coâng ñoaøn Ñoaøn keát vaø Giaùo hoäi – ñang trong tieán trình vöôn leân maïnh meõ.

Haân hoan ñoùn nhaän dieãn bieán treân, ngaøy 30-3, toång thoáng Reagan tuyeân boá taïi moät cuoäc mít tinh: “Coâng nhaân Ba Lan ñang ôû vò trí ñaàu soùng ngoïn gioù ñeå baûo veä cho nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa loaøi ngöôøi, vaø hoï nhaéc nhôû cho chuùng ta raèng treân Traùi Ñaát töôi ñeïp naøy, nhaân daân nhaát ñònh thaéng” [Daãn laïi theo 4, tr.469].

Coøn toång Bí thö Brejnev ñoïc moät baøi pheâ bình daøi taïi cuoäc hoïp ngaøy 2.4 cuûa boä Chính trò BCHTÖ Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ: “Taát caû chuùng ta ñeàu coù nhöõng noãi lo laéng lôùn veà aûnh höôûng cuûa caùc söï kieän ôû Ba Lan... Ñieàu teä haïi nhaát laø baïn beø cuûa chuùng ta laéng nghe vaø taùn thaønh caùc gôïi yù cuûa chuùng ta, nhöng treân thöïc teá hoï laïi khoâng haønh ñoäng gì caû. Vaø moät cuoäc phaûn caùch maïng ñang baét ñaàu tieán coâng treân khaép caùc maët traän”. Boä tröôûng Quoác phoøng Ustinov phaùt bieåu baèng nhöõng lôøi leõ maïnh baïo hôn: “Toâi cho raèng ñoå maùu laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Noù seõ xaûy ra. Neáu chuùng ta e sôï ñieàu naøy, thì taát nhieân chuùng ta seõ bò eùp buoäc ñaàu haøng heát vò trí naøy ñeán vò trí khaùc. Nhöng theo caùch nhö vaäy, chuùng ta coù theå seõ maát heát taát caû nhöõng thaønh quaû cuûa chuû nghóa xaõ hoäi” [Daãn laïi theo 4, tr.471].

Ñeâm 3.4, moät cuoäc hoïp bí maät ñaõ dieãn ra taïi Brest - Litovsk giöõa caùc ñaïi dieän cuûa Ba Lan – Kania vaø Jaruzelski – vaø caùc ñaïi dieän cuûa Lieân Xoâ: Ustinov vaø Andropov (ngöôøi phuï traùch KGB). Quan ñieåm cuûa phía Lieân Xoâ laø chæ coù moät caùch duy nhaát ñeå cöùu vaõn tình hình: aùp duïng thieát quaân luaät. Ustinov noùi: “ÔÛ nhieàu nöôùc, ngay sau khi söï buøng noå hoaëc loän xoän baét ñaàu xaûy ra, caùc bieän phaùp ñaëc bieät ñaõ ñöôïc tieán haønh vaø thieát quaân luaät ñöôïc aùp duïng, ñôn cöû ôû Nam Tö: ñaõ coù moät cuoäc bieåu tình ôû Kosovo, hoï ñaõ aùp duïng thieát quaân luaät vaø khoâng moät ai coù yù kieán veà ñieàu ñoù. Chuùng ta khoâng hieåu taïi sao ngöôøi Ba Lan laïi sôï vieäc aùp duïng thieát quaân luaät [Daãn laïi theo 4, tr.489].

Tuy nhieân, caùc ñaïi dieän cuûa Lieân Xoâ cuoái cuøng ñaõ ñöôïc thuyeát phuïc raèng vaãn chöa phaûi luùc ban haønh leänh thieát quaân luaät vì Giaùo hoäi chöa muoán ñöông ñaàu vôùi chính quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa, vaø khoâng coù söï uûng hoä cuûa Giaùo hoäi, Coâng ñoaøn Ñoaøn keát seõ chaúng theå ñe doïa noåi cheá ñoä.

Quaû thöïc laø ñaàu thaùng 4, Giaùo hoäi ñaõ thuùc ñaåy Coâng ñoaøn Ñoaøn keát baét ñaàu “moät cuoäc ruùt lui mang tính chieán thuaät” nhaèm ñaûm baûo nhöõng thaønh quaû ñaõ thu löôïm ñöôïc. Nhöng tình traïng laéng dòu khoâng keùo daøi laâu. Ngaøy 5.9.1981, Ñaïi hoäi laàn thöù nhaát cuûa Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát khai maïc ôû Gdansk. Lech Walasa tuyeân boá Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát ñaõ thöïc söï ñuû söùc laõnh ñaïo ñaát nöôùc. Ñaïi hoäi coøn ra lôøi keâu goïi coâng nhaân caùc nöôùc Ñoâng AÂu thaønh laäp nhöõng hieäp hoäi rieâng cuûa hoï theo moâ hình Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát [4, tr.528 – 529]. Dieãn bieán naøy cho thaáy giôùi laõnh ñaïo Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát ñang chuaån bò cho cuoäc tieán coâng cuoái cuøng nhaèm thaúng vaøo quyeàn löïc POUP. Nhöng Vatican khoâng muoán Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát ñi quaù xa nhö vaäy. Trong Tuyeân ngoân ñöôïc coâng boá ngaøy 14.9, Giaùo hoaøng baøy toû söï uûng hoä tuyeät ñoái ñoái vôùi quyeàn laäp hoäi cuûa coâng nhaân, ñoàng thôøi nhaéc nhôû traùch nhieäm cuûa hoï ñoái vôùi cuoäc soáng xaõ hoäi vaø kinh teá cuûa ñaát nöôùc. Giaùo hoaøng vieát raèng Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát phaûi ñaët nhöõng quyeàn lôïi cuûa ñaát nöôùc leân treân nhöõng quyeàn lôïi cuûa moät caù nhaân hay toå chöùc naøo ñoù, coâng nhaân phaûi tính toaùn ñeán nhöõng khoù khaên cuûa neàn kinh teá trong nöôùc [4, tr.531].

Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát vaø caû Giaùo hoäi Ba Lan ñaõ tieáp nhaän baûn Tuyeân ngoân theo caùch rieâng cuûa hoï.

91

Vaøo giöõa thaùng 10, tình hình Ba Lan ñaõ keà beân söï hoãn loaïn. Baõi coâng, bieåu tình vaø xoâ xaùt lan traøn khaép nôi. Neàn kinh teá rôi vaøo tình traïng ñoå naùt. Trong caùc cöûa haøng thaäm chí moät oáng kem ñaùnh

raêng hay moät baùnh xaø phoøng cuõng khoâng thaáy [4, tr.534]. Ngaøy 18.10, Kania bò baõi chöùc, Jaruzelski leân thay. Ngay ngaøy hoâm sau, L. Brejnev ñaõ goïi ñieän cho taân Bí thö thöù nhaát BCHTÖ POUP: “Coù moät ñieàu raát quan troïng laø phaûi coù ngay nhöõng haønh ñoäng kieân quyeát maø ñoàng chí ñaõ chuaån bò ñeå ñaäp tan hoaït ñoäng phaûn caùch maïng”. Veà phaàn mình, Jaruzelski höùa heïn “seõ ñöa ra nhöõng böôùc ñi thích hôïp”, “seõ ra leänh cho quaân ñoäi tham gia saâu vaøo moïi maët cuûa cuoäc soáng ôû Ba Lan” [Daãn laïi theo 4, tr.536].

d. Keát thuùc cuoäc khuûng hoaûng Tröôùc khi ñi ñeán bieän phaùp cuoái cuøng neâu treân, Jaruzelski vaãn coá ñi tìm moät giaûi phaùp oân hoøa. Toái ngaøy 4.11, taïi cuoäc gaëp maët vôùi Walesa vaø toång giaùm muïc Glemp cuûa ñòa phaän Varsava, oâng ñaõ ñöa ra ñeà nghò thaønh laäp “Maët traän hoøa giaûi quoác gia” nhö moät noã löïc chaám döùt nhöõng hoãn loaïn trong nöôùc. Maët traän seõ hoaït ñoäng nhö moät dieãn ñaøn thöôøng tröïc cho vieäc ñaøm phaùn giöõa caùc theá löïc chính trò, xaõ hoäi trong nöôùc treân cô sôû tuaân thuû caùc “nguyeân taéc hieán phaùp cuûa Ba Lan”. Caùc thaønh vieân cuûa Maët traän seõ laø nhöõng ñaïi dieän cuûa Nhaø nöôùc, Giaùo hoäi, Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát, caùc toå chöùc coâng ñoaøn vaø ñaûng phaùi chính trò khaùc; taát caû ñeàu coù tö caùch ngang baèng vôùi ñaûng vieân coäng saûn.

Saùng kieán neâu treân ñaõ khoâng nhaän ñöôïc moät phaûn hoài tích cöïc naøo töø phía caùc nhaø laõnh ñaïo Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát, duø Giaùo hoäi Ba Lan ñaõ toû thaùi ñoä ñoàng tình. Giöõa luùc ñoù, tình hình trong nöôùc vaãn ngaøy moät xaáu ñi. Trong thaùng 11, ñaõ dieãn ra 105 cuoäc ñình coâng voâ thôøi haïn vôùi söï tham gia cuûa haøng trieäu coâng nhaân vaø theâm 115 vuï ñình coâng khaùc ñöôïc döï ñònh seõ tieán haønh trong thôøi gian tôùi. Ñaùng chuù yù moät ñieàu laø khoâng moät cuoäc ñình coâng naøo ñöôïc söï ñoàng yù cuûa ban laõnh ñaïo Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát. Roõ raøng laø ñaát nöôùc ñang rôi nhanh xuoáng caûnh hoãn loaïn voâ chính phuû. Rieâng baûn thaân Jaruzelski phaûi chòu moät söùc eùp ngaøy caøng naëng neà töø phía caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát. Trong thö ñeà ngaøy 21.11 göûi oâng, toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ L. Brejnev nhaän xeùt raèng “nhöõng ñoái thuû giai caáp chaéc chaén seõ mang ñeán cho Maët traän hoøa giaûi quoác gia moät daïng cuûa noäi dung chính trò maø ít nhaát cuõng seõ cuûng coá quan ñieåm veà söï chia reõ quyeàn löïc giöõa ñaûng coäng saûn, Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát vaø Nhaø thôø vôùi haäu quaû suïp ñoå chuû nghóa xaõ hoäi ôû Ba Lan” [Daãn laïi theo 4, tr.539 – 540].

Cuoái böùc thö daøi 5 trang nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát ñaõ ñaët vaán ñeà theo caùch khoâng ñeå Jurelski chaàn chöø theâm nöõa: “Baây giôø vaán ñeà ñaõ hoaøn toaøn roõ raøng raèng seõ khoâng coù caùch naøo khaùc ñeå cöùu chuû nghóa xaõ hoäi ôû Ba Lan neáu nhö khoâng coù moät traän ñaùnh quyeát ñònh choáng laïi keû thuø giai caáp. Vaán ñeà coát loõi baây giôø khoâng phaûi laø lieäu seõ coù moät cuoäc ñoái ñaàu hay khoâng, maø laø: Ai seõ baét ñaàu traän ñaùnh, noù seõ ñöôïc thöïc hieän nhö theá naøo vaø seõ nhaèm vaøo ngöôøi ñaàu tieân laø ai?” [Daãn laïi theo 4, tr.540].

Trong tình caûnh nhö treân, Jaruzelski khoâng theå haønh ñoäng ngay. OÂng ñöa ra lôøi caûnh caùo raèng leänh thieát quaân luaät seõ laø ñieàu khoâng traùnh khoûi neáu ban laõnh ñaïo Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát khoâng chaáp thuaän nhöõng yeâu caàu cuûa chính phuû lieân quan ñeán vieäc ngöøng caùc cuoäc baõi coâng, bieåu tình trong suoát muøa ñoâng vaø khoâi phuïc laïi caùc cuoäc ñoái thoaïi giöõa chính phuû vaø phe ñoái laäp.

Caû ban laõnh ñaïo Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát vaø Giaùo hoäi ban ñaàu baùc boû nhöõng yeâu caàu cuûa Jaruzelski. Nöûa ñeâm 12 raïng ngaøy 13.12 Jaruzelski ñaõ ra leänh baét giam nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Ñoaøn keát vaø 6 giôø saùng cuøng ngaøy tuyeân boá leänh thieát quaân luaät trong caû nöôùc(85). Toå chöùc Coâng ñoaøn Ñoaøn keát bò caám

(85) Theo lôøi töôùng Jaruzelski, leänh thieát quaân luaät laø “cô hoäi cuoái cuøng ñeå laäp laïi traät töï trong caên nhaø cuûa chuùng ta, baèng chính löïc löôïng cuûa chuùng ta” [Daãn laïi theo 38, tr.230]. Thöïc ra, cuoäc hoïp khaån caáp cuûa BCH TÖ ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ ñöôïc trieäu taäp ngay tröôùc ñoù vaøo ngaøy 11-12 ñaõ ñi ñeán keát luaän raèng Lieân Xoâ khoâng theå vaø seõ khoâng can thieäp vaøo Ba Lan, duø dö luaän theá giôùi thôøi ñoù luoân tin vaøo ñieàu ngöôïc laïi, caên cöù vaøo nhöõng lôøi tuyeân boá töø laâu vaø lieân tuïc phaùt xuaát töø giôùi laõnh ñaïo Xoâ vieát. Cuõng ngay trong ngaøy thöù saùu 11.12, töôùng Victor Kulikov, Tö leänh löïc löôïng vuõ trang khoái Hieäp öôùc Varsava ñaõ quay veà thuû ñoâ Ba Lan ñeå thoâng baùo raèng ngöôøi Xoâ vieát seõ khoâng bao giôø can thieäp [Xem chi tieát trong 4, tr.563 – 566]. Anatoli Drobynin, ñaïi söù Lieân Xoâ ôû Hoa Kì trong nhöõng naêm 1962 – 1986, cuõng ñaõ coù yù töông töï trong Hoài kí: “Chuùng ta ñaõ chi vieän ñuû thöù cho Jaruzelski (vuõ khí, taøi chính vaø löông thöïc...). Coøn vaán ñeà ñöa quaân vaøo Ba Lan, nhö ñaõ laøm vôùi Tieäp Khaéc, ñaõ khoâng ñöôïc Boä Chính trò taùn thaønh. Hai sö ñoaøn quaân Lieân Xoâ thöôøng xuyeân ñoùng ôû Ba Lan (theo keá hoaïch cuûa khoái Varsava) ñaõ ñöôïc leänh khoâng ñöôïc ra khoûi

92

hoaït ñoäng.

Caùc nöôùc phöông Taây ñaõ coù nhöõng phaûn öùng khaùc nhau tröôùc dieãn bieán treân. Ngaøy 31.12.1981, Washington coâng boá caùc bieän phaùp tröøng phaït kinh teá choáng Lieân Xoâ. Nhöng ngaøy 4.1.1982, Coäng ñoàng chaâu AÂu töø choái uûng hoä caùc bieän phaùp caám vaän maø Hoa Kì ñaõ ñöa ra, tuy coù leân tieáng phaûn ñoái söùc eùp cuûa Lieân Xoâ choáng laïi “noã löïc ñoåi môùi” ôû Ba Lan.

Leänh giôùi nghieâm ñöôïc duy trì ñeán ngaøy 31.12.1982. Tröôùc ñoù khoâng laâu, ngaøy 12.11 Lech Walesa ñöôïc thaû, hai ngaøy sau khi L. Brejnev qua ñôøi. Ngaøy 22.7.1983, leänh thieát quaân luaät ñöôïc hoaøn toaøn baõi boû, khoâng laâu sau chuyeán vieáng thaêm Ba Lan laàn thöù hai cuûa Giaùo hoaøng John Paul II, keùo daøi töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 23.6.

IV. CHEÁ ÑOÄ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA ÔÛ ÑOÂNG AÂU VAØ LIEÂN XOÂ BÒ KHUÛNG HOAÛNG VAØ SUÏP ÑOÅ

1. Caûi toå (perestroika) vaø ñöôøng loái ñoái ngoaïi môùi ôû Lieân Xoâ (1985 - 1989)

a. Maàm moáng khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Lieân Xoâ

Töø khi ra ñôøi ñeán luùc bò suïp ñoå hoaøn toaøn vaøo cuoái thaäp nieân 80 – ñaàu thaäp nieân 90, cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñaõ traûi qua khoâng ít cuoäc khuûng hoaûng. Nhôø söùc maïnh voâ cuøng to lôùn cuûa Lieân Xoâ, caùc cuoäc khuûng hoaûng ñoù ñaõ laàn löôït ñöôïc vöôït qua, heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa ôû Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ tieáp tuïc ñöùng vöõng vaø cho ñeán ñaàu thaäp nieân 80 toû ra khoâng keùm suùt heä thoáng tö baûn chuû nghóa trong cuoäc “thi ñua hoøa bình”.

Laø nöôùc giöõ vai troø quyeát ñònh hôn caû trong heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa, Lieân Xoâ trong thôøi kì ñaàu sau chieán tranh ñaõ ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu khoa hoïc-kó thuaät gaây kinh ngaïc cho theá giôùi phöông Taây: naêm 1954, xaây döïng nhaø maùy phaùt ñieän nguyeân töû ñaàu tieân treân theá giôùi, naêm 1957, phoùng thaønh coâng veä tinh nhaân taïo ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi; naêm 1961, ñöa con ngöôøi ñaàu tieân cuûa Traùi Ñaát vaøo vuõ truï... Cho ñeán giöõa thaäp nieân 70, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cuûa Lieân Xoâ vaãn coøn cao: bình quaân 10% cho ñeán cuoái thaäp nieân 50; 7,1% trong nhöõng naêm 1966-1970 vaø 5,1% trong keá hoaïch 5 naêm laàn thöù chín (1971-1975)[10, tr.9; 24, tr.59].

Tuy nhieân, töø giöõa thaäp nieân 70 toác ñoä taêng tröôûng kinh teá baét ñaàu bò giaûm lieân tuïc töø: 3,9% xuoáng 3,7% (1976-1980), 3,2% (1981-1984). Cuøng luùc ñoù, chi phí quaân söï laïi taêng raát nhanh, caû veà soá löôïng tuyeät ñoái laãn tæ leä so vôùi toång thu nhaäp quoác daân: töø 32,6 tæ dollar (töùc 15, 2% toång thu nhaäp quoác daân naêm 1965) leân 155 tæ (töùc 21% cuûa naêm 1981)[10, tr.33; 24, tr.59], vaø do vaäy ñaõ trôû thaønh gaùnh naëng cho neàn kinh teá quoác daân.

Haäu quaû laø vò trí cuûa Lieân Xoâ trong tö caùch laø cöôøng quoác kinh teá lôùn thöù hai treân theá giôùi bò Nhaät Baûn thaùch thöùc nghieâm troïng. Theo soá lieäu thoáng keâ chính thöùc cuûa Lieân Xoâ, töø caùc naêm 1960 – 1965, thu nhaäp quoác daân cuûa Nhaät taêng 5,4 laàn; giaù trò saûn löôïng coâng nghieäp taêng 6,5 laàn; naêng suaát lao ñoäng coâng nghieäp taêng 4,3 laàn; coøn cuûa Lieân Xoâ caùc chæ tieâu taêng tröôûng töông öùng laø 3,9; 4,8 vaø 3 laàn. Ñeán naêm 1986, toång giaù trò saûn phaåm xaõ hoäi cuûa Hoa Kì laø 3.900 tæ dollar, Lieân Xoâ – 1.800 tæ, Nhaät - 1.700 tæ. Ñaàu naêm 1988, Chính phuû Nhaät chính thöùc tuyeân boá Nhaät ñaõ vöôït Lieân Xoâ ñeå trôû thaønh cöôøng quoác kinh teá lôùn thöù hai treân theá giôùi [10, tr.9].

Thöïc ra ngay trong thôøi ñieåm taêng tröôûng nhanh nhaát, neàn kinh teá cuûa Lieân Xoâ vaãn mang trong mình noù nhieàu nhöôïc ñieåm, nhö söï yeáu keùm cuûa noâng nghieäp, maø bieåu hieän cuï theå laø naïn thieáu löông thöïc cho caû ngöôøi daân laãn gia suùc, söï maát caân ñoái giöõa coâng nghieäp naëng vaø coâng nghieäp nheï, maø bieåu hieän roõ reät nhaát laø naïn khan hieám haøng tieâu duøng. Ñaây laø nhöõng vaán naïn keùo daøi raát laâu, nhöng

doanh traïi, vì nhö vaäy “seõ khieâu khích Ba Lan”. Trong moät phieân hoïp cuûa Tieåu ban ñaëc bieät cuûa Boä Chính trò veà vaán ñeà Ba Lan maø Suslov laøm tröôûng tieåu ban ñaõ tuyeân boá döùt khoaùt: “Cho duø caùc löïc löôïng xaõ hoäi – daân chuû coù leân caàm quyeàn ôû Ba Lan ñi chaêng nöõa thì chuùng ta vaãn cöù quan heä vôùi hoï, nhöng khoâng ñöa quaân vaøo”. Kremli nhaän thöùc raèng neáu ñöa quaân vaøo Ba Lan, nhaát laø khi ñang coøn chieán tranh ôû Afghanistan, thì haäu quaû khoù maø löôøng tröôùc ñöôïc”[11, tr.954].

93

vaãn khoâng ñöôïc giaûi quyeát trieät ñeå. Vôùi thôøi gian, theâm nhieàu teä naïn khaùc xuaát hieän vaø laøm suy yeáu cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Lieân Xoâ, nhö: quan lieâu, laõng phí, hieäu quaû lao ñoäng thaáp, moâi tröôøng bò phaù hoaïi...

Trong khi ñoù, giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ laïi ngoä nhaän raèng cuoäc caûi toå saâu roäng nhaèm vaøo toaøn boä caáu truùc neàn kinh teá, maø caùc nöôùc tö baûn phaùt trieån khôûi söï tieán haønh töø giöõa thaäp nieân 70 vôùi hi voïng thoaùt khoûi cuoäc khuûng hoaûng nguyeân, nhieân lieäu dieãn ra gay gaét trong khoaûng vaøi naêm tröôùc ñoù laø moät cuoäc khuûng hoaûng lôùn thöôøng kì cuûa neàn kinh teá tö baûn. Theo hoï, cuoäc khuûng hoaûng laàn naøy coøn nghieâm troïng hôn taát caû nhöõng laàn tröôùc, vì noù ñaùnh vaøo cô caáu neàn kinh teá. Haäu quaû laø vaøo giöõa thaäp nieân 80, trình ñoä khoa hoïc-kó thuaät chung cuûa Lieân Xoâ laïc haäu so vôùi cuûa caùc nöôùc phaùt trieån ôû phöông Taây khoaûng 15 naêm [10, tr.10].

Trong nhöõng lónh vöïc khaùc, cuõng xuaát hieän khoâng ít maâu thuaãn, nhö giöõa trình ñoä “phaùt trieån cao” cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa vaø yeâu caàu môû roäng “caùc quyeàn cuûa caù nhaân”, giöõa möùc ñoä taäp trung quyeàn löïc quaù cao cuûa boä maùy haønh chính trung öông vaø vai troø coù tính phuï thuoäc cuûa boä maùy haønh chính ôû caùc nöôùc coäng hoøa trong moät nöôùc lieân bang...

Taát caû ñaõ taùc ñoäng xaáu ñeán cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân vaø ñaåy cheá ñoä Xoâ vieát rôi vaøo moät cuoäc khuûng hoaûng nghieâm troïng ngay töø ñaàu thaäp nieân 80, nhöng phaûi ñôïi ñeán giöõa thaäp nieân môùi coù cô hoäi ñöôïc mang ra baøn thaûo coâng khai ñeå xaùc ñònh phöông saùch giaûi quyeát ñuùng ñaén. Coâng cuoäc caûi toå (perestroika) baét ñaàu töø thaùng 4.1985, nhöng vì nhöõng nguyeân nhaân khaùc nhau, perestroika ñaõ chaúng nhöõng khoâng mang laïi nhöõng keát quaû mong muoán, maø coøn ñaåy ñaát nöôùc Xoâ vieát lao saâu vaøo cuoäc khuûng hoaûng. Vaø laàn naøy laø toaøn dieän.

b. Coâng cuoäc caûi toå

Thaùng 4.1985, taân toång Bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev vöøa leân caàm quyeàn ngaøy 10.3 ñaõ tuyeân boá tieán haønh söï nghieäp perestroika.

Trong quaù trình thöïc hieän, perestroika daàn daàn ñöôïc Gorbachev quan nieäm nhö moät noã löïc caáu truùc laïi toaøn boä toøa nhaø Xoâ vieát, chæ giöõ laïi moãi neàn moùng Maùcxít - Leâninnít cuûa noù. Sau moät thôøi gian chuaån bò coâng phu, Gorbachev ñaõ trình baøy cöông lónh perestroika taïi Ñaïi hoäi XXVII ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ (1986). Ñoàng thôøi oâng cuõng ñöa ra moät soá bieän phaùp caûi caùch kinh teá. Ñaïi hoäi ñaõ thoâng qua keá hoaïch 5 naêm laàn thöù 12 (1986 – 1990) vôùi teân goïi “Taêng toác söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi”, maø muïc tieâu laø cho ñeán cuoái theá kyû: “Döï ñònh thöïc hieän böôùc chuyeån sang neàn kinh teá coù toå chöùc vaø hieäu suaát cao nhaát vôùi löïc löôïng saûn xuaát phaùt trieån toaøn dieän, quan heä saûn xuaát xaõ hoäi chuû nghóa chín muoài vaø cô cheá quaûn lyù kinh teá hoaøn thieän, laøm cho tieàm löïc saûn xuaát naâng cao gaáp ñoâi”.

Töø 1987, troïng taâm cuûa perestroika chuyeån qua lónh vöïc chính trò. Hoäi nghò XIX cuûa UÛy ban TÖ Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ (hoïp töø 26.6 ñeán 1.7.1987) ñaõ nhaán maïnh raèng caûi caùch theå cheá chính trò laø söï ñaûm baûo cöïc kì quan troïng cho toaøn boä söï nghieäp caûi toå. Hoäi nghò coøn quan nieäm raèng neáu vaãn khoâng ñuïng chaïm ñeán theå cheá chính trò thì nhieäm vuï cuûa toaøn boä coâng cuoäc caûi caùch khoâng theå thöïc hieän ñöôïc.

Thaùng 3.1990, Ñaïi hoäi laàn thöù IV Ñaïi bieåu nhaân daân Lieân Xoâ ñaõ thoâng qua cheá ñoä ña nguyeân khi taùn thaønh söûa ñoåi Ñieàu 6 trong Hieán phaùp Lieân Xoâ voán töøng khaúng ñònh raèng Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ laø löïc löôïng laõnh ñaïo vaø ñieàu haønh ñaát nöôùc.

Luùc naøy Lieân Xoâ ñang phaûi ñoái maët vôùi raát nhieàu khoù khaên maø tröôùc heát laø kinh teá. Töø naêm 1989, thu nhaäp quoác daân baét ñaàu giaûm. Naêm 1990, tæ leä giaûm suùt leân tôùi 10%. Nhieàu nôi ñaõ xuaát hieän nhöõng cuoäc baõi coâng cuûa coâng nhaân. Thaùng 4.1991, giaù caû caùc maët haøng bò naâng töø 2 ñeán 10 laàn. Tình traïng khan hieám cuûa nhöõng maët haøng tieâu duøng thieát yeáu trôû neân phoå bieán hôn bao giôø heát.

Beân caïnh ñoù, vaán ñeà daân toäc trôû neân gay gaét ñaõ laøm buøng leân nhieàu cuoäc xung ñoät giöõa ngöôøi Armenia vaø Azerbaijan. Ñaõ xuaát hieän nhöõng cuoäc vaän ñoäng li khai khoûi söï kieåm soaùt cuûa Chính quyeàn Moskva ôû caùc nöôùc Coäng hoøa, roõ reät hôn caû laø ôû caùc nöôùc vuøng Baltic vaø ngay caû taïi Ukraine.

94

c. Quan ñieåm ñoái ngoaïi môùi cuûa giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ

Thaùng 11.1987, toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev cho ra maét taäp saùch “Caûi toå vaø tö duy môùi”, trong ñoù oâng ñöa ra phöông chaâm “tranh thuû thöïc hieän quan heä nhaø nöôùc phi yù thöùc tö töôûng hoùa”. Ñöôïc öùng duïng vaøo lónh vöïc quan heä quoác teá, phöông chaâm naøy laøm phaùt sinh khaùi nieäm “quan heä quoác teá phi yù thöùc tö töôûng hoùa”. Noäi dung cuûa noù ñöôïc theå hieän qua lôøi phaùt bieåu cuûa E. Shevardnadze, Boä tröôûng Ngoaïi giao Lieân Xoâ, taïi Ñaïi hoäi ñoàng LHQ thaùng 9-1988. OÂng noùi raèng Lieân Xoâ toân troïng quyeàn cuûa nhaân daân caùc nöôùc töï khaúng ñònh mình veà maët daân toäc, noã löïc cuûa hoï thoaùt khoûi söï raøng buoäc kinh teá vaø phuï thuoäc chính trò, coøn chuû tröông “quan heä quoác teá phi yù thöùc tö töôûng hoùa” coù nghóa laø loaïi boû phaàn baát ñoàng veà yù thöùc tö töôûng ra khoûi chính saùch ñoái ngoaïi vaø hoaït ñoäng ngoaïi giao. Cuoái naêm 1988, taïi Vieän Nghieân cöùu caùc vaán ñeà quoác teá cuûa Nhaät, E. Shevardnadze ñaõ tuyeân boá: “Chuùng toâi cho raèng tieàn ñeà quaù ñoä chuyeån sang quan heä quoác teá chín muoài laø quan heä quoác teá daân chuû hoùa, chuû nghóa nhaân ñaïo hoùa vaø phi yù thöùc tö töôûng hoùa” [Daãn laïi theo 10, tr.174 – 175]. Veà phaàn M. Gorbachov, ngaøy 6.1.1989, trong baøi noùi chuyeän tröôùc caùc nhaø hoaït ñoäng khoa hoïc vaø vaên hoùa trong nöôùc, oâng ñaõ neâu leân caùc quan ñieåm cô baûn sau:

– Xaùc ñònh quan heä nhaø nöôùc laø phi yù thöùc tö töôûng hoùa, cuøng vôùi vieäc xaùc nhaän lôïi ích vaø giaù trò cuûa loaøi ngöôøi laø öu tieân, xaùc nhaän töï do trong vieäc löïa choïn cheá ñoä chính trò xaõ hoäi (loaïi boû söï can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nöôùc khaùc)..., taát caû ñaõ taïo neân cô sôû cho tö duy môùi.

– Quan heä nhaø nöôùc phi yù thöùc tö töôûng hoùa ñaõ trôû thaønh yeâu caàu cuûa giai ñoaïn môùi. Lieân Xoâ khoâng töø boû quan ñieåm, trieát hoïc vaø truyeàn thoáng cuûa mình, cuõng khoâng keâu goïi ngöôøi khaùc töø boû quan ñieåm, trieát hoïc vaø truyeàn thoáng cuûa rieâng hoï. Trong khi coù tranh chaáp veà yù thöùc tö töôûng, khoâng neân ñöa noù vaøo trong quan heä giöõa caùc nöôùc, neáu khoâng, khoâng theå giaûi quyeát baát kì vaán ñeà gì treân theá giôùi. Do vaäy, giöõa hai cheá ñoä khaùc nhau tuy coù toàn taïi söï khaùc bieät saâu saéc, nhöng ñoù khoâng phaûi laø lí do bieän minh cho ñoái khaùng vaø xung ñoät vuõ löïc nhaø nöôùc [10, tr.175 – 176].

Nhöõng quan ñieåm treân ñaõ laø neàn taûng ñeå M. Gorbachov xaùc laäp moät chuû tröông cuï theå ñoái vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu: “Khoâng toàn taïi baát kì moâ hình phoå bieán naøo cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng moät ai coù ñoäc quyeàn ñoái vôùi chaân lí; nhaân daân cuûa moãi nöôùc ñeàu khoâng theå vì baát kì lí do gì ñeå can thieäp töø beân ngoaøi, gaùn cho ngöôøi khaùc quan nieäm veà chính saùch cuûa mình” [Daãn laïi theo 10, tr.179].

Tröôùc ñoù khoâng ñaày moät thaùng, M. Gorbachev baát thaàn loan baùo quyeát ñònh ñôn phöông giaûm 50 vaïn quaân. Con soá caét giaûm naøy bao goàm vieäc ruùt 6 sö ñoaøn xe taêng khoûi Ñoâng Ñöùc, Tieäp Khaéc, Hungary vaø 10.000 xe taêng, 8.500 phaùo, 800 phi cô chieán ñaáu ra khoûi phaàn laõnh thoå chaâu AÂu cuûa Lieân Xoâ [7, tr.508].

Thaùng 1.1989, M. Gorbachev coøn ñöa ra moät quyeát ñònh troïng ñaïi khaùc: giaûm 14% ngaân saùch quaân söï, coøn chi phí daønh cho vuõ khí bò caét 20%. Ñoàng thôøi, Lieân Xoâ seõ ruùt 20 vaïn quaân khoûi phaàn laõnh thoå chaâu AÙ. Ngaøy 14.2, nhöõng ngöôøi lính Xoâ vieát cuoái cuøng ruùt khoûi Afghanistan.

2. Caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ôû Ñoâng AÂu bò suïp ñoå

a. Coäng hoøa Daân chuû Ñöùc

95

Phaûn öùng cuûa giôùi laõnh ñaïo CHDC Ñöùc tröôùc coâng cuoäc perestroika ôû Lieân Xoâ nhìn chung laø tieâu cöïc. Nguyeân nhaân laø do CHDC Ñöùc coù neàn kinh teá hoaït ñoäng toát nhaát neáu so vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu khaùc. Toång bí thö ñaûng XHCN Thoáng nhaát Ñöùc kieâm chuû tòch nöôùc E. Honecker tuyeân boá khoâng caûi toå, khoâng ñoåi môùi. Ñaàu naêm 1988, chính quyeàn Belrin ñaõ tieán haønh moät loaït caùc vuï baét giöõ vaø ñaõ truïc xuaát sang CHLB Ñöùc moät soá ngöôøi choáng ñoái. Nhieàu baùo ngaøy vaø baùo ñònh kì cuûa Lieân Xoâ nhö “Tin töùc Moskva”, “Ngoïn löûa nhoû”, “Sputnik”... bò caám löu haønh trong nöôùc. Maëc duø vaäy, caùc dieãn bieán ôû Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu laùng gieàng vaãn haøng ngaøy aûnh höôûng ñeán ngöôøi daân, ñaëc bieät laø lôùp treû. Khi Hungary môû cöûa bieân giôùi tieáp giaùp vôùi AÙo (5.1989), haøng ñoaøn daân Ñoâng Ñöùc, phaàn ñoâng laø thanh nieân, ñaõ möôïn ñöôøng Hungary ñeå ñaøo thoaùt sang Taây Ñöùc. Soá khaùc tìm caùch loït vaøo toøa ñaïi söù

CHLB Ñöùc ôû Praha vaø Varsava xin tò naïn. Rieâng trong thaùng 8.1989, soá ngöôøi di cö sang Taây Ñöùc leân ñeán gaàn 21.000 ngöôøi (trong ñoù treân 5.000 ñi baèng con ñöôøng baát hôïp phaùp). Tính ñeán thaùng 9, toång soá ngöôøi boû sang Taây Ñöùc ñaõ leân ñeán gaàn 10 vaïn. Ngaøy 1 vaø ngaøy 3.10, chính quyeàn CHDC Ñöùc ñaõ cho pheùp nhöõng ngöôøi muoán ra ñi ñöôïc di chuyeån sang Taây Ñöùc treân caùc xe löûa xuaát phaùt töø Ñoâng Ñöùc.

Song song ñoù, töø cuoái thaùng 8, ñaõ xuaát hieän nhieàu cuoäc tuï taäp quaàn chuùng ngoaøi ñöôøng phoá caùc thaønh phoá lôùn, keå caû Berlin. Roõ raøng laø tình hình chính trò ôû CHDC Ñöùc ñang chuaån bò tröôït nhanh ñeán böôùc ngoaët quyeát ñònh. Tieán trình naøy thöïc söï khôûi ñaàu ngay trong ngaøy leã kæ nieäm laàn thöù 40 ngaøy thaønh laäp CHDC Ñöùc (7.10.1989): nhieàu cuoäc bieåu tình choáng cheá ñoä ñaõ dieãn ra ôû Berlin vaø caùc thaønh phoá Dresden, Leipzig.

Trong boái caûnh keå treân, lôøi phaùt bieåu cuûa M. Gorbachev trong luùc oâng ñang coù maët ôû Berlin ñeå tham gia leã kæ nieäm ngaøy thaønh laäp CHDC Ñöùc ñaõ thöïc söï môû taám chaén cuoái cuøng ngaên chaën côn luõ: “Toâi khoâng cho raèng tình hình CHDC Ñöùc hieän nay ñang gaëp nguy hieåm. Nguy hieåm chæ ñe doïa nhöõng ngöôøi naøo khoâng nhìn thaáy nhöõng vaán ñeà gay gaét trong cuoäc soáng” [Daãn laïi theo 10, tr.179], vaø “nhöõng ai ñeán quaù treã seõ bò cuoäc soáng tröøng phaït” [Daãn laïi theo 26a, tr.63]. Vaø trong luùc noùi chuyeän rieâng vôùi E. Honecker, nhaø laõnh ñaïo Xoâ vieát xaùc ñònh raèng quaân lính Lieân Xoâ coù maët treân laõnh thoå CHDC Ñöùc seõ ôû nguyeân trong caùc doanh traïi [26a, tr.63]. Ñaây laø tín hieäu roõ raøng cho thaáy Lieân Xoâ saün saøng chaáp nhaän nhöõng dieãn bieán laøm ñaûo loän tình hình CHDC Ñöùc.

Töø trung tuaàn thaùng 10 cho ñeán heát thaùng 11.1989, haàu nhö khoâng tuaàn naøo khoâng coù tôùi haøng chuïc cuoäc bieåu tình, tuaàn haønh vôùi haøng chuïc ngaøn ngöôøi tham gia, coù khi leân ñeán haøng traêm ngaøn vaø caû trieäu ngöôøi. Cuoäc bieåu tình ngaøy 4.11 ôû Berlin loâi cuoán ñeán 50 vaïn (coù tin noùi treân moät trieäu ngöôøi) tham gia [21, tr.165]. Trong khi ñoù, laøn soùng ngöôøi boû sang Taây Ñöùc vaãn tieáp dieãn.

Taát caû dieãn bieán treân ñaõ ñaåy cheá ñoä Berlin rôi vaøo cuoäc khuûng hoaûng nghieâm troïng. Ngaøy 18.10, E. Honecker töø nhieäm. Vieäc nhaø laõnh ñaïo kì cöïu naøy ra ñi ñaõ thuùc ñaåy nhanh tieán trình tan raõ cuûa boä maùy Ñaûng vaø Nhaø nöôùc CHDC Ñöùc. Lieân tieáp trong caùc ngaøy 7 vaø 8.11, toaøn theå Hoäi ñoàng Boä tröôûng vaø Boä Chính trò Ñaûng Xaõ hoäi chuû nghóa Thoáng nhaát Ñöùc ñaõ töø chöùc taäp theå. Ngaøy 9.11, giôùi laõnh ñaïo môùi tuyeân boá boû ngoû böùc töôøng Berlin. Bieán coá naøy gaây chaán ñoäng khoâng chæ ôû chaâu AÂu, maø caû toaøn theá giôùi: böùc töôøng Berlin, bieåu tröng cho söï chia caét chaâu AÂu, cho Chieán tranh laïnh vaø traät töï theá giôùi ra ñôøi sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai nay khoâng coøn nöõa. Heä quaû phaùt sinh ngay laäp töùc laø trong nhöõng ngaøy sau ñoù, haøng traêm ngaøn ngöôøi ñaõ töø Ñoâng vöôït sang Taây Berlin. Ñieån hình laø trong nhöõng ngaøy cuoái tuaàn 11 vaø 12.11, coù ñeán 2 trieäu ngöôøi ñaõ ñeán Taây Berlin vaø CHLB Ñöùc. Rieâng trong ngaøy 18.11 coù tôùi 1,7 trieäu ngöôøi (töông ñöông 1/10 daân soá CHDC Ñöùc ) ñaõ boû ñi baèng moïi con ñöôøng (qua bieân giôùi, qua Taây Berlin) vaø baèng moïi phöông tieän ( xe löûa, oâtoâ, xe gaén maùy...). [21, tr.164]. Moät thoâng baùo cuûa Boä Noäi vuï CHDC Ñöùc cho bieát raèng tính tôùi ngaøy 24.11.1989, ñaõ coù ñeán 11 trieäu (trong toång soá khoaûng 17 trieäu) daân Ñoâng Ñöùc ñaõ xuaát caûnh sang CHLB Ñöùc [21, tr.164].

Tröôùc vieãn caûnh suïp ñoå gaàn keà cuûa cheá ñoä CHDC Ñöùc, phaûn öùng cuûa Lieân Xoâ mang yù nghóa quyeát ñònh. Ngaøy 17.11, M. Gorbachev tuyeân boá: “Cuoäc caûi caùch ôû CHDC Ñöùc naèm trong quaù trình ñoåi môùi ôû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Chuùng ta hoan ngheânh nhöõng gì ñang dieãn ra ôû CHDC Ñöùc” [Daãn laïi theo 21, tr.188]. Baèng nhöõng lôøi leõ naøy, Toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ maëc nhieân chaáp nhaän nhöõng gì ñang dieãn ra ôû CHDC Ñöùc. Thöïc teá laø ñaïi söù quaùn Lieân Xoâ vaø 38 vaïn quaân Xoâ vieát ñang ñoùng treân laõnh thoå CHDC Ñöùc ñaõ khoâng toû phaûn öùng gì tröôùc caùc dieãn bieán chính trò vaø xaõ hoäi ôû nöôùc naøy. Giôùi chöùc Lieân Xoâ chæ leân tieáng phaûn ñoái, khi nhöõng phaàn töû quaù khích tieán haønh caùc hoaït ñoäng baøi Xoâ vaø xaâm phaïm caùc töôïng ñaøi kæ nieäm Hoàng quaân Lieân Xoâ ñaët ôû thuû ñoâ Berlin vaø caùc thaønh phoá khaùc. Nhöõng vaán ñeà ñöôïc Lieân Xoâ ñaëc bieät quan taâm vaø coâng khai uûng hoä laø tieán trình thoáng nhaát nöôùc Ñöùc ñöôïc thöïc hieän theo coâng thöùc “2 + 4” (2 nhaø nöôùc Ñöùc vaø 4 nöôùc – Lieân Xoâ, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp – cuøng tham gia thaûo luaän vaán ñeà naøy), khoâng ñöôïc thay ñoåi ñöôøng bieân giôùi giöõa caùc quoác gia chaâu AÂu, voán ñaõ ñöôïc xaùc laäp sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai vaø nöôùc Ñöùc thoáng nhaát seõ theo cheá ñoä trung laäp.

96

Hai vaán ñeà ñaàu khoâng taïo ra baát ñoàng ñaùng keå trong nhöõng cuoäc thaûo luaän giöõa caùc nöôùc lieân quan. Rieâng vaán ñeà cuoái phaûn aùnh moái quan taâm maø Lieân Xoâ ñaõ ñeå loä ra töø raát sôùm, ngay sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai: vò theá ñoái ngoaïi cuûa nöôùc Ñöùc trong quan heä quoác teá ôû chaâu AÂu. Trong con maét cuûa nhöõng ngöôøi caàm quyeàn Lieân Xoâ, nöôùc phaûi gaùnh chòu nhöõng toån thaát voâ cuøng lôùn veà ngöôøi vaø cuûa maø Ñöùc ñaõ gaây ra trong Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát vaø nhaát laø trong Chieán tranh theá giôùi thöù hai, neàn an ninh cuûa Lieân Xoâ chæ ñöôïc ñaûm baûo chaéc chaén vôùi hai ñieàu kieän: nöôùc Ñöùc phaùt trieån vöøa ñuû veà kinh teá vaø ñöùng ngoaøi baát kì lieân minh quaân söï vaø chính trò naøo, nghóa laø theo ñuoåi ñöôøng loái ñoái ngoaïi trung laäp. Ñaõ khoâng theå theå taùc ñoäng leân ñieàu kieän thöù nhaát, nhöõng ngöôøi caàm quyeàn Moskva coá heát söùc khoâng ñeå vuoät khoûi tay mình ñieàu kieän thöù hai.

Trong luùc ñoù, laäp tröôøng cuûa caùc nöôùc phöông Taây laïi traùi ngöôïc haún: Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc sau khi thoáng nhaát phaûi ôû laïi trong khoái NATO. Lôïi ích chieán löôïc toaøn caàu cuûa Mó ôû chaâu AÂu duø tröôùc hay sau Chieán tranh laïnh ñeàu ñoøi hoûi moät choã döïa vöõng chaéc laø CHLB Ñöùc. Quan ñieåm naøy ñöôïc Anh – ñoàng minh thaân caän nhaát cuûa Mó ôû chaâu AÂu – uûng hoä. Coøn ngöôøi Phaùp tin raèng söùc maïnh quaân söï cuûa Ñöùc chæ coù theå ñöôïc kieåm soaùt trong khuoân khoå cuûa moät lieân minh quaân söï. Ñaùng chuù yù laø moät soá nöôùc Ñoâng AÂu nhö Ba Lan, Hungary vaø Tieäp Khaéc cuõng muoán nhìn thaáy nöôùc Ñöùc thoáng nhaát thuoäc veà moät lieân minh quaân söï, hôn laø nhìn thaáy nöôùc naøy ñöùng rieâng moät mình.

Thaùng 2.1990, thuû töôùng CHLB Ñöùc Helmut Kohl sang thaêm Lieân Xoâ vaø ñöôïc ñaûm baûo raèng ngöôøi Ñöùc toaøn quyeàn quyeát ñònh nhòp ñoä vaø phöông saùch taùi thoáng nhaát, nhöng Gorbachev vaãn giöõ nguyeân laäp tröôøng nöôùc Ñöùc thoáng nhaát khoâng naèm trong NATO. Caùc hoäi nghò veà vaán ñeà taùi thoáng nhaát cuûa Ñöùc ñöôïc trieäu taäp theo coâng thöùc 4 + 2 khoâng mang laïi chuùt tieán trieån naøo. Ngaøy 17.5, Lieân Xoâ loan baùo taïm ngöng vieäc ruùt quaân khoûi CHDC Ñöùc vaø ngaøy 25, khi tieáp toång thoáng Phaùp F. Mitterand, M. Gorbachev ñe seõ xem xeùt laïi caùc cuoäc ñaøm phaùn veà giaûi tröø vuõ khí ôû chaâu AÂu, neáu phöông Taây khoâng thay ñoåi yù ñònh giöõ laïi nöôùc Ñöùc thoáng nhaát trong NATO.

Tröôùc thaùi ñoä cöùng raén cuûa Lieân Xoâ, caùc nöôùc phöông Taây lieân tieáp tung ra nhieàu ñeà nghò. Saùng kieán ñaàu tieân phaùt xuaát töø CHLB Ñöùc: ngaøy 21.6.1990, Quoác hoäi Ñöùc vöøa ñöôïc baàu laïi tröôùc ñoù 3 thaùng ñaõ ra nghò quyeát coâng nhaän tính chaát vónh vieãn cuûa ñöôøng bieân giôùi hieän coù giöõa Ñöùc vaø Ba Lan. Taïi hoäi nghò thöôïng ñænh NATO dieãn ra trong caùc ngaøy 5 vaø 6.7, toång thoáng Bush ñeà nghò NATO vaø khoái Varsava cuøng kí cam keát chung khoâng xaâm löôïc laãn nhau. Ngaøy 11.7, Hoäi nghò G-7 dieãn ra ôû Houston chaáp thuaän veà nguyeân taéc vieän trôï kinh teá cho Lieân Xoâ. Rieâng phaàn mình, chính phuû Bonn tuyeân boá saün saøng taøi trôï moïi nhu caàu cuûa quaân ñoäi Lieân Xoâ ñoùng treân laõnh thoå CHDC Ñöùc cho ñeán khi ruùt ñi vaø khaúng ñònh tuaân thuû moïi cam keát veà thöông maïi vaø kinh teá cuûa CHDC Ñöùc vôùi caùc nöôùc COMECON. Cuoái cuøng, ngaøy 16.7.1990, taïi thaønh phoá Jelednovosk trong mieàn Kavkaz, thuû töôùng Ñöùc H. Kohl vaø toång thoáng Lieân Xoâ M. Gorbachev ñaõ kí hieäp ñònh Ñöùc – Xoâ: Lieân Xoâ chaáp nhaän nöôùc Ñöùc thoáng nhaát vaãn ôû laïi trong NATO vaø seõ ruùt quaân khoûi Ñöùc tröôùc cuoái naêm 1994. Ñoåi laïi, NATO khoâng ñöôïc môû roäng vieäc boá trí löïc löôïng sang phía Ñoâng vaø löïc löôïng Ñöùc thuoäc bieân cheá NATO khoâng ñöôïc ñoùng quaân treân laõnh thoå CHDC Ñöùc tröôùc naêm 1994. Quaân soá Ñöùc khoâng vöôït qua 37 vaïn vaø quaân ñoäi Ñöùc khoâng ñöôïc trang bò caùc loaïi vuõ khí haït nhaân, vi truøng vaø hoùa hoïc. Moät hieäp öôùc hôïp taùc thöông maïi giöõa hai nöôùc seõ ñöôïc kí ngay khi Ñöùc hoaøn thaønh vieäc taùi thoáng nhaát: Ñöùc seõ cung caáp cho Lieân Xoâ khoaûn vieän trôï kinh teá leân ñeán nhieàu tæ mark.

Nhöõng thoûa thuaän treân giöõa CHLB Ñöùc vaø Lieân Xoâ ñöôïc chính thöùc coâng nhaän taïi hoäi nghò 2 + 4 cuoái cuøng dieãn ra ngaøy 12.9.1990 taïi Moskva. Ñuùng 0 giôø ngaøy 3.10.1990, CHLB Ñöùc vaø CHDC Ñöùc ñaõ taùi thoáng nhaát döôùi teân goïi chung CHLB Ñöùc. Saùu ngaøy sau, ngaøy 9.10, chính phuû Lieân Xoâ vaø chính phuû Ñöùc kí Hieäp ñònh veà vieäc ruùt quaân Lieân Xoâ khoûi Ñöùc tröôùc ngaøy 21.12.1994, Lieân Xoâ seõ ñöôïc nhaän moät khoaûn vieän trôï trò giaù 12 tæ mark trong voøng 4 naêm vaø khoaûn tín duïng khoâng tính laõi laø 3 tæ mark. Tröôùc ñoù trong naêm, caùc nöôùc Bæ, Haø Lan, Cananda, Anh, Hoa Kì vaø Phaùp ñaõ loan baùo vieäc ruùt moät phaàn ñaùng keå löïc löôïng cuûa hoï khoûi CHLB Ñöùc.

97

b. Coäng hoøa Nhaân daân Ba Lan

Sau cuoäc khuûng hoaûng naêm 1980 – 1981, tình hình Ba Lan taïm oån ñònh veà maët chính trò cho ñeán cuoái nhöõng naêm 80, duø Chính phuû ñaõ nhieàu laàn phaù giaù ñoàng zlotyn hoaëc taêng giaù caùc maët haøng thieát yeáu(86).

Trong naêm 1988, coâng cuoäc perestroika töø Lieân Xoâ baét ñaàu taïo ra nhöõng taùc ñoäng maïnh ñeán Ba Lan. Moät loaït caùc cuoäc baõi coâng ñaõ dieãn ra trong muøa xuaân 1988, sau moät ñôït taêng giaù treân 15% (thaùng 2.1988). Trong muøa heø, nhieàu cuoäc baõi coâng nöõa ñaõ buøng ra ôû caùc nhaø maùy luyeän kim ôû Nowa – Uta (gaàn Cracow), roài ôû nhaø maùy ñoùng taøu Gdansk vôùi yeâu saùch ñoøi chính phuû khoâi phuïc ñòa vò hôïp phaùp cuûa Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát. Tröôùc laøn soùng ñaáu tranh cuûa coâng nhaân, chính phuû Ba Lan quyeát ñònh môû cuoäc ñaøm phaùn vôùi Lech Walesa vaø Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát qua trung gian cuûa Giaùo Hoäi.

Trong luùc ñoù, ñaõ dieãn ra hai söï kieän ñaùng chuù yù trong quan heä Ba Lan vaø Lieân Xoâ. Ngaøy 17.6, chính phuû ra leänh baõi boû nhöõng quy ñònh raèng nhöõng taân binh phaûi theà nguyeän trung thaønh vôùi quaân ñoäi Xoâ vieát [17, tr.1283]. Coù yù nghóa quyeát ñònh ñeán tình hình Ba Lan laø thaùng 12.1988, M. Gorbachev leân tieáng caûnh baùo giôùi laõnh ñaïo POUP raèng hoï khoâng coøn coù theå troâng caäy vaøo Moskva ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa mình [38, tr.266].

Ngaøy 18.11.1989, BCHTÖ POUP thoâng qua nghò quyeát chaáp nhaän cheá ñoä ña nguyeân trong hoaït ñoäng coâng ñoaøn. Nghò quyeát naøy môû ñöôøng cho Chính phuû coâng nhaän vò theá hôïp phaùp cuûa Coâng ñoaøn Ñoaøn keát ngaøy 5-4.

Cuoäc baàu cöû Quoác hoäi dieãn ra trong caùc ngaøy 4 vaø 18-6 ñaõ ghi nhaän söï tín nhieäm lôùn lao maø cöû tri daønh cho caùc öùng vieân Coâng ñoaøn Ñoaøn keát: 90 trong toång soá 100 gheá ôû Thöôïng vieän vaø 160 trong toång soá 161 gheá ôû Haï vieän. Ngaøy 18.8, Tadeusz Mazowiecki, moät trong nhöõng coäng söï gaàn guõi cuûa Lech Walesa, ñöôïc giao traùch nhieäm thaønh laäp chính phuû môùi. OÂng laø thuû töôùng khoâng coäng saûn ñaàu tieân ôû Ñoâng AÂu töø naêm 1948. Nhaèm ñeà phoøng phaûn öùng coù phaàn baát lôïi töø phía Lieân Xoâ, taân Thuû töôùng khaúng ñònh Ba Lan vaãn tieáp tuïc laø thaønh vieân cuûa khoái Hieäp öôùc Varsava. OÂng ñaõ giao caùc boä then choát – Noäi vuï, Quoác phoøng vaø Ngoaïi giao – vaø caû caùc boä Ngoaïi thöông vaø Giao thoâng cho nhöõng ngöôøi coäng saûn.

Thaùi ñoä thaän troïng cuûa ngöôøi Ba Lan coù leõ khoâng coøn caàn thieát nöõa, vì tröôùc ñoù trong thaùng 6, M. Gorbachev trong luùc ñang ôû thaêm Phaùp ñaõ tuyeân boá vôùi caùc phoùng vieân raèng töông lai chính trò cuûa Ba Lan vaø Hungary laø “coâng vieäc cuûa hoï” [Daãn laïi theo 1, tr.377]. YÙ cuûa M. Gorbachev thaät khoâng theå roõ raøng hôn: Lieân Xoâ ñaõ ñoaïn tuyeät vôùi hoïc thuyeát “chuû quyeàn coù giôùi haïn” cuûa L. Brejnev, caùc nöôùc Ñoâng AÂu töø nay haõy töï quyeát ñònh laáy soá phaän cuûa mình.

Ba Lan ñaõ khoâng ngaàn ngaïi naém ngay cô hoäi vöøa xuaát hieän: ngaøy 29.12, Quoác hoäi thoâng qua quyeát ñònh xoùa boû vai troø laõnh ñaïo cuûa POUP trong moïi maët sinh hoaït cuûa ñaát nöôùc. Thaùng 1.1990, Quoác hoäi ra quyeát ñònh laáy laïi quoác huy tröôùc ñaây laø con ñaïi baøng traéng vaø ñoåi teân nöôùc thaønh Coäng hoøa Ba Lan.

c. Coäng hoøa Xaõ hoäi chuû nghóa Tieäp Khaéc(87) Sau “Muøa xuaân Praha 1968”, moïi sinh hoaït ôû Tieäp Khaéc döôøng nhö quay trôû veà neáp bình thöôøng tröôùc ñoù. Quyeàn löïc cuûa ñaûng Coäng saûn ñöôïc cuûng coá vöõng chaéc. Nhöng thöïc ra ñoù chæ laø bieåu hieän beà ngoaøi. Ngaøy 7.1.1977, moät soá trí thöùc, trong ñoù coù nhaø soaïn kòch Vaclav Havel, ñaõ coâng boá “Hieán chöông 77” ñeà ngaøy 1.1.1977 vôùi hi voïng noù “seõ goùp phaàn cho pheùp moïi ngöôøi Tieäp ñöôïc laøm vieäc vaø soáng nhö nhöõng con ngöôøi töï do”. Muïc ñích cuûa nhöõng ngöôøi kí vaøo Hieán chöông laø “tieán haønh trong lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa mình moät cuoäc ñoái thoaïi xaây döïng vôùi chính quyeàn nhaèm taïo söï chuù yù ñeán nhöõng tröôøng hôïp vi phaïm nhaân quyeàn cuï theå”. [Xem toaøn vaên trong 3, tr.178 – 181].

Trong boái caûnh cuûa thaäp nieân 70, “Hieán chöông 77” chæ laø tieáng keâu leû loi vôùi söï höôûng öùng cuûa vaøi traêm ngöôøi [36a, tr.102].

(86) Chín laàn caû thaûy, tính töø thaùng 1.1982 ñeán thaùng 2.1988. (87) Theo Hieán phaùp ngaøy 11.7.1960, Coäng hoøa Tieäp Khaéc ñöôïc ñoåi teân laø Coäng hoøa Xaõ hoäi chuû nghóa Tieäp Khaéc.

98

Nhöng moïi söï baét ñaàu trôû neân khaùc töø thaùng 4.1987, sau chuyeán vieáng thaêm Tieäp Khaéc cuûa toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev. Trong baøi phaùt bieåu cuûa mình, oâng ñaõ noùi: “Xin loãi caùc baïn, thaùng 8.1968 chuùng toâi ñaõ laàm” [Daãn laïi theo 36a, tr.102]. Duø chöa haún laø chính thöùc, lôøi xin loãi cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu ñaûng Coäng saûn lôùn nhaát trong coäng ñoàng caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ôû chaâu AÂu vaãn taùc ñoäng maïnh ñeán haøng nguõ Ban laõnh ñaïo Tieäp Khaéc, nhaát laø trong noäi boä hoï ñang toàn taïi maâu thuaãn gay gaét. Ngaøy 17.12.1987, toång bí thö kieâm Chuû tòch nöôùc Gustav Husak phaûi nhöôøng chöùc vuï trong ñaûng cho Milos Jakes. Söï thay ñoåi naøy chöa phaûi laø daáu hieäu cho thaáy söï chuyeån höôùng cuûa cheá ñoä, vì ngöôøi thay theá laø moät nhaân vaät cöùng raén vaø baûo thuû chaúng keùm gì ngöôøi tieàn nhieäm: trong quaù khöù, oâng laø ngöôøi chòu traùch nhieäm veà nhöõng cuoäc thanh loïc ñöôïc tieán haønh sau Muøa xuaân Parha vaø ñuïng chaïm ñeán soá phaän cuûa 50 vaïn ngöôøi. Böùc ñieän möøng cuûa M. Gorbachev vôùi lôøi chuùc: “Goùp phaàn vaøo vieäc khoâi phuïc chuû nghóa xaõ hoäi ôû Tieäp Khaéc” ñaõ bò caùnh baûo thuû trong giôùi laõnh ñaïo Praha söûa laïi thaønh: “Goùp phaàn cuûng coá chuû nghóa xaõ hoäi ôû Tieäp Khaéc” [Daãn laïi theo 36a, tr.106].

Hieåu ñöôïc duïng yù cuûa hoï, Moskva taêng cöôøng gaây söùc eùp leân Praha theo thôøi gian vaø döôùi nhieàu hình thöùc. Baùo chí Xoâ vieát thöôøng xuyeân ñaêng taûi caùc baøi vieát veà Tieäp Khaéc vôùi noäi dung coâng khai boäc loä quan ñieåm khoâng ñoàng tình vôùi ban laõnh ñaïo ñöông quyeàn ôû xöù naøy. Caùc nhaø baùo Lieân Xoâ ñaõ tìm ñeán Vaclav Havel – nhaân vaät ñoái laäp chính, ngöôøi ñeà xöôùng “Hieán chöông 77”. OÂng naøy ñöôïc hoï ca ngôïi laø ngöôøi khoâng rôøi boû Toå quoác trong nhöõng naêm thaùng khoù khaên cuûa ñaát nöôùc, laø ngöôøi ñi theo con ñöôøng caûi toå, laø ngöôøi truyeàn baù caùc tö töôûng daân chuû hoùa cuûa Lieân Xoâ... [36a, tr.107].

Duø bò Chính quyeàn Praha ngaên trôû baèng nhieàu caùch, aûnh höôûng cuûa cuoäc vaän ñoäng perestroika vaãn thaâm nhaäp vaøo xaõ hoäi Tieäp Khaéc. Ngaøy 21.8.1988, moät cuoäc bieåu tình ñoâng 4.000 ngöôøi ñaõ dieãn ra ôû Paraha ñeå ñaùnh daáu 20 naêm ngaøy Lieân Xoâ ñöa quaân vaøo Tieäp Khaéc. Ñaây laø cuoäc bieåu tình lôùn nhaát keå töø naêm 1969. Thaùng 10.1988, khi ñöôïc cöû giöõ chöùc thuû töôùng Lieân bang(88), Ladislav Adamec (nguyeân laø Thuû töôùng Czech) ñaõ leân tieáng caûnh baùo vôùi Jakes raèng neáu khoâng sôùm coù nhöõng thay ñoåi caáp tieán, thì hai naêm nöõa “seõ dieãn ra söï quyeát ñònh treân ñöôøng phoá” [Daãn laïi theo 36a, tr.110].

Lôøi döï baùo cuûa Adamec ñaõ trôû thaønh hieän thöïc trong nhöõng thaùng cuoái cuøng cuûa naêm 1989, khi dö aâm cuûa nhöõng bieán ñoäng ñaûo loän töø caùc nöôùc Ñoâng AÂu laùng gieàng doäi maïnh ñeán Tieäp Khaéc. Ngaøy 17.11, ñaõ dieãn ra moät cuoäc tuaàn haønh nhaèm töôûng nieäm cuoäc bieåu tình naêm 1939 choáng boïn chieám ñoùng Ñöùc quoác xaõ, vôùi söï tham gia cuûa töø 2 ñeán 5 vaïn thanh nieân vaø sinh vieân thuû ñoâ Praha. Dieãn ra giöõa luùc phaàn lôùn caùc nöôùc Ñoâng AÂu ñang ñaém chìm trong côn baõo toá chính trò vaø xaõ hoäi, coøn Tieäp Khaéc ñang trong tình traïng chính trò caêng thaúng, bieán coá ngaøy 17.11 ñaõ trôû thaønh moác khôûi ñieåm cho “Caùch maïng nhung”, maø seõ ñöa ñeán söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû nöôùc naøy.

Ngay ôû moác khôûi ñieåm, giôùi laõnh ñaïo Lieân Xoâ ñaõ sôùm xaùc ñònh moät caùch giaùn tieáp laäp tröôøng khoâng can thieäp cuûa hoï qua lôøi ñeà nghò gôûi ñeán BCH TÖ Ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc raèng ñaõ ñeán luùc caàn xeùt laïi thaùi ñoä cuûa ñaûng Coäng saûn Tieäp Khaéc ñoái vôùi söï kieän Muøa xuaân 1968, vì thaùi ñoä cöùng nhaéc cuûa ban laõnh ñaïo Ñaûng naøy ñaõ aûnh höôûng ñeán ñöôøng loái cuûa Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu [36a, tr.134]. Ngaøy 4.12, Hoäi nghò thöôïng ñænh Hieäp öôùc Varsava ñaõ ra tuyeân boá leân aùn haønh ñoäng can thieäp vaøo Tieäp Khaéc hoài thaùng 8.1968 cuûa moät soá nöôùc thaønh vieân.

Ngaøy 28.12, A. Dubcek ñöôïc baàu laøm chuû tòch Quoác hoäi. Ngaøy hoâm sau, Vaclav Havel ñöôïc baàu laøm toång thoáng Tieäp Khaéc. Cuoäc “Caùch maïng nhung” keát thuùc ôû ñaây.

d. Coäng hoøa Nhaân daân Hungary

Trong soá caùc nöôùc Ñoâng AÂu thuoäc aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa Lieân Xoâ, Hungary trong thaäp nieân 70 laø nöôùc coù chính saùch ñoái noäi côûi môû nhaát veà kinh teá vaø phaàn naøo ñoù caû veà chính trò. Tuy nhieân, trong nöûa sau thaäp nieân 80, neàn kinh teá phaûi ñöông ñaàu vôùi nhieàu khoù khaên: trong naêm 1986, caùn caân ngoaïi thöông huït 500 trieäu dollar, laïm phaùt taêng ñeán möùc ñaùng lo ngaïi, laõi nôï nöôùc ngoaøi (17 tæ dollar) laøm maát ñi phaàn ñaùng keå thu nhaäp baèng ngoaïi teä. Caàn tieán haønh moät soá bieän phaùp kinh teá saâu roäng hôn.

(88) Töø naêm 1969, Tieäp Khaéc laø nöôùc theo cheá ñoä Lieân bang vôùi hai bang: Czech vaø Slovakia.

99

Cho raèng toång bí thö Janos Kadar giaø nua (caàm quyeàn töø sau bieán coá thaùng 10.1956) khoâng ñuû söùc ñaùp öùng nhöõng yeâu caàu môùi, ngaøy 22.5.1988, ban laõnh ñaïo ñaûng Xaõ hoäi Coâng nhaân (MSZMP) ñaõ quyeát ñònh thay oâng baèng Karoly Grosz, thuû töôùng ñöông nhieäm. Ñaây laø dieãn bieán môû ñaàu cho laøn gioù perestroika töø Lieân Xoâ thoåi maïnh vaøo Hungary. Ngay ñaàu naêm 1989, Karoly Grosz ñaõ thoâng baùo moät loaït caûi caùch trieät ñeå, theo ñoù neàn kinh teá seõ hoaït ñoäng theo quy luaät thò tröôøng, moät hieán phaùp môùi seõ ñöôïc soaïn thaûo, cheá ñoä baàu töï do, tröïc tieáp vaø kín seõ ñöôïc xaùc laäp. Ñaây cuõng chính laø nhöõng muïc tieâu maø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuoäc noåi daäy naêm 1956 töøng theo ñuoåi. Caùc söï kieän baét ñaàu dieãn ra doàn daäp.

Ngaøy 28.1.1989, ban laõnh ñaïo MSZMP ra tuyeân boá coâng nhaän cuoäc noåi daäy naêm 1956. Ngaøy 3.5, haøng raøo ñieän ñaët doïc theo bieân giôùi vôùi nöôùc AÙo daøi 260km ñöôïc thaùo dôõ. Ngaøy 31.5, ban laõnh ñaïo Xaõ hoäi Coâng nhaân ra tuyeân boá vieäc xöû töû Imre Nagy laø vieäc laøm phi phaùp. Ngaøy 16.6, 20 vaïn ngöôøi ñaõ tham gia leã caûi taùng troïng theå di coát Imre Nagy. Ngaøy 27.6, Hungary chính thöùc môû cöûa bieân giôùi vôùi AÙo. Nhieàu ngöôøi daân – nhaát laø thanh nieân – Ñoâng Ñöùc ñaõ möôïn con ñöôøng naøy ñeå vöôït sang Taây Ñöùc. Ngaøy 22.9, chính phuû loan baùo seõ ñeàn buø cho caùc naïn nhaân cuûa chuû nghóa Stalin vaø nhöõng ngöôøi bò traán aùp oan uoång trong cuoäc noäi daäy 1956: khoaûng 17.000 ngöôøi coøn soáng seõ ñöôïc höôûng khoaûn trôï caáp haøng thaùng 500 florin keå töø ngaøy 1.11. Ngaøy 7.10, ñaïi hoäi baát thöôøng ñaûng Xaõ hoäi Coâng nhaân tuyeân boá töø boû cheá ñoä taäp trung daân chuû vaø chuyeân chính voâ saûn vaø ñoåi teân thaønh ñaûng Xaõ hoäi chuû nghóa (MSZP).

Ngaøy 23.10.1989, cheá ñoä coäng hoøa nhaân daân toàn taïi töø 1949 ñöôïc thay baèng cheá ñoä coäng hoøa.

Ngaøy 3.10.1990, Hungary vaø Lieân Xoâ ñaït ñöôïc thoûa thuaän veà vieäc 52.000 quaân lính Xoâ vieát ruùt khoûi laõnh thoå Hungary tröôùc ngaøy 30.6.1991. Cuoäc baàu cöû Quoác hoäi dieãn ra trong thaùng 4 ñaõ mang laïi thaéng lôïi cho Dieãn ñaøn Daân chuû (MDF): 43% soá gheá, Ñoàng minh nhöõng ngöôøi daân chuû töï do (SZDSZ): 24% soá gheá, trong luùc MSZP ñöôïc 8,5%. Quoác hoäi môùi ñaõ baàu Arpad Goncz, ñaïi bieåu SZDSZ laøm toång thoáng, coøn Jozsef Antall cuûa MDF thaønh laäp chính phuû.

e. Coäng hoøa Nhaân daân Bulgaria

Bulgaria laø nöôùc ñoàng minh Ñoâng AÂu coù nhöõng moái lieân heä laâu ñôøi nhaát veà maët lòch söû vaø maät thieát nhaát veà maët chính trò vôùi Lieân Xoâ(89). Keå töø khi ra ñôøi cho ñeán tröôùc luùc suïp ñoå, cheá ñoä XHCN ôû Bulgaria khoâng traûi qua côn soùng gioù naøo maïnh ñeán möùc khieán Lieân Xoâ phaûi lo ngaïi vaø tính ñeán chuyeän can thieäp.

Trôû thaønh toång bí thö thöù nhaát ñaûng Coäng saûn töø thaùng 3.1954 vaø chuû tòch Hoäi ñoàng Nhaø nöôùc töø thaùng 5.1971, Todor Zhikov ñaõ thaønh coâng trong vieäc duy trì moät nöôùc Bulgaria XHCN oån ñònh veà chính trò vaø ñaùng tin caäy veà quan heä trong khuoân khoå hieäp öôùc Varsava. Coøn trong quan heä vôùi phöông Taây, Todor Zhikov toû ra töï tin ñeán möùc naêm 1975 ñaõ ñi thaêm giaùo hoaøng Paul VI. Do vaäy, oâng chaúng coù lí do gì ñeå noàng nhieät ñoùn nhaän perestroika.

Caên cöù vaøo baàu khoâng khí laïnh nhaït bao truøm cuoäc gaëp gôõ ñaàu tieân dieãn ra trong caùc ngaøy 22 vaø 23.10.1985 giöõa Todor Zhikov vaø M. Gorbachev, nhieàu nhaø quan saùt döï ñoaùn raèng nhaø laõnh ñaïo giaø nua cuûa Bulgaria seõ sôùm ruùt lui. Töøng chöùng kieán böôùc ñöôøng thaêng traàm cuûa nhieàu ñôøi toång bí thö ôû Lieân Xoâ, Todor Zhikov thöïc ra coù nhieàu kinh nghieäm ñeå vöôït qua thöû thaùch hôn ngöôøi ta töôûng: Bulgaria seõ, trong tö caùch laø baïn ñoàng minh ñaùng tin caäy nhaát cuûa Lieân Xoâ, vaãn tieán haønh perestroika, nhöng theo caùch rieâng cuûa mình. Nghóa laø, cöù ra veû soát saéng vôùi caùc keá hoaïch caûi caùch, nhöng keùo daøi thôøi haïn mang ra thöïc hieän, vì theo suy nghó cuûa Todor Zhikov, Gorbachev theå naøo cuõng seõ bò caùc nhaø laõnh ñaïo Xoâ Vieát baûo thuû laät ñoå vaø moïi söï seõ quay veà vôùi khuoân maãu cuûa thôøi Brejnev.

(89) Thaùng 1.1979, Lieân Xoâ töøng ñeà ra keá hoaïch ñöa Bulgaria gia nhaäp Lieân Xoâ trong tö caùch nöôùc Coäng hoøa lieân bang thöù 16 [17,tr.1097].

100

Trong caùc naêm 1987 – 1989, moät loaït bieän phaùp caûi caùch kinh teá (taïo thuaän lôïi cho kinh teá gia ñình, taäp theå, hôïp taùc xaõ..., baõi boû söï ñoäc quyeàn cuûa ngaân haøng trung öông, taêng giaù thu mua noâng saûn, ban haønh quy cheá coâng ti coå phaàn...) ñöôïc coâng boá, nhöng chuùng hoaëc khoâng bao giôø ñöôïc mang ra thöïc hieän, hoaëc ñöôïc ñeà ra quaù treã. Song song ñoù, thaùng 7.1988, Todor Zhikov ñaõ caáu truùc laïi Boä Chính trò theo caùch loaïi boû nhaân vaät soá 2, Chudomir Alexandorv, moät ngöôøi chuû tröông caûi caùch oân hoøa.

Tuy nhieân, ngay trong naêm 1988, nhieàu tieáng noùi ñoái laäp ñaõ baét ñaàu vang leân ôû choán coâng khai. Muøa thu naêm 1989, nhöõng söï bieán ñaûo loän ôû CHDC Ñöùc doäi maïnh ñeán Bulgaria. Ngaøy 10.11, chæ moät ngaøy sau khi böùc töôøng Berlin ñöôïc boû ngoû, Todor Zhikov ñaõ buoäc phaûi töø chöùc. Ngöôøi thay theá laø Petar Mladenov, nguyeân boä tröôûng ngoaïi giao. OÂng naøy döï tính tieán haønh moät cuoäc caûi caùch saâu roäng trong khuoân khoå cuûa cheá ñoä XHCN. Nhöng yù töôûng naøy bò caùc söï kieän dieãn ra doàn daäp sau ñoù mau choùng nhaán chìm.

Ngaøy 18.1, cuoäc bieåu tình ñaàu tieân ñoøi baàu cöû töï do ñaõ dieãn ra ôû thuû ñoâ Sofia. Ngaøy 10.12, 10 vaïn ngöôøi xuoáng ñöôøng ñoøi ñaåy nhanh chính saùch caûi caùch. Ngaøy 15.1.1990, Quoác hoäi ra nghò quyeát baõi boû ñieàu 1 trong Hieán phaùp quy ñònh vai troø laõnh ñaïo cuûa ñaûng Coäng saûn. Ngaøy 2.2, Mladenov tuyeân boá töø boû chöùc vuï laõnh ñaïo ñaûng Coäng saûn. Vaøo nhöõng ngaøy cuoái thaùng 2 – ñaàu thaùng 3, moät loaït cuoäc bieåu tình ñaõ dieãn ra ôû thuû ñoâ. Tuy nhieân, cuoäc baàu cöû Quoác hoäi laäp hieán dieãn ra trong caùc ngaøy 10 vaø 17.6 ñaõ mang laïi moät thaéng lôïi vöõng chaéc cho ñaûng XHCN(90): 211 trong toång soá 400 gheá, nhôø söï uûng hoä cuûa noâng thoân. Löïc löôïng ñoái laäp lôùn nhaát laø Lieân minh caùc löïc löôïng daân chuû ñöôïc 144 gheá. Nhö vaäy, nhöõng ngöôøi coäng saûn vaãn giöõ ñöôïc chính quyeàn, trong luùc hoï ñaõ bò loaïi ôû nhöõng nöôùc ñoàng minh Ñoâng AÂu khaùc cuûa Lieân Xoâ. Tuy nhieân, ngay trong thaùng 7, Petar Mladenov buoäc phaûi töø boû chöùc vuï nguyeân thuû quoác gia, vì bò caùo giaùc töøng yeâu caàu duøng xe taêng ñaøn aùp nhöõng ngöôøi bieåu tình trong thaùng 12.1989. Ngöôøi thay theá laø Jelio Jelev, chuû tòch Lieân minh caùc löïc löôïng daân chuû.

Trong luùc ñoù, vò thuû töôùng Lukanov caàm ñaàu moät chính phuû goàm 16 ñaûng vieân vaø 3 khoâng ñaûng phaùi phaûi vaát vaû choáng choïi vôùi haøng loaït cuoäc bieåu tình dieãn ra ôû thuû ñoâ trong caùc thaùng 7, 9 vaø 11. Cuoái cuøng ngaøy 29.11.1990, oâng ñaõ phaûi töø chöùc sau cuoäc toång baõi coâng dieãn ra trong ngaøy 25.11. Ngaøy 7.12, Dimitar Popov, moät nhaân vaät khoâng ñaûng phaùi, thaønh laäp chính phuû môùi.

Trong boái caûnh neàn kinh teá bò tuït doác theâ thaûm (91), cuoäc baàu cöû Quoác hoäi laäp phaùp dieãn ra trong thaùng 10.1991 ñaõ mang laïi thaéng lôïi cho phe ñoái laäp. Ngaøy 13.10, Filip Dimitrov, ngöôøi cuûa Lieân minh caùc löïc löôïng daân chuû, thaønh laäp chính phuû.

f. Coäng hoøa nhaân daân Albania

Trong soá nhöõng ngöôøi Ñoâng AÂu, Albania laø nöôùc bò coâ laäp naëng neà nhaát veà maët ñoái ngoaïi: ñoù laø nöôùc duy nhaát töø choái tham döï Hoäi nghò thöôïng ñænh veà An ninh vaø Hôïp taùc chaâu AÂu dieãn ra ôû Helsinki naêm 1975. Tình traïng coâ laäp cuûa Albania caøng taêng leân, sau khi chính quyeàn Tirana caét ñöùt quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Quoác naêm 1977 – ñoàng minh gaàn guõi töø ñaàu thaäp nieân 60. Phaûi ñôïi ñeán sau khi nhaø ñoäc taøi Enver Hodja qua ñôøi (4.1985), quan heä giöõa Albania vaø caùc nöôùc laùng gieàng môùi ñöôïc caûi thieän daàn, trong ñoù dieãn bieán ñaùng löu yù nhaát laø ngaøy 2.10.1987, Albania ñaõ thieát laäp quan heä ngoaïi giao vôùi CHLB Ñöùc.

Töø ñaàu naêm 1990, caùc söï bieán ñaûo loän ñaõ vaø ñang dieãn ra ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu laùng gieàng baét ñaàu taùc ñoäng leân Albania. Ngay trong thaùng 1.1990, chính quyeàn ra saéc leänh cho pheùp ngöôøi daân coù quyeàn sôû höõu. Trong caùc ngaøy 11 vaø 14.1 ñaõ dieãn ra caùc cuoäc bieåu tình cuûa nhöõng ngöôøi theo ñaïo Coâng giaùo choáng chuû nghóa Stalin. Trong thaùng 2, caùc vuï loän xoän ñaõ xaûy ra ôû Shkoder, Korce vaø Sarande. Ngaøy 2.6, Quoác hoäi boû phieáu thoâng qua ñaïo luaät cho pheùp ngöôøi daân töï do ñi laïi trong nöôùc.

(90) Ngaøy 3.4.1990, ñaûng Coäng saûn ñoåi teân thaønh ñaûng XHCN. (91) Moät vaøi chæ soá kinh teá cuûa naêm 1991 (so vôùi naêm 1990): lôïi töùc ngöôøi daân: - 45%; saûn phaåm quoác gia: - 20%; saûn phaåm noâng nghieäp: -30% ; ñaàu tö: - 35%, löông thöïc teá: töø – 20% ñeán – 25% [17, tr.1097].

101

Hieäu quaû thaáy ngay laø trong thaùng 7, caùc toøa ñaïi söù Ñöùc, Phaùp vaø Italia bò haøng ngaøn ngöôøi daân xaâm nhaäp ñeå roài cuoái cuøng hoï ñöôïc pheùp ñi ñònh cö ôû caùc nöôùc naøy. Ngaøy 30.7, quan heä ngoaïi giao giöõa Albania vaø Lieân Xoâ ñöôïc noái laïi. Ngaøy 21.12, chính phuû quyeát ñònh deïp boû taát caû caùc coâng trình töôûng nieäm Stalin, sau khi ñaõ ra saéc leänh baøi xích chuû nghóa Stalin (ngaøy 21.11). Ngaøy 30.12, chính phuû ra quyeát ñònh coâng nhaän quyeàn baõi coâng (ngoaïi tröø nhöõng cuoäc baõi coâng chính trò), töï do toân giaùo, sôû höõu tö nhaân, ngöôøi goác Do Thaùi ñöôïc pheùp ñònh cö ôû Israel. Ngaøy 11.1.1991, 200 tuø chính trò ñöôïc aân xaù. Ngaøy hoâm sau, Dieãn ñaøn Nhaân quyeàn (ñöôïc thaønh laäp ngaøy 19.12.1990) ñöôïc hôïp phaùp hoùa. Ngaøy 20.2, töôïng cuûa Enver Hodja ôû Tirana bò thaùo dôõ. Trong thaùng 3, haøng chuïc ngaøn ngöôøi ñöôïc pheùp ñi ñònh cö ôû Italia, Montenegro. Ngaøy 14.3, Albania thieát laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Hoa Kì (bò caét ñöùt töø naêm 1939).

Cuoäc baàu cöû Quoác hoäi laäp phaùp ñaàu tieân keå töø naêm 1946 dieãn ra trong caùc ngaøy 31.3 vaø 7.4.1991 ñaõ mang laïi thaéng lôïi cho ñaûng Lao ñoäng(92), Ramiz Alia, nguyeân chuû tòch Ñoaøn chuû tòch ñaûng Lao ñoäng (töø thaùng 11.1982), ñöôïc baàu laøm chuû tòch nöôùc. Nhöng sau ñoù tình hình mau choùng dieãn ra theo chieàu höôùng xaáu ñi: caùc cuoäc bieåu tình boäc phaùt trong caùc thaùng 9, 10 vaø 11. Trong caùc ngaøy 7 vaø 8.12 ñaõ xaûy ra caùc vuï cöôùp phaù cöûa haøng löông thöïc. Caùc vuï baïo ñoäng tieáp dieãn trong thaùng 1 vaø thaùng 2. Cuoäc baàu cöû Quoác hoäi dieãn ra trong caùc ngaøy 22 vaø 29.3.1991 ñaõ mang laïi thaéng lôïi cho ñaûng Daân chuû ñoái laäp.

Ngaøy 9.4.1992, Salis Berisha, chuû tòch ñaûng Daân chuû ñöôïc baàu laøm toång thoáng. Cheá ñoä XHCN ôû Albania caùo chung.

g. Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Rumania.

Ngöôøi ñöùng ñaàu ñaûng coäng saûn Rumania töø thaùng 3.1965 laø Nicolae Ceausescu (kieâm nhieäm chuû tòch nöôùc töø thaùng 3.1974). Nhôø theo ñuoåi moät ñöôøng loái ñoái ngoaïi taùch daàn khoûi aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ (naêm 1968, Rumania ñaõ leân aùn söï can thieäp cuûa khoái Hieäp öôùc Varsava vaøo Tieäp Khaéc), N. Ceausescu ñaõ tranh thuû ñöôïc tình caûm cuûa caùc nöôùc phöông Taây. Tuy nhieân, nhaø laõnh ñaïo naøy mau choùng boäc loä beänh cuoàng vó cuûa mình: teä suøng baùi caù nhaân ñöôïc khueách tröông ñeán möùc loá bòch (Ceausescu töï goïi mình laø “Thieân taøi cuûa daõy Karpath”; “Doøng soâng Danube cuûa tö duy”). Nhöõng ngöôøi thaân trong gia ñình nhaø ñoäc taøi chieám giöõ caùc chöùc vuï cao nhaát trong boä maùy coâng quyeàn: baø vôï Elena trôû thaønh phoù thuû töôùng thöù nhaát töø ngaøy 29.3.1980, con trai Nicu – boä tröôûng Boä Thanh nieân vaø bí thöù thöù nhaát tænh Sibir (oâng naøy coøn ñöôïc xem laø ngöôøi keá vò cha mình), caùc ngöôøi em Ilie – thöù tröôûng boä Quoác phoøng, Ion – phoù chuû tòch UÛy ban Keá hoaïch Nhaø nöôùc... Ñaát nöôùc vaø nhaân daân goàng mình chòu ñöïng nhöõng döï aùn ñieân roà nhö coâng nghieäp hoùa oà aït, chính saùch xuaát khaåu baèng moïi giaù nhaèm traû nôï nöôùc ngoaøi (baát chaáp cuoäc soáng ñoùi keùm cuûa ngöôøi daân (93), “heä thoáng hoùa noâng thoân” (94) vaø caûi taïo thuû ñoâ Bucarest (moät phaàn khu trung taâm lòch söû bò phaù ñi ñeå xaây cung ñieän, truï sôû cuûa ban laõnh ñaïo trung öông). Toaøn boä ñöôïc tieán haønh döôùi söï kieåm soaùt gaét gao cuûa boä maùy caûnh saùt.

Do thieåu soá goác Hungary soáng trong vuøng Transylvania bò traán aùp maïnh meõ, quan heä giöõa Hungary vaø Rumania trôû neân caêng thaúng vaø caøng theâm xaáu sau khi Hungary tieáp nhaän nhieàu ngöôøi Rumania goác Hung boû chaïy khoûi xöù sôû cuûa hoï. Töø thaùng 6.1987, chính quyeàn Bucarest cho xaây böùc töôøng raøo baèng saét doïc theo bieân giôùi vôùi Hungary (95).

Ngaøy 15.11.1987, 10.000 coâng nhaân nhaø maùy xe taûi ôû Brasov baõi coâng phaûn ñoái vieäc giaûm löông vaø tình hình thieáu huït löông thöïc. Tuy nhieân, cho ñeán nhöõng thaùng cuoái naêm 1989, nhaø ñoäc taøi

(92) Ngaøy 12.6.1991, ñaûng Lao ñoäng ñoåi teân thaønh ñaûng Xaõ hoäi chuû nghóa. (93) Töø naêm 1981, ngöôøi daân ñaõ phaûi soáng theo cheá ñoä khaåu phaàn: 160 gr baùnh mì moät ngaøy, 1/3 lít daàu, 350 gram ñöôøng, 500 gram thòt boø, heo hay gia caàm moät thaùng. (94) Cö daân noâng thoân ñöôïc gom laïi soáng taäp trung trong caùc “thaønh phoá noâng nghieäp”. (95) Ñaàu thaùng 6.1988, böùc töôøng naøy ñaõ xaây ñöôïc 300km (trong toång soá 445km ñöôøng bieân giôùi giöõa hai nöôùc).

102

Ceausescu xem ra vaãn coøn kieåm soaùt ñöôïc tình hình, duø caùc nöôùc Ñoâng AÂu laùng gieàng ñang ñaém chìm trong moät cuoäc khuûng hoaûng chính trò saâu roäng. Thaäm chí, taïi Ñaïi hoäi XIV ñaûng Coäng saûn dieãn ra trong thaùng 11.1989, oâng coøn coâng kích nhöõng xaùo troän ñang dieãn ra ôû Ñoâng AÂu vaø daùm toû thaùi ñoä thaùch thöùc ñoái vôùi Lieân Xoâ khi leân tieáng phuû nhaän thoûa thuaän naêm 1940 veà vieäc Lieân Xoâ saùp nhaäp Bessarabia.

Thöïc ra, töø muøa xuaân 1989 ñaõ xuaát hieän nhieàu daáu hieäu chaúng laønh cho cheá ñoä. Moät soá nhaø laõnh ñaïo (Apostol, Birladeanu, Manescu, Pirvulescu...) ñaõ kí vaøo böùc thö ngoû caùo giaùc söï laïm quyeàn cuûa Ceausescu. Thaùng 8, hoï ñaõ thaønh laäp maët traän cöùu quoác. Ngaøy 16.12.1989, vaøi ngaøn ngöôøi ñaõ bieåu tình ôû Timisoara ñeå phaûn ñoái vieäc thuyeân chuyeån muïc sö Lazlo Tokes (oâng naøy baûo veä nhöõng ngöôøi Hungary thieåu soá). Cuoäc bieåu tình bò traán aùp thaúng tay, nhieàu ngöôøi bò gieát. Trong nhöõng ngaøy sau ñoù, laøn soùng bieåu tình lan roäng ñeán caùc thaønh phoá khaùc trong vuøng Transylvania, vaø toái ngaøy 21 lan ñeán Bucarest, ngay giöõa luùc ñaøi truyeàn hình ñang phaùt soùng baøi dieãn vaên cuûa Ceausescu tuyeân boá tình traïng khaån caáp trong caû nöôùc vaø goïi nhöõng ngöôøi bieåu tình laø “boïn coân ñoà”. Quaân ñoäi baén vaøo nhöõng ngöôøi bieåu tình, moät soá xe boïc theùp ñaõ chaïy nghieán leân ngöôøi hoï. Giöõa tröa ngaøy 22, Ceausescu cuøng ngöôøi vôï boû troán treân moät chieác tröïc thaêng, sau khi quaân ñoäi khöôùc töø baén vaøo nhöõng ngöôøi bieåu tình. Ngay buoåi chieàu cuøng ngaøy, vôï choàng nhaø ñoäc taøi bò baét. Hoäi ñoàng cuûa Maët traän cöùu quoác goàm 36 thaønh vieân tuyeân boá naém chính quyeàn. Tuy nhieân, tình hình baát oån vaãn coøn nguyeân: nhieàu cuoäc ñuïng ñoä vaãn dieãn ra giöõa ngöôøi daân vaø quaân ñoäi moät beân, löïc löôïng an ninh vaãn trung thaønh vôùi Ceausescu moät beân. Lo sôï vôï choàng Ceausescu seõ ñöôïc löïc löôïng an ninh giaûi thoaùt, ngaøy 25.12, Hoäi ñoàng Maët traän cöùu quoác voäi vaøng mang hoï ra xöû töû sau moät phieân toøa ñöôïc toå chöùc raát sô saøi. Ngaøy hoâm sau, Ion Iliescu, chuû tòch Maët traän cöùu quoác ñaûm nhieäm chöùc vuï toång thoáng laâm thôøi. Cheá ñoä coäng hoøa XHCN ñöôïc thay baèng cheá ñoä coäng hoøa.

Cuoäc baàu cöû chöùc toång thoáng nöôùc coäng hoøa ñöôïc toå chöùc ngaøy 20.5.1990 ñaõ mang laïi thaéng lôïi cho Ion Iliescu (nguyeân bí thö BCHTÖ ñaûng Coäng saûn bò baõi chöùc naêm 1971).

h. Coäng hoøa Lieân bang XHCN Nam Tö tan raõ – Chieán tranh buøng phaùt ôû Croatia Khoâng nöôùc Ñoâng AÂu naøo maø söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä XHCN ñaõ ñeå laïi nhöõng haäu quaû bi thaûm vaø ñaët chaâu AÂu tröôùc nhieàu vaán ñeà ñau ñaàu cho baèng Lieân bang Nam Tö.

Xeùt veà maët lòch söû, Nam Tö laø moät quoác gia lieân bang môùi ñöôïc thaønh laäp sau Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát töø söï keát hôïp hai nöôùc Coäng hoøa Serbia vaø Montenegro (96) vaø nhöõng phaàn laõnh thoå taùch ra töø Ñeá quoác AÙo – Hung bò tan raõ: Croatia, Slovenia vaø Bosnia-Herzegovina. Töø naêm 1941, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa ñaûng Coäng saûn maø ñöùng ñaàu laø Broz Tito, ngöôøi daân Nam Tö ñaõ tieán haønh cuoäc chieán tranh du kích choáng aùch chieám ñoùng cuûa phaùt xít Ñöùc. Ñeán naêm 1945, cuoäc khaùng chieán keát thuùc thaéng lôïi, Coäng hoøa Lieân bang nhaân daân Nam Tö ñöôïc thaønh laäp, bao goàm 6 nöôùc coäng hoøa: Serbia, Croatia, Slovenia, Bosnia-Herzegovina, Macedonia, Montenegro vaø hai vuøng töï trò thuoäc Serbia laø Kosovo vaø Vojvodina.

Trong suoát nhöõng naêm thaùng nöôùc Coäng hoøa Lieân bang nhaân daân Nam Tö (töø 1963 ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Lieân bang XHCN Nam Tö) coøn toàn taïi, giôùi caàm quyeàn ôû Belgrade ñaõ luoân ñoái maët vôùi hai vaán ñeà lôùn. Moät laø giöõ cho ñöôïc vò theá ñoäc laäp trong quan heä vôùi Lieân Xoâ, caû veà maët ñaûng laãn Nhaø nöôùc. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Iosif Broz Tito (caàm quyeàn töø 1945 ñeán luùc qua ñôøi thaùng 5.1980), giôùi caàm quyeàn Belgrade coù theå töï haøo veà nhöõng gì ñaõ laøm ñöôïc. Naêm 1948, hoï ñaõ duõng caûm ñöông ñaàu vôùi Stalin ñeå baûo veä ñöôøng loái xaây döïng cheá ñoä XHCN theo caùch thöùc rieâng. Naêm 1956, tuy taùn thaønh haønh ñoäng can thieäp cuûa Lieân Xoâ vaøo Hungary, nhöng Nam Tö ñaõ töø choái tham döï hai hoäi nghò caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân quoác teá dieãn ra ôû Moskva trong caùc naêm 1957 vaø 1960, vì cho raèng caùc hoäi nghò naøy dieãn ra döôùi aûnh höôûng mang tính quyeát ñònh cuûa Lieân Xoâ. Naêm 1968, Belgrade ñaõ

(96) Hai nöôùc Serbia vaø Montenegro ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp töø tay Ñeá quoác Ottoman trong theá kyû XIX.

103

maïnh meõ leân aùn söï can thieäp cuûa caùc nöôùc thuoäc khoái Hieäp öôùc Varsava vaøo Tieäp Khaéc... Nhôø vaäy, so vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu khaùc, Nam Tö ñaõ taïo ñöôïc uy tín lôùn treân tröôøng quoác teá, ñaëc bieät trong haøng nguõ caùc nöôùc theá giôùi thöù ba, trong tö caùch laø nöôùc ñoàng saùng laäp vaø moät trong caùc nöôùc truï coät cuûa phong traøo khoâng lieân keát.

Trong luùc ñoù, duø khoâng ñöôïc dö luaän bieát ñeán nhieàu vì chöa bao giôø boäc phaùt thaønh nhöõng cuoäc khuûng hoaûng lôùn, chính vaán ñeà thöù hai môùi thöïc söï khoù giaûi quyeát ñeå roài cuoái cuøng trôû thaønh nguoàn goác daãn ñeán söï tan raõ cuûa Coäng hoøa Lieân bang XHCN Nam Tö (1992) vaø thaûm hoïa keùo daøi suoát 10 naêm sau ñoù.

Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, Nam Tö laø moät thöïc theå chính trò chæ ñöôïc xaùc laäp naêm 1918, roài ñöôïc khoâi phuïc naêm 1945. Laàn ñaàu laø do keát quaû cuûa Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, laàn sau ñoù laø do keát quaû cuûa Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Hôn theá nöõa, ngoaïi tröø Slovenia vaø Montenegro laø nhöõng nôi thaønh phaàn daân toäc coù phaàn thuaàn nhaát, caùc boä phaän laõnh thoå caáu thaønh coøn laïi taïo ra moät böùc tranh phöùc taïp veà vaên hoùa, toân giaùo, saéc toäc, chính trò... Trong xöù Croatia theo Coâng giaùo (goàm 76,5% daân soá), coù moät boä phaän ñoâng ñaûo ngöôøi Serbia theo Chính thoáng giaùo soáng taäp trung ôû hai mieàn Krejina vaø Slavonia. Xöù Bosnia-Herzegovina goàm 43% daân soá theo ñaïo Hoài soáng chuû yeáu ôû thaønh thò (97), 31% ngöôøi Serbia theo Chính thoáng giaùo soáng ôû noâng thoân, 17% ngöôøi Croatia theo Coâng giaùo soáng ôû mieàn Baéc vaø Taây –Nam. Serbia goàm 66% daân theo Chính thoáng giaùo, 17% daân goác Albania theo Hoài giaùo soáng taäp trung ôû Kosovo.

Tröôùc naêm 1991, ngöôøi Serbia laø thaønh phaàn ñoâng nhaát trong caáu truùc daân toäc cuûa Coäng hoøa Lieân bang XHCN Nam Tö, ngöôøi Serbia chieám 36,3%, ngöôøi Croatia – 19,8%, ngöôøi Bosnia – 2,6%, ngöôøi Slovenia – 7,8%, ngöôøi Macedonia − 6,0%, ngöôøi Montenegro – 2,6%. Rieâng ngöôøi Albania laø 7,7%, nhöng coù ñeán 90% soá naøy soáng taäp trung ôû tænh töï trò Kosovo. Do laø thaønh phaàn ñoâng ñaûo nhaát, laïi laø xöù giaønh ñöôïc vò theá ñoäc laäp sôùm nhaát, ngöôøi Serbia luoân cho raèng hoï phaûi giöõ vai troø quan troïng haøng ñaàu: Coäng hoøa Lieân bang XHCN Nam Tö phaûi ñöôïc toå chöùc nhö laø moät nöôùc “ñaïi Serbia”(98). Tuy nhieân, Tito, ngöôøi daân Croatia laïi khoâng nghó nhö vaäy. OÂng muoán kieán taïo moät nöôùc Nam Tö nhö laø taäp hôïp treân cô sôû bình ñaúng cuûa nhöõng ngöôøi Slav mieàn Nam. Thaønh coâng cuûa Tito moät phaàn laø nhôø vaøo uy tín caù nhaân, phaàn khaùc laø do moái quan heä khoâng phaûi luùc naøo cuõng eâm aû giöõa Nam Tö vaø Lieân Xoâ. Cuõng caàn keå ñeán vai troø cuûa quaân ñoäi nhö laø nhaân toá khoâng theå thieáu ñöôïc cho noã löïc duy trì söï thoáng nhaát (99).

Tuy nhieân, nhöõng nhaân toá coù haïi cho söï thoáng nhaát cuõng khoâng phaûi laø ít. Ngoaøi nhöõng phöùc taïp veà vaên hoùa, saéc toäc, toân giaùo, lòch söû soáng chung chöa laâu daøi, coøn coù söï baát maõn aâm æ cuûa caùc nöôùc coäng hoøa mieàn baéc (Slovenia, Croatia) phaûi ñoùng goùp nhieàu cho ngaân saùch Lieân bang vì giaøu hôn vaø phaùt trieån hôn so vôùi caùc nöôùc coäng hoøa mieàn nam ngheøo hôn (Macedonia, Montenegro vaø caû Serbia) neân “ngoán” quaù nhieàu trôï caáp töø Lieân bang. Veà phaàn mình, ngöôøi Serbia cho raèng Tito (ngöôøi Croatia) ñaõ coá tình haï giaûm vò theá cuûa hoï trong Lieân bang. Ngoaøi ra, töï thaân Kosovo ñaõ laø moät vaán ñeà, nhaát laø laïi trong boái caûnh quan heä giöõa Nam Tö vaø Abania gaàn nhö luoân trong tình traïng ñoái ñaàu keå töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai.

Sau khi Tito qua ñôøi (4.5.1980), taùc ñoäng cuûa caùc nhaân toá tieâu cöïc ngaøy caøng lôùn, vì khoâng nhaø laõnh ñaïo naøo coù ñuû uy tín caù nhaân ñeå ñöôïc thöøa nhaän. Quyeàn laõnh ñaïo cao nhaát chuyeån vaøo tay taäp theå 8 ngöôøi ñaïi dieän 6 nöôùc coäng hoøa vaø hai tænh töï trò haøng naêm luaân phieân giöõ chöùc chuû tòch. Moät

(97) Naêm 1968, Tito ban haønh leänh coâng nhaän daân toäc Hoài giaùo cho nhöõng ngöôøi naøo nhìn nhaän mình laø ngöôøi Serbia hoaëc ngöôøi Croatia. Nhö vaäy, vieäc choïn laø daân toäc Hoài giaùo khoâng nhaát thieát coù nghóa laø theo ñaïo Hoài. (98) So vôùi nöôùc Serbia, xöù Montenegro nhoû beù hôn nhieàu caû veà dieän tích (14.000km2 so vôùi 88.000km2) vaø daân soá (0,5 trieäu so vôùi gaàn 10 trieäu), neân ñaõ töø laâu ngöôøi Montenegro baèng loøng vôùi vai troø khieâm toán trong Lieân bang). (99) ÔÛ ñaây, cuõng neân neâu theâm moät lí do khaùc ñeå Tito khoâng muoán naâng cao vai troø cuûa Serbia: ñoù laø vì ngöôøi xöù naøy, voán cuõng theo Chính thoáng giaùo, vaãn coøn nhôù Nga ñaõ töøng giuùp Serbia nhieàu trong cuoäc chieán giaønh ñoäc laäp (1806 – 1815) choáng Ñeá quoác Ottoman.

104

khoù khaên khaùc laø khuûng hoaûng kinh teá ñang dieãn ra trong suoát thaäp nieân 80 vôùi hai caên beänh nan y keøm theo laø laïm phaùt vaø thaát nghieäp. Ngay trong thaùng 6.1980, ñoàng dinar bò phaù giaù ñeán 30%(100). Thaùng 3.1987, moät ñaïo luaät ñöôïc ban haønh döï kieán phong toûa ñoàng löông hoaëc giaûm löông xuoáng töø 20 ñeán 50%.

Giöõa luùc ñoù, coäng ñoàng ngöôøi Abania chieám ñaïi boä phaän daân soá cuûa tænh Kosovo (101)ñaåy maïnh caùc hoaït ñoäng ñaáu tranh ñoøi ñöôïc höôûng quy cheá cuûa moät nöôùc coäng hoøa. Nhieàu cuoäc bireåu tình cuûa ngöôøi goác Abania vaø phaûn bieåu tình cuûa ngöôøi Serbia ñaõ dieãn ra, nhaát laø trong naêm 1988. Chính quyeàn Belgrade ñaõ ñoái phoù baèng caùc bieän phaùp nhö ban haønh tình traïng khaån caáp moät phaàn (1.3.1988), söûa ñoåi Hieán phaùp voán coâng nhaän quyeàn töï trò roäng raõi cuûa ngöôøi Kosovo (28.3.1989).

Caùc dieãn bieán treân ôû Kosovo ñaõ taùc ñoäng maïnh ñeán caùc nöôùc coäng hoøa khaùc. Taïi nhöõng nôi naøy, ñaëc bieät laø ôû Slovenia vaø Croatia, ñaõ dieãn ra caùc cuoäc bieåu tình ñoøi nhaân quyeàn, caùc quyeàn töï do cô baûn... Thaäm chí, ñaõ phaùt sinh yeâu saùch ñoøi li khai.

Trong baàu khoâng khí chính trò xaõ hoäi caêng thaúng, söï vieäc Slobodan Milosevic, moät ngöôøi theo chuû nghóa quoác gia ñaïi Serbia, ñöôïc Quoác hoäi Serbia baàu laøm toång thoáng ñaõ ñöôïc caùc nöôùc coäng hoøa khaùc tieáp nhaän nhö laø tín hieäu cho söï troãi daäy cuûa moät nöôùc ñaïi Serbia thoáng trò, daân toäc chuû nghóa vaø taäp trung hoùa. Dieãn bieán naøy ñaõ thuùc ñaåy phong traøo li khai, tröôùc heát laø ôû Slovenia vaø Croatia.

Trong luùc ñoù, quyeàn löïc cuûa chính phuû Lieân bang ngaøy caøng suy yeáu. Ñaïi hoäi baát thöôøng cuûa Lieân ñoaøn nhöõng ngöôøi coäng saûn Nam Tö dieãn ra trong caùc ngaøy 20 – 23.1.1990 tuyeân boá töø boû chuyeân chính voâ saûn, phi chính trò hoùa quaân ñoäi vaø caùc cô quan Nhaø nöôùc, chaáp nhaän ña nguyeân chính trò, kinh teá thò tröôøng. Taïi ñaïi hoäi, caùc ñaïi bieåu Slovenia ñaõ toû thaùi ñoä choáng ñoái, roài sau ñoù caét ñöùt quan heä vôùi Lieân ñoaøn (ngaøy 4.2.1990). Nöôùc coäng hoøa thöù hai coù phaûn öùng töông töï laø Croatia.

Caùc cuoäc baàu cöû dieãn ra trong thaùng 4 vaø thaùng 5.1990 ñaõ mang laïi thaéng lôïi cho caùc löïc löôïng ñoái laäp: ñaûng Daân chuû ôû Slovenia vaø Lieân hôïp daân chuû ôû Croatia. Ngaøy 2.7.1990, Slovenia ra tuyeân boá veà chuû quyeàn daân toäc, trong ñoù baøy toû yù muoán ñoäc laäp. Rieâng Croatia toû ra thaän troïng hôn, vì coäng ñoàng thieåu soá goác Serbia hoaït ñoäng raát tích cöïc vôùi caùc yeâu saùch ñi töø khu töï trò ñeán li khai. Trong luùc ñoù, chính phuû Serbia ñöa ra hai giaûi phaùp: hoaëc vaãn duy trì moät Lieân bang Nam Tö nhö cuõ, hoaëc Lieân bang seõ tan raõ vaø moät nöôùc Serbia ñoäc laäp seõ ñöôïc thaønh laäp vôùi laõnh thoå bao goàm luoân nhöõng vuøng ñaát coù ngöôøi Serbia sinh soáng ôû Bosnia-Herzegovina vaø Croatia.

Giöõa luùc ñoù, tình hình ôû Kosovo dieãn bieán theo chieàu höôùng ngaøy caøng xaáu. Ngaøy 2.6.1990, quaân ñoäi Serbia ñöôïc trieån khai trong tænh töï trò, ngaøy 22.6, caùc ñònh cheá rieâng cuûa Kosovo bò giaûi taùn, quaù trình “Serbia hoùa” (caùc chöùc vuï coâng quyeàn, tröôøng hoïc...) ñöôïc ñaåy maïnh. Khoâng chòu keùm, ngaøy 7.9, caùc cöïu ñaïi bieåu nghò vieän Kosovo coâng boá “Hieán phaùp Coäng hoøa Kosovo” vaø aán ñònh ngaøy baàu cöû quoác hoäi laäp phaùp cho Kosovo laø ngaøy 28.11.

Ngaøy 9.12.1990, Slobodan Milosevic – chæ tòch ñaûng XHCN (töùc ñaûng Coäng saûn) ñoåi teân vaøo thaùng 8.1989) – taùi ñaéc cöû toång thoáng Serbia trong moät cuoäc ñaàu phieáu phoå thoâng tröïc tieáp: 65,34% soá phieáu baàu, boû xa öùng cöû vieân veà nhì laø Vuk Drascovic chæ ñöôïc 16,40%. Nöûa thaùng sau, ngaøy 23.12, 88,2% ngöôøi daân Slovenia boû phieáu taùn thaønh ñoäc laäp trong moät cuoäc tröng caàu daân yù. Tuy nhieân, giôùi laõnh ñaïo xöù naøy cuõng noùi roõ Slovenia chæ tuyeân boá ñoäc laäp trong tröôøng hôïp cuoäc ñaøm phaùn chuyeån Nam Tö töø moät nöôùc lieân bang sang moät nöôùc hieäp bang dieãn ra khoâng thaønh coâng.

Vaø cuoäc ñaøm phaùn ñaõ dieãn ra khoâng suoân seû, duø Ante Marcovic, thuû töôùng Lieân bang, ñang ra söùc thöïc hieän caùc caûi caùch kinh teá töï do nhaèm ra söùc ngaên chaën söï tan raõ cuûa Lieân bang. Giôùi laõnh ñaïo Serbia moät maët ñaøn aùp nhöõng cuoäc bieåu tình ñoøi “töï do thoâng tin” dieãn ra ôû Belgrade, ñaåy maïnh noã löïc Serbia hoùa Kosovo, maët khaùc tìm caùch chi phoái hoaït ñoäng cuûa ñoaøn chuû tòch Lieân bang. Ngaøy 15.5.1990, Borisav Jovic, ñaïi dieän cuûa Serbia, ñöôïc baàu laøm chuû tòch ñoaøn chuû tòch Lieân bang. Theo

(100) Caùc laàn phaù giaù sau cuûa ñoàng dinar: thaùng 10.1982: 20%, thaùng 11.1987: 24,6% (101) 82%, theo soá lieäu cuûa naêm 1991.

105

quy cheá hoaït ñoäng cuûa ñoaøn chuû tòch, thì moät naêm sau seõ ñeán löôït ñaïi dieän Croatia ñöôïc baàu vaøo chöùc chuû tòch. Nhöng ngaøy 15.3.1991, Borisav Jovic tuyeân boá töø chöùc. Ngaøy 16.3, thaønh vieân Neded Bucin (ñaïi dieän Montenegro, ñoàng minh Serbia) vaø Jugoslav Kostic (ñaïi dieän tænh töï trò Vojvodina) cuøng tuyeân boá töø chöùc. Ngaøy 18.3, Quoác hoäi Serbia ra tuyeân boá baõi mieãn Riza Sapundzija (ñaïi dieän Kosovo) khoûi chuû tòch ñoaøn. Nhö vaäy, ñoaøn chuû tòch Lieân bang giôø chæ coøn laïi caùc ñaïi dieän cuûa Slovenia, Croatia, Bosnia-Herzegovina vaø Macedonia.

Ngaøy 29.5.1991, Croatia tieán theâm moät böôùc ñeán choã li khai baèng lôøi tuyeân boá xaùc laäp chuû quyeàn, sau cuoäc tröng caàu daân yù veà ñoäc laäp (tæ leä taùn thaønh: 94%) dieãn ra 10 ngaøy tröôùc ñoù. Ngaøy 25.6.1991, Croatia vaø Slovenia cuøng tuyeân boá ñoäc laäp, sau moät thaùng coá tìm kieám moät giaûi phaùp thoûa hieäp vôùi Serbia laø nöôùc khaêng khaêng khoâng thöøa nhaän chuû quyeàn cuûa hai nöôùc coäng hoøa li khai.

Xu löôùng li khai cuûa Slovenia vaø Croatia khoâng ñöôïc caùc nöôùc Coäng ñoàng Kinh teá chaâu AÂu (EEC), Hoa Kì vaø Lieân Xoâ ñoùn nhaän vôùi thaùi ñoä tích cöïc. Hoï ñöa ra nhieàu lí leõ theo höôùng uûng hoä moät giaûi phaùp cuûa lieân bang (hay hieäp bang) cho vaán ñeà Nam Tö: xeùt veà maët kinh teá, caùc quoác gia taùch ra töø Lieân bang Nam Tö laø quaù nhoû vaø do vaäy coù nguy cô laøm phaân taùn vaø gaây phí phaïm cho soá vieän trôï cuûa EEC; söï tan raõ cuûa Lieân bang Nam Tö seõ taïo ra tieàn leä cho Lieân bang Coäng hoøa XHCN Xoâ vieát hay Tieäp Khaéc vaø Rumania; vieãn caûnh tan raõ seõ taïo ra voâ soá tình huoáng gaây caêng thaúng ñaåy caû vuøng sa vaøo tình traïng maát oån ñònh vaø Taây AÂu seõ gaùnh ñuû moïi haäu quaû tieâu cöïc phaùt sinh töø ñoù; cuoái cuøng, thöïc khoù ñaït ñeán moät söï phaân chia laõnh thoå thoûa ñaùng khi Lieân bang Nam Tö tan raõ, vaø nhö vaäy, “thuøng thuoác suùng Balkans” töøng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân ñöa ñeán Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát seõ coù ñuû ñieàu kieän ñeå hoài sinh.

Tröôùc ngaøy 25.6, caùc nöôùc EEC vaø Hoa Kì ñaõ ñaùnh tieáng hoï seõ khoâng coâng nhaän Slovenia vaø Croatia. Dieãn bieán naøy ñaõ khieán giôùi laõnh ñaïo Serbia nghó raèng caùc nöôùc phöông Taây seõ khoâng can thieäp. Töø ngaøy 27 ñeán ngaøy 30.6, quaân ñoäi Lieân bang chòu söï chi phoái cuûa caùc só quan goác Serbia (chieám ñeán 70% ñoäi nguõ só quan) ñaõ tieán haønh moät soá hoaït ñoäng can thieäp quaân söï ôû Slovenia ñeå kieåm soaùt caùc ñoàn bieân phoøng. Trong caùc ngaøy töø 28 ñeán 30.6, EEC ñaõ ñöa lieân tieáp ñeán Nam Tö 6 phaùi boä ñeå thöïc hieän söù meänh hoøa giaûi. Ngaøy 7.7, taïi Brioni, döôùi söï chuû trì cuûa EEC, caùc beân lieân quan ñaõ ñaït ñöôïc caùc thoûa thuaän: Slovenia vaø Croatia trì hoaõn vieäc thöïc thi lôøi tuyeân boá ñoäc laäp trong 3 thaùng, quaân ñoäi seõ döøng caùc hoaït ñoäng quaân söï vaø ruùt veà caùc traïi, Serbia seõ khoâng duøng quyeàn phuû quyeát choáng laïi vieäc baàu moät öùng vieân ngöôøi Croatia vaøo chöùc chuû tòch ñoaøn chuû tòch Lieân bang.

Khoâng laâu sau ñoù, trong laäp tröôøng cuûa Serbia ñaõ dieãn ra söï thay ñoåi quan troïng. Ngaøy 20.7, Serbia tuyeân boá ruùt quaân ñoäi Lieân bang khoûi Slovenia. Dieãn bieán naøy coù nghóa laø Serbia ñaõ coâng nhaän treân thöïc teá ñoäc laäp cuûa nöôùc Coäng hoøa Slovenia, nôi khoâng coù ngöôøi Serbia sinh soáng. Trong luùc ñoù, treân laõnh thoå Croatia ñaõ dieãn ra khoâng ngôùt nhöõng cuoäc ñuïng ñoä giöõa löïc löôïng caûnh saùt xöù naøy vaø löïc löôïng vuõ trang Serbia. Quaân ñoäi Lieân bang ñaõ nhieàu laàn can thieäp ñeå uûng hoä quaân Serbia. Ngaøy 22.7, ñaõ dieãn ra traän xung ñoät giöõa löïc löôïng vuõ trang Croatia vaø quaân ñoäi Lieân bang döôùi söï chæ huy cuûa caùc só quan Serbia.

Khi boäc loä hai phaûn öùng khaùc nhau tröôùc cuøng moät ñoäng thaùi tuyeân boá ñoäc laäp cuûa Slovenia vaø Croatia, giôùi laõnh ñaïo Serbia roõ raøng khoâng coøn muoán duy trì Lieân bang nöõa. Hoï ruùt quaân khoûi Slovenia viø Serbia khoâng coù quyeàn lôïi gì ñaùng keå ôû xöù naøy, vaø do vaäy khoù bieän minh tröôùc EEC cho söï can thieäp ôû Slovenia. Nhöng Serbia coù theå vieän daãn yù muoán cuûa soá daân Serbia sinh soáng treân laõnh thoå Croatia ñeå ñoøi saùp nhaäp Krajina vaø Slavonia theo nguyeân taéc quyeàn töï quyeát cuûa ngöôøi daân. Thaäm chí, Serbia coøn döï ñònh phaân chia caû söù Bosnia-Herzegovina. Trong caùc ngaøy töø 12 ñeán 20.9, ngöôøi Serbia sinh soáng ôû xöù naøy ñaõ töï ñoäng thaønh laäp 6 khu töï trò cuûa hoï. Cuõng töø thaùng 9, chieán söï lan roäng ra khaép laõnh thoå Croatia.

Lo laéng tröôùc dieãn bieán treân, ngaøy 17.9 ñeán löôït Macedonia tuyeân boá ñoäc laäp. Quoác teá baét ñaàu toû thaùi ñoä cöùng raén. Ngaøy 25.9, HÑBA LHQ thoâng qua nghò quyeát caám vaän vuõ khí ñoái vôùi Nam Tö; ngaøy 8.11, EEC thoâng qua leänh tröøng phaït kinh teá choáng Serbia; ngaøy 25.11, LHQ tuyeân boá caám vaän vuõ khí; ngaøy 6.12, Mó khôûi söï leänh tröøng phaït kinh teá.

106

Ngaøy 1.1.1992, khi thoûa thuaän ngöøng baén laàn thöù 15 coù hieäu löïc vaø LHQ ñoàng yù trieån khai löïc löôïng gìn giöõ hoøa bình goàm 14.000 quaân treân laõnh thoå Croatia, ngöôøi Serbia ñaõ kieåm soaùt ñeán 20% laõnh thoå Croatia, thieät haïi leân ñeán 21 tæ USD, coù ñeán 50 vaïn ngöôøi phaûi di taûn khoûi nôi sinh soáng. Ñaây laø cuoäc khuûng hoaûng veà ngöôøi tò naïn toài teä nhaát ôû chaâu AÂu keå töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai.

Ngaøy 15.1.1992, EEC coâng nhaän Slovenia vaø Croatia. Ngaøy 6.4, EEC coâng nhaän Bosnia- Herzegovina (tuyeân boá ñoäc laäp ngaøy 3.3), hai ngaøy sau khi chieán tranh boäc phaùt ôû xöù naøy. Ngaøy 27.4, Coäng hoøa Lieân bang Nam Tö (bao goàm Serbia vaø Montenegro) tuyeân boá thaønh laäp. Tieán trình tan raõ cuûa Coäng hoøa Lieân bang XHCN Nam Tö keát thuùc ôû ñaây.

3. Cheá ñoä XHCN ôû Lieân Xoâ suïp ñoå –Lieân bang Xoâ vieát tan raõ

a. COMECON vaø Toå chöùc Hieäp öôùc Varsava bò giaûi taùn

Trong boái caûnh cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa suïp ñoå ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu vaø quan heä Xoâ - Mó ñöôïc caûi thieän daàn, söï toàn taïi cuûa HÑTTKT (COMECON) toû ra khoâng coøn thích hôïp nöõa. Ngaøy 28.6.1991, taïi khoùa hoïp thöù 45 cuûa COMECON ôû Budapest, ñaïi dieän caùc nöôùc thaønh vieân ñaõ kí Nghò ñònh thö quyeát ñònh chaám döùt hoaït ñoäng cuûa toå chöùc naøy sau hôn 40 naêm toàn taïi. Caùc nöôùc thaønh vieân ñeàu nhaát trí raèng sau khi giaûi theå seõ tieáp tuïc hôïp taùc treân cô sôû tay ñoâi. Lieàn ngay sau ñoù taïi Praha, ngaøy 1.7.1991, Hoäi nghò caùc nöôùc thaønh vieân khoái Hieäp öôùc Varsava ñaõ chính thöùc quyeát ñònh giaûi theå toå chöùc naøy sau 36 naêm toàn taïi.

b. Lieân Xoâ tan vôõ

Trong luùc naøy, cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ôû Lieân Xoâ ñang treân ñaø tröôït nhanh ñeán bôø vöïc suïp ñoå. Sau hôn 6 naêm caûi toå, perestroika vì nhieàu nguyeân nhaân ñaõ khoâng mang laïi keát quaû nhö ngöôøi ñeà xöôùng ra noù mong muoán. Neàn kinh teá ñaõ sa vaøo caûnh suy thoaùi nghieâm troïng, ñôøi soáng ngöôøi daân ngaøy caøng xuoáng thaáp. Nhaø nöôùc Lieân bang bò suy yeáu, phong traøo li khai xuaát hieän ôû phaàn lôùn nöôùc coäng hoøa. Taâm traïng baát maõn lan traøn trong moïi taàng lôùp nhaân daân.

Cho raèng Gorbachev vaø chính saùch cai trò cuûa oâng laø nguyeân nhaân daãn ñeán tình traïng treân, moät soá ngöôøi laõnh ñaïo Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Lieân Xoâ ñaõ toå chöùc moät cuoäc ñaûo chính (töø ngaøy 19.8 ñeán ngaøy 21.8.1991) nhaèm loaïi boû Gorbachev ra khoûi vò theá caàm quyeàn. Cuoäc ñaûo chính thaát baïi ñaõ laøm cheá ñoä Xoâ vieát lao nhanh hôn ñeán choã suïp ñoå hoaøn toaøn. Caùc nöôùc thaønh vieân Lieân bang Xoâ vieát laàn löôït tuyeân boá ñoäc laäp: Ukraina (24.8), Belorussia (25.8), Moldavia (27.8), Azerbaijan (30.8), Turkmenistan (27.10), Kazakhstan (16.12). Caùc nöôùc khaùc ñaõ tuyeân boá ñoäc laäp tröôùc ñoù laø: Litva (11.3.1990), Latvia (30.3.1990), Estonia (4.5.1990), Gruzia (9.4.1991). Rieâng Lieân bang Nga khoâng tuyeân boá ñoäc laäp vaø trôû thaønh nöôùc keá thöøa nhöõng gì coøn laïi cuûa Lieân bang Xoâ vieát.

Ngaøy 8.12.1991, caùc toång thoáng cuûa 3 nöôùc: Nga, Ukraina vaø Belorussia ñaõ kí vaøo baûn Tuyeân boá chung Minsk: giaûi taùn Lieân bang Xoâ vieát vaø thaønh laäp Coäng ñoàng caùc quoác gia ñoäc laäp (SNG), theâm 8 nöôùc laø Uzbekistan, Kazakhstan, Azerbaijan, Armenia, Moldavia, Tajikistan, Kirghizia vaø Turkmenistan tuyeân boá tham gia SNG. Ngaøy 21.12.1991, taïi Alma Alta, 11 nöôùc keå treân ñoàng kyù vaøo Hieäp ñònh chính thöùc giaûi taùn Lieân bang Xoâ vieát vaø thaønh laäp Coäng ñoàng caùc quoác gia ñoäc laäp. Toái ngaøy 25.12.1991, toång thoáng Lieân Xoâ Gorbachev tuyeân boá töø chöùc, Lieân bang CHXHCN Xoâ vieát tan raõ sau 69 naêm toàn taïi.

Söï suïp ñoå cuûa heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa ôû Ñoâng AÂu vaø söï tan raõ cuûa Lieân bang Xoâ vieát ñaõ ñaët daáu chaám heát cho Chieán tranh laïnh khoâng chæ ôû chaâu AÂu maø coøn treân toaøn theá giôùi. Moät thôøi kì môùi trong quan heä quoác teá ôû chaâu AÂu vaø treân theá giôùi baét ñaàu.

Keùo daøi töø naêm 1949(102) ñeán cuoái naêm 1991, Chieán tranh laïnh ñaõ chia chaâu AÂu thaønh hai khoái

(102) Thôøi ñieåm baét ñaàu Chieán tranh laïnh khoâng ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu xaùc ñònh thoáng nhaát. Coù ngöôøi cho raèng vieäc Mó neùm bom nguyeân töû xuoáng Nhaät Baûn (thaùng 8-1945), vôùi haøm yù ngaên chaën vaø raên ñe Lieân Xoâ, coù theå coi laø moác khôûi ñaàu Chieán tranh laïnh. Giôùi söû hoïc Xoâ vieát thöôøng nhaán maïnh söï khôûi ñaàu naøy baèng baøi dieãn vaên veà “böùc

107

caùc quoác gia vöøa ñoái laäp nhau trong moïi lónh vöïc – töø sinh hoaït vaät chaát ñeán sinh hoaït tinh thaàn, vöøa bò chi phoái bôûi ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa hai heä thoáng ñoái laäp. Tröôùc ñoù trong lòch söû, chaâu AÂu chöa bao giôø bò phaân chia roõ reät nhö vaäy. Moät soá ñaõ coá tìm caùch thoaùt khoûi tình traïng chung naøy, nhöng khoâng phaûi luùc naøo cuõng thaønh coâng. Do vò trí chieán löôïc vaø nhaát laø vì tieàm naêng voâ cuøng to lôùn cuûa noù veà moïi maët, chaâu AÂu coù yù nghóa quyeát ñònh trong vieäc hoaïch ñònh vaø thöïc thi chieán löôïc toaøn caàu cuûa Mó vaø Lieân Xoâ. Haäu quaû laø trong suoát thôøi Chieán tranh laïnh, caùc nöôùc chaâu AÂu ñaõ bò loâi vaøo moïi dieãn bieán thaêng traàm trong quan heä giöõa hai sieâu cöôøng vaø tuyeät ñaïi ña soá khoâng theå naøo xaùc laäp cho mình moät ñöôøng loái ñoái ngoaïi hoaøn toaøn töï chuû.

Tình traïng phaân chia taùch bieät keå treân ñaõ toàn taïi song haønh vôùi moät tieán trình ñöôïc goïi laø nhaát theå hoùa vôùi söï ra ñôøi cuûa caùc toå chöùc kinh teá - chính trò nhö: EEC, ECSC, EU... Nhaát theå hoùa laø söï noã löïc cuûa caùc cöôøng quoác chaâu AÂu ñeå giöõ vöõng söï oån ñònh vaø ñaåy maïnh söï phaùt trieån cuûa luïc ñòa naøy, laøm cho noù thoaùt khoûi söï leä thuoäc vaøo Mó vaø Lieân Xoâ, taïo neân moät löïc löôïng ñoái troïng vôùi Mó vaø Lieân Xoâ. Keát quaû cuûa quaù trình nhaát theå hoùa laø phaàn ñoùng goùp tích cöïc vaøo tieán trình phaùt trieån cuûa chaâu AÂu vaø theá giôùi.

maøn saét” cuûa cöïu Thuû töôùng Anh Churchill (thaùng 3-1946). Ña soá cho ñoù laø naêm 1947 vôùi caùc söï kieän lieân quan ñeán Hy Laïp vaø Thoå Nhó Kyø, söï ra ñôøi cuûa chuû thuyeát Truman, chuû thuyeát Zhdanov vaø söï thaønh laäp Cuïc Thoâng tin Coäng saûn (Kominform). Thöïc teá cho thaáy coù caû moät giai ñoaïn khôûi ñaàu Chieán tranh laïnh (1945 - 1949), keå töø khi Chieán tranh theá giôùi thöù Hai ñi ñeán keát thuùc, cho ñeán khi hai heä thoáng ñoái laäp treân theá giôùi chính thöùc hình thaønh.

108

DANH SAÙCH TÖ LIEÄU TRÍCH ÑÖÔÏC TRÍCH DAÃN

[1] S. Ambrose (1991). Rise to Globalism- American Foreign Policy since 1938. London: Penguin Books.

[2] Gioâdeùp A. Amtô (1985). Lôøi phaùn quyeát veà Vieät Nam. NXB Quaân ñoäi Nhaân daân, Haø Noäi.

[3] Yves Barelli (1990). La Reùvolution de Velours en Tcheùcoslovaquie, ed. de l’Aube, Paris.

[4] Carl Bernstein vaø Marco Politi (1997). Ñöùc Giaùo hoaøng John Paul II vaø lòch söû bò che ñaäy trong thôøi ñaïi

chuùng ta. NXB CAND, Haø Noäi.

[5] L.I. Breâ-giô-neùp (1981). Theo con ñöôøng cuûa Leâ-nin, t.II, NXB Tieán Boä, Moskva.

[6] Eji Bronslavski, Gheorghi Bachnadze (1990). Ñoái thoaïi Ba Lan, NXB Tbilisi (tieáng Nga).

[7] Jerald A. Combs (1997). The History of American Policy. New York: McGraw- Hill.

[8] V.A. Criuchôcoáp (1999). Hoà sô caù nhaân. Theá kyû XX tröôùc con maét cuûa nhöõng nhaân chöùng KGB. NXB

Chính trò Quoác gia, Haø Noäi.

[9] David J. Dallin (1961). Soviet Foreign Policy after Stalin. N.Y.: J.B. Lippincott Company.

[10] Du Thuùy (1995). Muøa ñoâng vaø muøa xuaân Moskva. Chaám döùt moät thôøi ñaïi. NXB Chính trò Quoác gia, Haø

Noäi.

[11] Anatoâli Ñoâbrönhin (2001). Ñaëc bieät tin caäy. Vò ñaïi söù ôû Oasinhtôn qua saùu ñôøi Toång thoáng Myõ. NXB

Chính trò Quoác gia, Haø Noäi.

[12] Jean-Bapstite Duroselle (1994). Lòch söû ngoaïi giao (töø 1919 ñeán ngaøy nay). Hoïc vieän Quan heä quoác teá,

Haø Noäi.

[13] Ekho Plateny, soá 51/89, Moskva.

[14] Robert Ergang (1967). Europe since 1815. Boston: DC Health and Company.

[15] G. B. Fokeev (1987). Lòch söû Quan heä quoác teá vaø chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Lieân Xoâ, T.II. NXB Quan heä

Quoác teá, Moskva (tieáng Nga).

[16] Andreù Fontaine (1967). Histoire de la Guerre Froide, t.II, Paris: ed. Artheøme Fayard.

[17] Dominique & Michel Freùmy (1996). Quid 1996. Paris: Robert Laffont.

[18] A. A. Gromyko, I.N. Zemskov, V.A. Zorin, V.S. Semenov, M. A. Kharlamov (cb, 1974). Lòch söû ngoaïi

giao, t.V, Q.1, NXB Vaên hoïc chính trò, Moskva (tieáng Nga).

[19] A. A. Gromyko, I.N. Zemskov, V.A. Zorin, V.S. Semenov, M. A. Kharlamov (cb, 1974). Lòch söû ngoaïi

giao, t.V, Q.2, NXB Vaên hoïc chính trò, Moskva (tieáng Nga).

[20] Alfred Grosser (1970). L’Allemagne de notre Temps. Artheøme Fayard. Paris.

[21] Phaïm Ngoïc Hieàn (1998). Chính bieán ôû CHDC Ñöùc, trong Söï phaûn boäi cuûa Gooùc-ba-troáp. NXB CAND, Haø

Noäi.

[22] David Horowitz (1973). De Yalta au VN, T.I, ed. 10/68, Paris.

[23] Izvestia (17.6.1992), Moskva.

[24] Basile Keblay (1991). L’Union Sovieùtique des anneùes 80, ed. Armand Colin, Paris.

[25] N. Khrushev (1971). Remembers. NY: Bantam Books.

[26] Walter Laqueur (1972). Europe since Hitler. London: Penguin Books.

[26a] Maxime Lefebvre – Dan Rotenberg (1992). La Geneøse du Nouvel Ordre mondial. Ed. Ellipses, Paris.

[27] Leânin. Toaøn taäp, T.20.

[28] Richard W. Leopold (1969). The Growths of American Foreign Policy. New York: Alfred A. Knopf.

[29] Löôïc söû Tieäp Khaéc, NXB Khoa hoïc, Moskva, 1988 (tieáng Nga).

[30] Roy Medvedev (2003). N. Khrushev: Tieåu söû chính trò (baûn dòch cuûa Leâ Phuïng Hoaøng), Tuû saùch Ñaïi hoïc

Sö phaïm TP.HCM.

[31] Walter Millis (1951). The Forrestal Diaries. New York: Viking Press.

109

[32] Pierre Miquel (1979). Histoire du Monde Contemporain. Artheøme Fayard, Paris.

[33] Nikolai Molchanov (1985). De Gaulle, His Life and Work, Moskva: Progress Publishers.

[34] Leonard Mosley (1971). On Borrowed Time. How World War II began, NY: Pyramid Books.

[35] A.Noushi, M. Agulhon, R.Schor (1998). La France de 1940 aø nos jours, ed. Nathan, Paris.

[36] Novoe Vremya, soá 9/91, Moskva.

[36a] Kavel Packner, Doubrava Neff, Rod Shabata [1999]. Söï ngaéc ngoaûi cuûa chuû nghóa coäng saûn vaø coäi nguoàn

cuûa “Caùch maïng nhung luïa” trong “Söï phaûn boäi cuûa Gooùc-ba-troáp”, NXB. Coâng an Nhaân daân, Haø Noäi.

[37] Julius W. Pratt (1965): A History of United States Foreign Policy, New Jersey: Prentice – Hall, INC,

Englewood Cliffs.

[38] Claude Queùtel (ed. 1994): L’Histoire depuis 1945, ed. Bordas, Paris.

[39] Guy Sorman: Sortir du Socialisme (1990), ed. Fayard, Paris.

[40] John S. Sparrow (1951). History of Personal Demobilization. Washington. D.C.: Department of the Army.

[41] Du Thuùy (1995). Muøa ñoâng vaø muøa xuaân Moskva. Chaám döùt moät thôøi ñaïi. NXB Chính trò Quoác gia, Haø

Noäi.

[42] Jean-Jacques Tur (1996). Les Relations Internationales depuis 1945. ed. Belin, Paris.

[43] Paul Wagret (ed. 1989). Histoire. Classes Terminales, ed. Istra, Paris.

[44] T.White (1969). The Making of the President 1968. A Narrative History of American Policy in Action. N.Y.

[45] Za Rubejom ( soá 41/1991), Moskva.

110

BAÛNG NIEÂN BIEÅU CAÙC SÖÏ KIEÄN QUAN TROÏNG (*)

1945 4 – 11.2 9.3 12.4 25.4 26.4 28.4 30.4 8.5 26.6 17.7 – 2.8 22.8 11.9 – 2.10 9.11 – 21.12 14.11 16 – 26.12

– Hoäi nghò thöôïng ñænh Yalta vôùi söï tham gia cuûa toång thoáng Hoa Kì Franklin Roosevelt, chuû tòch Hoäi ñoàng Daân uûy Xoâ vieát Iosif Stalin vaø thuû töôùng Vöông quoác Anh Winston Churchill. – Nhaät ñaûo chính Phaùp ôû Ñoâng Döông. – Toång thoáng F. Roosevel qua ñôøi. – Hoäi nghò thaønh laäp Lieân Hieäp Quoác khai maïc ôû San Francisco – Caùc ñôn vò Hoàng quaân vaø Hoa Kì hoäi quaân ôû Torgau beân bôø soâng Elbe. – Mussolini bò du kích Italia gieát ôû Dongo. – Hitler töï saùt ôû Berlin. – Ñöùc quoác xaõ chính thöùc ñaàu haøng quaân Ñoàng minh. – Hieán chöông Lieân Hieäp Quoác ñöôïc 51 quoác gia kí keát ôû Hoäi nghò San Francisco. Hieán chöông coù hieäu löïc töø ngaøy 21.10.1945. – Hoäi nghò thöôïng ñænh laàn thöù ba ôû Potsdam vôùi söï tham gia cuûa toång thoáng Hoa Kì Harry Truman, chuû tòch Hoäi ñoàng Daân uûy Xoâ vieát Iosif Stalin, thuû töôùng Anh Winston Churchill (töø ngaøy 27.7, thuû töôùng Clement Attlee). − Caùc hieäp öôùc veà Lend- Lease chaám döùt. − Hoäi nghò ñaàu tieân cuûa Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao vôùi söï tham döï cuûa 5 nöôùc: Hoa Kì, Lieân Xoâ, Anh, Phaùp vaø Trung Quoác dieãn ra ôû London vôùi nhieäm vuï soaïn thaûo caùc hoøa öôùc treân cô sôû caùc hieäp ñònh ñình chieán. − Hoäi nghò UÛy ban boài thöôøng dieãn ra ôû Moskva. – Toøa aùn quoác teá xöû toäi phaïm chieán tranh Ñöùc quoác xaõ baét ñaàu ôû Nuremberg. Toaø aùn keùo daøi ñeán ngaøy 1.10.1946. – Hoäi nghò thöù hai cuûa Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao vôùi söï tham döï cuûa ba nöôùc: Lieân Xoâ, Hoa Kì vaø Anh dieãn ra ôû Moskva nhaèm quyeát ñònh thaønh phaàn tham gia soaïn thaûo hoøa öôùc. – Albania trôû thaønh nöôùc Coäng hoøa nhaân daân. − Trong baøi dieãn vaên ñoïc taïi Fulton (bang Missouri), W. Churchill caùo giaùc moät “böùc maøn saét” ñang ñöôïc döïng leân ngaên caùch chaâu AÂu laøm ñoâi. − Hoäi nghò thöù ba Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao vôùi söï tham gia cuûa 4 nöôùc: Hoa Kì, Lieân Xoâ, Anh vaø Phaùp dieãn ra ôû Paris ñeå xem xeùt caùc döï thaûo hoøa öôùc seõ ñöôïc kí vôùi caùc nöôùc chö haàu cuûa Ñöùc quoác xaõ. – Quoác hoäi Hoa Kì thoâng qua Ñaïo luaät Mac Mahon nghieâm caám vieäc tieát loä bí maät haït nhaân cho moïi quoác gia. – Hoa Kì vaø Anh kí thoûa öôùc thoáng nhaát veà kinh teá hai vuøng thuoäc quyeàn chieám ñoùng cuûa mình ôû Ñöùc. Thoûa öôùc

1946 1.1 5.3 25.4 – 16.5 &15.6 – 12.7 2.8 1.10

(*) Lòch söû quan heä quoác teá ôû chaâu AÂu töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai ñeán cuoái naêm 1949 seõ ñöôïc chuùng toâi trình baøy trong moät taäp rieâng. Tuy nhieân, ñeå tieän cho ñoäc giaû tra cöùu, chuùng toâi bao goàm luoân trong baûng nieân bieåu naøy caùc söï kieän ñaõ dieãn ra trong khoaûng thôøi gian töø 1945 ñeán 1949.

111

4.11 – 11.12 19.12 1947 10.2 10.3 – 25.4 12.3 12.3 4.5 31.5 5.6 2.7 22.9 5.10 25.11 – 15.12 30.12

coù hieäu löïc töø ngaøy 1.1.1947 – Noäi chieán buøng phaùt ôû Hy Laïp – Hoäi nghò thöù tö cuûa Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao dieãn ra taïi New York vôùi söï tham döï cuûa 4 nöôùc: Hoa Kì, Lieân Xoâ, Anh vaø Phaùp nhaèm hoaøn taát caùc vaên baûn hoøa öôùc. – Chieán tranh Vieät – Phaùp buøng noå. – Hoøa öôùc ñöôïc kí ôû Paris vôùi caùc nöôùc chö haàu cuûa Ñöùc quoác xaõ (Italia, Hungary, Rumania, Bulgaria vaø Phaàn Lan). Caùc hoøa öôùc coù hieäu löïc töø ngaøy 15.9.1947. – Hoäi nghò laàn thöù naêm cuûa Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao vôùi söï tham döï cuûa 4 nöôùc: Hoa Kì, Lieân Xoâ, Anh vaø Phaùp dieãn ra taïi Moskva ñaõ khoâng ñi ñeán moät thoûa thuaän naøo lieân quan ñeán vaán ñeà Ñöùc. – Toång thoáng Hoa Kì Harry Truman coâng boá hoïc thuyeát ñoái ngoaïi mang teân oâng. – Caùc boä tröôûng coäng saûn bò gaït khoûi chính phuû ôû Bæ. – Caùc boä tröôûng coäng saûn trong noäi caùc Ramadier (Phaùp) bò thaûi hoài. – Caùc boä tröôûng coäng saûn trong noäi caùc Alcide de Gasperi (Italia) bò thaûi hoài. – Boä tröôûng Ngoaïi giao Hoa Kì G. Marshall coâng boá Chöông trình phuïc hoài chaâu AÂu” hay coøn goïi ñöôïc laø “Keá hoaïch Marshall”. – Lieân Xoâ töø choái tham gia Keá hoaïch Marshall. − Hoäi nghò hôïp taùc kinh teá dieãn ra ôû Paris vôùi söï tham döï cuûa 16 nöôùc chaâu AÂu ñaõ thoâng qua Keá hoaïch Marshall ñöôïc thöïc hieän trong caùc naêm 1948 – 1952. – “Cuïc thoâng tin coäng saûn” (Kominform) ñöôïc thaønh laäp taïi Hoäi nghò 9 ñaûng coäng saûn chaâu AÂu dieãn ra ôû Szklarska- Poreba (Ba Lan). Hoäi nghò thoâng qua chuû thuyeát Zhadanov. – Hoäi nghò laàn thöù saùu Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao dieãn ra taïi London vôùi söï tham döï cuûa 4 nöôùc: Hoa Kì, Lieân Xoâ, Anh vaø Phaùp. Hoäi nghò keát thuùc maø khoâng ñöa ra ñöôïc baát kì giaûi phaùp naøo cho vaán ñeà Ñöùc. – Nöôùc Coäng hoøa nhaân daân Rumania ñöôïc tuyeân boá thaønh laäp. – Lieân Xoâ kyù Hieäp öôùc töông hoã vôùi Rumania. – Lieân Xoâ kyù Hieäp öôùc töông hoã vôùi Hungary. – Moät noäi caùc goàm haàu heát ñaûng vieân coäng saûn ñöôïc thaønh laäp ôû Tieäp Khaéc döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Klement Gottwald. – Lieân hieäp Taây AÂu ñöôïc thaønh laäp. – Lieân Xoâ kyù Hieäp öôùc töông hoã vôùi Bulgaria. – Lieân Xoâ kyù Hieäp öôùc töông hoã vôùi Phaàn Lan. Nöôùc naøy chæ ñöôïc duy trì caùc quan heä kinh teá vaø vaên hoùa vôùi phöông Taây. – Toå chöùc hôïp taùc kinh teá chaâu AÂu (OECE) goàm 16 nöôùc ra ñôøi ôû Paris. – Hieäp ñònh veà thoáng nhaát ba vuøng chieám ñoùng ôû Ñöùc cuûa Hoa Kì, Anh vaø Phaùp ñöôïc kí ôû London. – Khuûng hoaûng Berlin: giôùi chöùc quaân söï Lieân Xoâ khôûi söï phong toûa hoaøn toaøn Taây Berlin, Mó laäp caàu khoâng vaän. Khuûng hoaûng keùo daøi ñeán ngaøy 12.5.1949. – Nam Tö bò khai tröø khoûi Kominform. – Ñaïi hoäi ñoàng LHQ thoâng qua “Tuyeân boá theá giôùi veà nhaân

1948 4.2 18.2 25.2 17.3 18.3 6.4 16.4 3.6 23.6 4.7 10.12

112

quyeàn”. – Hoäi ñoàng töông trôï kinh teá chaâu AÂu (SEV hay COMECON ) ñöôïc thaønh laäp ôû Moskva. – Hoäi ñoàng chaâu AÂu ñöôïc thaønh laäp ôû London. − Hieäp öôùc Ñaïi Taây Döông veà vieäc thaønh laâp Toå chöùc Hieäp öôùc Baéc Ñaïi Taây Döông (NATO) ñöôïc kí ôû Washington. – Caùc bieán ñoäng dieãn ra ôû Ñoâng Berlin. – Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc ñöôïc tuyeân boá thaønh laäp. – Lieân Xoâ cho noå thöû nghieäm quaû bom A ñaàu tieân. – Hoäi nghò laàn thöù 7 Hoäi ñoàng boä tröôûng ngoaïi giao vôùi söï tham gia cuûa 4 nöôùc: Lieân Xoâ, Mó, Anh vaø Phaùp dieãn ra ôû Paris ñaõ khoâng tìm ñöôïc tieáng noùi chung naøo quanh vaán ñeà Ñöùc. – Coäng hoøa Daân chuû Ñöùc ñöôïc tuyeân boá thaønh laäp. – Noäi chieán keát thuùc ôû Hy Laïp. – Boä tröôûng ngoaïi giao Lieân Xoâ M. Molotov xaùc nhaän Lieân Xoâ ñaõ “khaùm phaù bí maät haït nhaân”. – Saùu nöôùc Taây AÂu (Phaùp, CHLB Ñöùc, Italia, Bæ, Haø Lan vaø Luxembourg) gia nhaäp Coäng ñoàng Than Theùp chaâu AÂu (Keá hoaïch Schuman). Anh töø choái tham gia. – Caùc löïc löôïng quaân söï Baéc Trieàu Tieân vöôït vó tuyeán 38 vaø xaâm nhaäp Nam Trieàu Tieân. Chieán tranh Trieàu Tieân buøng noå. – Hoäi ñoàng NATO chaáp thuaän veà nguyeân taéc söï tham gia cuûa CHLB Ñöùc vaøo keá hoaïch phoøng thuû chung chaâu AÂu. Tieán trình taùi vuõ trang nöôùc Ñöùc khôûi söï. − Ñònh öôùc chaâu AÂu veà nhaân quyeàn vaø caùc quyeàn cô baûn ñöôïc kí ôû Roma. − Hieäp ñònh thaønh laäp Coäng ñoàng Than Theùp chaâu AÂu (CECA) ñöôïc kí ôû Paris (coù hieäu löïc töø ngaøy 2.5.1972). – CHLB Ñöùc tham gia Hoäi ñoàng chaâu AÂu nhö moät thaønh vieân ñaày ñuû. – Ba nöôùc phöông Taây – Hoa Kì, Anh vaø Phaùp – chaám döùt cheá ñoä chieám ñoùng ñoái vôùi CHLB Ñöùc (ngoaïi tröø Taây Berlin). – Winston Churchill trôû thaønh thuû töôùng Anh. – Hy Laïp vaø Thoå chính thöùc gia nhaäp NATO.

– Thuû töôùng W. Churchill loan baùo Anh coù vuõ khí haït nhaân.

1949 25.1 28.1 4.4 21.4 – 28.6 23.5 29.8 23.5 – 20.6 7.10 16.10 1950 10.3 3.6 25.6 26.9 4.11 1951 18.4 2.5 14.9 26.10 1952 18.2 28.2 1.3 26.5 27.5

– Hoa Kì thöû nghieäm bom H. – Hoa Kì, Anh vaø Phaùp kyù Hieäp ñònh Bonn giao traû chuû quyeàn ñoái ngoaïi cho CHLB Ñöùc. – Hieäp öôùc thaønh laäp Coäng ñoàng phoøng thuû chaâu AÂu (CED) ñöôïc kí ôû Paris. – D. Eisenhower trôû thaønh toång thoáng Hoa Kì. – Laõnh tuï Lieân Xoâ I. Stalin qua ñôøi. – CHLB Ñöùc pheâ chuaån caùc hieäp öôùc Bonn vaø Paris. – Toång baõi coâng ôû Ñoâng Berlin. Nhöõng cuoäc baõi coâng xuaát hieän ôû caùc thaønh phoá Leipzig, Rostock, Halle, Dresden, Iena, Bitterfeld...

1953 20.1 5.3 19.3 17.6

113

5.8 12.8 7.9 4 – 8.12

1954 12.1 25.1 25.3 7.5 30.8 28.9 – 3.10 20 – 23.10

1955 26.1 9.5 14.5 15.5 26.5 – 3.6 18 – 23.7 9.9 20.12 1956 18.1 14 – 25.2 17.4 28.6 23.10 – 13.11 1.11 4.11 9.11 22.11 12.12

– G. Malenkov tuyeân boá Lieân Xoâ coù bom H. – Lieân Xoâ thöû nghieäm thaønh coâng bom H. – N. Khrushev trôû thaønh toång bí thö ñaûng coäng saûn LX. – Hoäi nghò Bermudes giöõa toång thoáng Hoa Kì Eisenhower, thuû töôùng Anh Churchill vaø thuû töôùng Phaùp Laniel. – Boä tröôûng ngoaïi giao Hoa Kì John Foster Dulles coâng boá hoïc thuyeát “traû ñuõa oà aït”. – Hoäi nghò boä tröôûng ngoaïi giao töù cöôøng ôû Berlin veà vaán ñeà Ñöùc vaø AÙo keát thuùc khoâng thaønh coâng. – Lieân Xoâ thöøa nhaän chuû quyeàn ñaày ñuû cuûa CHDC Ñöùc. – Löïc löôïng Phaùp ñaàu haøng ôû traän Ñieän Bieân Phuû. – Quoác hoäi Phaùp töø choái pheâ chuaån Hieäp öôùc thaønh laäp CED. – Hoäi nghò London quyeát ñònh seõ chaám döùt ngay khi coù theå cheá ñoä chieám ñoùng ñoái vôùi CHLB Ñöùc vaø keát naïp nöôùc naøy vaøo Lieân hieäp Taây AÂu. – Hoäi nghò Paris thöïc hieän caùc quyeát ñònh cuûa Hoäi nghò London. – Lieân Xoâ chaám döùt tình traïng chieán tranh vôùi Ñöùc. – CHLB Ñöùc chính thöùc gia nhaäp NATO. – Lieân Xoâ, Ba Lan, TieäpKhaéc, Hungary, CHDC Ñöùc, Bulgaria, Rumania vaø Albania kí Hieäp öôùc hôïp taùc vaø töông trôï taïi Varsava. Vaên kieän naøy thöôøng ñöôïc goïi laø Hieäp öôùc Varsava. – “Hieäp öôùc Nhaø nöôùc AÙo” ñöôïc kí taïi Vienna. – Nikita Khrushev vaø Bulganin vieáng thaêm chính thöùc Nam Tö. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Töù cöôøng – Lieân Xoâ, Hoa Kì, Anh vaø Phaùp ôû Geneva. – Thuû töôùng CHLB Ñöùc vieáng thaêm chính thöùc Lieân Xoâ. Hai nöôùc thieát laäp quan heä ngoaïi giao. – Toå chöùc phoøng thuû cuûa Lieân hieäp Taây AÂu ñöôïc ñaët döôùi quyeàn chæ huy cuûa NATO. – Coäng hoøa Daân chuû Ñöùc thaønh laäp laäp löïc löôïng vuõ trang rieâng mang teân Quaân ñoäi nhaân daân. – Ñaïi hoäi XX Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ. – Kominform bò giaûi taùn. – Cuoäc bieán ñoäng phaûn caùch maïng ôû Poznan (Ba Lan). – Cuoäc bieán ñoäng choáng chính quyeàn ôû Hungary. – Imre Nagy tuyeân boá Hungary trung laäp vaø coù yù ñònh ruùt khoûi Hieäp öôùc Varsava. – Quaân lính Xoâ vieát chieám ñoùng Budapest. – Ñaïi hoäi ñoàng LHQ ñoøi Lieân Xoâ ruùt ngay löïc löôïng quaân söï khoûi Hungary, toå chöùc baàu cöû töï do ôû nöôùc naøy vaø cöû phaùi vieân ñeán quan saùt. – Imre Nagy vaø 48 ngöôøi uûng hoä oâng bò quaân lính Xoâ vieát baét. – Ñaïi hoäi ñoàng LHQ leân aùn söï can thieäp cuûa Lieân Xoâ vaøo Hungary. – Hoäi nghò Anh – Mó ôû Bermudes. – Caùc nöôùc Phaùp, Italia, CHLB Ñöùc, Bæ, Haø Lan vaø Luxembourg kí caùc hieäp öôùc thaønh laäp Thò tröôøng chung

1957 20. – 23.3 24.3

114

27.5 4.10 3.11 16.11 1958 1.6 1.7 27.11 18.12

1959 6 – 11.2 17 – 19.2 11.3 11.5/5.8 15 – 18.9 30.10 1960 23.3 – 3.4 5.5 16 – 17.5 18.8 10.1 1961 3 – 4.6 13.8 10.12 1962 4.5 22.10 – 20.11 18 – 21.12

vaø Coäng ñoàng chaâu AÂu veà naêng löôïng haït nhaân (Euratom). – Thoûa öôùc Xoâ – Hung veà vieäc quaân ñoäi Lieân Xoâ ñoùng quaân treân laõnh thoå Hungary. – Lieân Xoâ phoùng thaønh coâng leân quyõ ñaïo Traùi Ñaát veä tinh nhaân taïo Sputnik – 1. – Lieân Xoâ phoùng thaønh coâng leân quyõ ñaïo Traùi Ñaát veä tinh nhaân taïo Sputnik – 2. – Quoác hoäi Phaùp chính thöùc trao quyeàn cho töôùng de Gaulle. – Thöôïng vieän Hoa Kì thoâng qua Ñaïo luaät Mac Mahon caám chuyeån giao coâng ngheä haït nhaân quaân söï – Lieân Xoâ ñeà xuaát yù kieán bieán Taây Berlin thaønh “thaønh phoá töï do”. – Hoäi ñoàng NATO baùc boû toái haäu thö cuûa Lieân Xoâ veà Berlin: quy cheá cuûa Berlin chæ coù theå ñöôïc xem xeùt laïi trong khuoân khoå cuûa moät cuoäc ñaøm phaùn chung veà thaønh boä vaán ñeà Ñöùc. – Hoäi nghò Zurich veà vaán ñeà Cyprus. – Hoäi nghò London veà vaán ñeà Cyprus. Hai hoäi nghò naøy ñaõ keát thuùc baèng vieäc kí caùc hieäp ñònh giaûi quyeát vaán ñeà Cyprus. – Phaùp ruùt haïm ñoäi ôû Ñòa Trung Haûi khoûi quyeàn chæ huy cuûa NATO. – Hoäi nghò caáp boä tröôûng nhieàu Töù cöôøng ôû Geneva. – N.S. Khrushev vieáng thaêm Hoa Kì. – N. S. Khrushev ñoïc dieãn vaên veà “chung soáng hoøa bình” tröôùc Ñaïi hoäi ñoàng LHQ. – N. Khrushev vieáng thaêm Phaùp. – N. Khrushev loan baùo maùy bay trinh thaùm U2 cuûa Mó bò teân löûa Lieân Xoâ baén haï. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Paris bò thaát baïi. – Cyprus tuyeân boá ñoäc laäp. – Hoäi nghò thöôïng ñænh 81 ñaûng coäng saûn ôû Moskva. – Toång thoáng Hoa Kì J. Kennedy vaø nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ N. Khrushev gaëp nhau ôû Vienna. – Trong ñeâm 12 raïng 13.8, chính phuû CHDC Ñöùc khôûi söï xaây döïng böùc töôøng Berlin. Coâng vieäc ñöôïc hoaøn taát ngaøy 29.11. – Lieân Xoâ vaø Albania caét ñöùt quan heä ngoaïi giao. – Boä tröôûng quoác phoøng Hoa Kì R. M. Mc Namara trình baøy tröôùc Hoäi ñoàng NATO hoïp ôû Athen hoïc thuyeát quaân söï môùi “phaûn öùng linh hoaït” (coøn ñöôïc goïi laø “giaùng traû töøng böôùc”). – Khuûng hoaûng teân löûa giöõa Lieân Xoâ vaø Mó ôû Cuba. – Toång thoáng Mó J. Kennedy vaø Thuû töôùng Anh H. Macmillan gaëp nhau trong quaàn ñaûo Bahamas.

1963

115

14.1 22.1 5.8 9.10 22.1

– Toång thoáng Phaùp de Gaulle thoâng baùo nhöõng ñöôøng neùt chính trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Phaùp. – Toång thoáng Phaùp de Gaulle vaø Thuû töôùng CHLB Ñöùc K. Adenauer kí Hieäp öôùc Höõu nghò Phaùp – Ñöùc. – Lieân Xoâ, Hoa Kì kí Hieäp öôùc Moskva veà vieäc caám thöû nghieäm haït nhaân trong “khí quyeån, vuõ truï vaø döôùi nöôùc” – Hoa Kì ñoàng yù baùn luùa mì cho Lieân Xoâ. – Toång thoáng Hoa Kì J. Kennedy bò aùm saùt cheát ôû Dallas (Texas). – Caùc cuoäc thöông thuyeát veà vieäc giaûm bieåu thueá quan khôûi söï ôû Geneva (“voøng Kennedy”) giöõa caùc quoác gia coâng nghieäp hoùa. “Voøng Kennedy” keát thuùc ngaøy 16.5.1967. – Taïi moät cuoäc hoïp baùo, Toång thoáng Phaùp de Gaulle chæ trích döï aùn cuûa Mó veà vieäc thaønh laäp löïc löôïng ña phöông NATO (nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà “quyeàn chæ huy haït nhaân” beân trong toå chöùc quaân söï naøy). – Söï kieän Vònh Baéc Boä. − N. Khrushev bò töôùc moïi chöùc vuï trong ñaûng vaø chính phuû. L. Brejnev trôû thaønh bí thö thöù nhaát ñaûng coäng saûn Lieân Xoâ (ngaøy 29.3.1966) ñöôïc baàu laøm toång bí thö, A. Kosygin trôû thaønh Chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng.

1964 4.5 23.7 2 – 5.8 15.10 1965 9.9 1966 10 – 11.3 20.6 – 1.7

– Toång thoáng Phaùp Charles de Gaulle loan baùo Phaùp seõ ruùt khoûi NATO treã laém laø naêm 1969. – Trong moät loaït bò vong luïc göûi caùc nöôùc ñoàng minh, de Gaulle yeâu caàu NATO ruùt caùc cô quan chæ huy khoûi laõnh thoå Phaùp vaø loan baùo quyeát ñònh khoâng cho pheùp NATO söû duïng caùc löïc löôïng Phaùp ñoùng treân laõnh thoå CHLB Ñöùc. – Toång thoáng Phaùp de Gaulle vieáng thaêm chính thöùc Lieân Xoâ. Moät ñöôøng daây lieân laïc tröïc tieáp ñöôïc thieát laäp giöõa Kremli vaø EÙlyseùe. – Chieán tranh Trung Ñoâng laàn thöù ba. – Trung Quoác cho noå thöû nghieäm quaû bom H ñaàu tieân. – Cuoäc gaëp gôõ giöõa toång thoáng Hoa Kì L. Johnson vaø thuû töôùng Lieân Xoâ M. Kosygin ôû Glassboro (New Jersey). – De Gaulle vieáng thaêm Ba Lan. Trong baøi dieãn vaên ñoïc tröôùc caùc ñaïi bieåu Quoác hoäi nöôùc naøy, Toång thoáng Phaùp coå vuõ chaâu AÂu traûi daøi töø “Ñaïi Taây döông ñeán daõy Ural”. Bí thö POUP traû lôøi: Lieân minh giöõa Ba Lan vaø Lieân Xoâ laø ñieàu thieát yeáu. – Hoäi ñoàng NATO thoâng qua Hoïc thuyeát raên ñe töøng böôùc moät. – Thuû töôùng Anh Harold Wilson tuyeân boá trong naêm 1971, Anh seõ ruùt caùc löïc löôïng ñoùng ôû caùc khu vöïc ñòa lí veà phía ñoâng keânh ñaøo Suez. – Toång tieán coâng Xuaân Maäu Thaân cuûa caùc löïc löôïng Maët traän Daân toäc Giaûi phoùng mieàn Nam Vieät Nam. – Hoäi nghò veà giaûi tröø vuõ khí dieãn ra ôû Geneva chaáp thuaän

1967 5 – 10.6 17.6 23.6 6 – 12.9 14.12 1968 16.1 31.1 14.3

116

1.7 27.7 – 1.8 20 – 21.8 13.9 1969 18.1 4.2 27.4 3.8 2.9 1970 12.8 7.12 17.12 20.12 1971 23.6 6.7 23.8

Hieäp öôùc caám phoå bieán vuõ khí haït nhaân do Hoa Kì vaø Lieân Xoâ ñeä trình. Chæ moãi AÁn Ñoä baùc boû. – Hieäp ñònh khoâng phoå bieán vuõ khí haït nhaân (NPT) ñöôïc kí ôû London, Washington vaø Moskva. Phaùp vaø Trung Quoác khoâng tham gia. – Cuoäc gaëp gôõ giöõa caùc nhaø laõnh ñaïo Lieân Xoâ vaø Tieäp Khaéc ôû Cierna-nad-Tisou gaàn bieân giôùi hai nöôùc. – 5 nöôùc trong khoái hieäp öôùc Varsava – Lieân Xoâ, CHDC Ñöùc, Hungary, Ba Lan vaø Bulgaria – ñöa quaân vaøo Tieäp Khaéc. – Albania ruùt khoûi Hieäp öôùc Varsava. – Khai maïc Hieäp ñònh Paris veà Vieät Nam vôùi söï tham gia cuûa 4 beân: Hoa Kì, VNDCCH, VNCH vaø MTDTGPMNVN. – Richard Nixon trôû thaønh toång thoáng Hoa Kì. – Charles de Gaulle töø chöùc toång thoáng Phaùp. – Toång thoáng Hoa Kì R. Nixon vieáng thaêm Rumania. – Chuû tòch Hoà Chí Minh qua ñôøi. – Chuû tòch HÑBT Lieân Xoâ A. Kosigin vaø thuû töôùng CHLB Ñöùc Brandt kyù Hieäp öôùc Ñöùc – Xoâ. – Ba Lan vaø CHLB Ñöùc kí Hieäp öôùc. – Tình traïng khaån caáp ôû Ba Lan sau nhöõng vuï xung ñoät ôû 3 caûng ven bôø Baltic. – M.W. Gromulka vaø 5 thaønh vieân Boä Chính trò töø chöùc. Ngöôøi thay Gromulka laø M. E. Gierek. – Saùu nöôùc thaønh vieân CEE vaø Anh kí thoûa thuaän veà vieäc Anh gia nhaäp CEE ngaøy 1.1.1973. – Taïi Kensas city, Toång thoáng Hoa Kì R. Nixon tuyeân boá trong 5 hay 10 naêm nöõa, Mó phaûi chia seû vai troø laõnh ñaïo vôùi 4 “trung taâm quyeàn löïc khaùc”: Taây AÂu, Lieân Xoâ, Trung Quoác vaø Nhaät. – Boán ñaïi cöôøng ñaït ñöôïc thoûa thuaän veà quy cheá cuûa Taây Berlin. Thoûa thuaän ñöôïc coâng boá coâng khai ngaøy 2.9. – Toång thoáng Hoa Kì R. Nixon vieáng thaêm chính thöùc CHND Trung Hoa. – Toång thoáng Hoa Kì R. Nixon vieáng thaêm chính thöùc Lieân Xoâ. – CHLB Ñöùc vaø Ba Lan thaønh laäp quan heä ngoaïi giao. – Hai nöôùc Ñöùc kí “Hieäp öôùc neàn taûng”. – Ñan Maïch, Ireland vaø Anh gia nhaäp Coäng ñoàng chaâu AÂu. – Hieäp ñònh veà chaám döùt chieán tranh vaø laäp laïi hoøa bình ôû Vieät Nam ñöôïc kí taïi Paris. – CHDC Ñöùc laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Anh vaø Phaùp. – Toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ Brejnev vieáng thaêm chính thöùc Hoa Kì. – Hoäi nghò veà An ninh vaø Hôïp taùc chaâu AÂu ñöôïc khôûi söï ôû Helsinski. – Chieán tranh Trung Ñoâng laàn thöù tö. – Toå chöùc caùc quoác gia AÛ Raäp xuaát khaåu daàu löûa thoâng qua

1972 21 – 27.2 22 – 26.5 2.6 21.12 1973 1.1 27.1 11.2 17.6 3.7 6 – 22.10 17.10

117

23.12

1974 15.7 8.8 12.8 23.11 1975 30.4 30.7 – 1.8 1976 2.11 1977 7.1 20.1 31.12 1978 6.9 16.10 1979 7.1 17.2 26.3 15 – 18.6 12.12

1980 4.1 14.8 22.9 1981 20.1 9.2 6.8 13.12

keá hoaïch xuaát khaåu daàu löûa cho ñeán khi Israel ruùt heát quaân khoûi caùc vuøng bò hoï chieám ñoùng. – Toå chöùc OPEC taêng gaáp ñoâi giaù xuaát khaåu daàu thoâ cuûa 6 quoác gia vuøng Vònh. – Chính phuû Makarios bò löïc löôïng veä binh quoác gia thuoäc quyeàn chæ huy cuûa caùc só quan goác Hy Laïp laät ñoå. – R. Nixxon töø chöùc toång thoáng. – Quaân ñoäi Thoå môû cuoäc taán coâng treân ñaûo Cyprus. – Toång thoáng Hoa Kì G. Ford vaø toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ L. Brejnev kí Hieäp öôùc SALT-2 ôû Vladivostok. – Löïc löôïng giaûi phoùng tieán vaøo Saøi Goøn. Cheá ñoä VNCH bò xoùa boû. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Helsinski veà An ninh vaø Hôïp taùc thoâng qua “Ñònh öôùc cuoái cuøng”. – Jimmy Carter ñaéc cöû toång thoáng Hoa Kì – Nhöõng ngöôøi li khai Tieäp Khaéc (trong ñoù coù Vaclav Havel) coâng boá “Hieán chöông 77”. – Jimmy Carter trôû thaønh toång thoáng thöù 39 cuûa Hoa Kì. – CPC Daân chuû tuyeân boá caét ñöùt quan heä ngoaïi giao vôùi CHXHCN Vieät Nam. – Thoûa öôùc Camp. David ñöôïc kí giöõa Ai Caäp vaø Israel. – Karol Wojtyla, moät hoàng y Ba Lan, ñöôïc baàu laøm giaùo hoaøng. Ñoù laø Giaùo hoaøng John Paul II. – Chính phuû Polpot bò laät ñoå, chính phuû Heng Samrin ñöôïc thaønh laäp ôû Campuchia. – Trung Quoác taán coâng moät soá tænh phía baéc cuûa Vieät Nam – Hoøa öôùc Israel – Ai Caäp ñöôïc kí ôû Washington. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Vienna giöõa L. Brejnev vaø J. Carter. Hai beân ñaõ kí SALT-II. – Caùc thaønh vieân NATO chaáp thuaän ñeå Mó trieån khai caùc teân löûa taàm trung ôû chaâu AÂu. – Toång thoáng Carter giaûm löôïng luùa mì baùn cho Lieân Xoâ. Ngaøy 20, chính phuû Hoa Kì quyeát ñònh taåy chay Theá vaän hoäi Olympic seõ ñöôïc toå chöùc ôû Lieân Xoâ. – Baõi coâng ôû caùc nhaø maùy vaø xöôûng ñoùng taøu ôû Gdansk (Ba Lan). Ngaøy 2.9, chính phuû coâng nhaän Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát vaø kí baûn thoûa thuaän vôùi Lech Walesa. Ngaøy 22.9, Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát ñöôïc thaønh laäp. – Ronald Reagan trôû thaønh toång thoáng Hoa Kì. – Töôùng Jaruzelski thay Pin Kowski ôû chöùc thuû töôùng. – Toång thoáng R. Reagan quyeát ñònh saûn xuaát vaø toàn tröõ khoaûng 1.200 bom N. – Chính phuû Jaruselski ban boá tình traïng khaån caáp, Coâng ñoaøn Ñoaøn Keát bò caám hoaït ñoäng, Lech Walesa bò giam loûng taïi nhaø.

118

1982 2 – 11.6 18.6 29.6 20.7 10.1 21.12

1983 1.9 22– 23.10

1984 17.1 13.2 6.11 1985 10.3 14.5 19 – 21.11

– Toång thoáng R. Reagan vieáng thaêm moät loaït nöôùc Taây AÂu: Phaùp, Italia, Anh, CHLB Ñöùc vaø caû Taây Berlin. Haøng loaït cuoäc bieåu tình choáng chaïy ñua vuõ khí haït nhaân ñaõ buøng ra ñeå phaûn ñoái R. Reagan. – Toång thoáng Reagan loan baùo nôùi roäng leänh caám vaän choáng Lieân Xoâ sang caùc trang thieát bò duøng cho vieäc xaây döïng ñöôøng oáng daãn khí ñoát töø Sibir sang Taây AÂu. Nhöng ngaøy 22.7, caùc nöôùc Phaùp, Anh, CHLB Ñöùc vaø Italia ñaõ quyeát ñònh toân troïng hôïp ñoàng veà ñöôøng oáng daãn khí (ngaøy 13.11, Hoa Kì ñaõ boû leänh caám vaän). – Lieân Xoâ vaø Hoa Kì khôûi söï cuoäc ñaøm phaùn taøi giaûm vuõ khí chieán löôïc (START) ôû Geneva. – Mó noái laïi thoûa öôùc baùn luùa mì cho Lieân Xoâ, voán ñaõ bò ñình chæ sau khi Lieân Xoâ ñöa quaân vaøo Afghanistan. – L. Brejnev qua ñôøi. I. Andropov trôû thaønh toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ. – Andropov ñeà nghò caét giaûm 25% soá vuõ khí chieán löôïc cuûa hai sieâu cöôøng, giaûm soá teân löûa cuûa Lieân Xoâ ôû chaâu AÂu xuoáng coøn ngang vôùi soá teân löûa cuûa Anh vaø Phaùp, nhöng Hoa Kì seõ phaûi töø boû keá hoaïch trieån khai teân löûa taàm trung ôû chaâu AÂu. – Chieác Boeing 747 cuûa haõng haøng khoâng Nam Trieàu Tieân bò phi cô tieàm kích Lieân Xoâ baén haï. – Haøng trieäu ngöôøi ôû caùc nöôùc Taây AÂu ñaõ xuoáng ñöôøng bieåu tình choáng cuoäc chaïy ñua vuõ khí haït nhaân. Caùc cuoäc bieåu tình dieãn ra ñaëc bieät maïnh meõ ôû caùc thaønh phoá CHLB Ñöùc (Bonn, Hamburg, Stuttgart) vaø ôû London, Roma, Brussels vaø Madrid. – Hoäi nghò veà giaûi tröø vuõ khí ôû chaâu AÂu khai maïc ôû Stockholm vôùi söï tham döï cuûa 35 nöôùc (khoâng coù Albania), cuøng vôùi Hoa Kì vaø Canada. – K. Chernenko trôû thaønh toång bí thö ñaûng coäng saûn Lieân Xoâ, thay cho I. Andropov vöøa qua ñôøi. – R. Reagan taùi ñaéc cöû nhieäm kì hai. – Mikhail Gorbachev trôû thaønh toång bí thö ñaûng coäng saûn Lieân Xoâ. – Boä tröôûng Ngoaïi giao Hoa Kì George Schultz vaø boä tröôûng Ngoaïi giao Lieân Xoâ A. Gromyko gaëp nhau ôû Vienna veà vaán ñeà haïn cheá vuõ trang. Phía Lieân Xoâ yeâu caàu gaén SDI vôùi vaán ñeà vuõ khí chieán löôïc. – Hoäi nghò thöôïng ñænh M. Gorbachev – R. Reagan ôû Geneva. – Ñònh öôùc duy nhaát ñöôïc kí ôû Luxembourg (ngaøy 17) vaø ôû La Haye (ngaøy 28). Vaên kieän naøy coù hieäu löïc töø ngaøy 1.7.1987. – Thaûm hoïa taïi nhaø maùy ñieän haït nhaân ôû Chernobyl, gaàn Kiev (Ucraina).

1986 17 vaø 28.2 25.4

119

11.10

1987 8.12

1988 8.2 30.5 – 2.6

– Cuoäc gaëp sô boä ôû Reyjavik (Iceland) giöõa toång thoáng Mó R. Reagan vaø toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Washington giöõa toång thoáng Mó R. Reagan vaø toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev. – Toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev tuyeân boá quaân lính Xoâ vieát seõ ruùt khoûi Afghanistan trong voøng 10 thaùng keå töø ngaøy 15.5. – Cuoäc hoäi ñaøm ôû Moskva giöõa toång thoáng Mó R. Reagan vaø toång bí thö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ M. Gorbachev. – George Bush trôû thaønh toång thoáng cuûa Hoa Kì. – Gorbachev ñeà xuaát phöông aùn ba soá khoâng: Lieân Xoâ cam keát ñôn phöông ruùt 500 ñaàu ñaïn haït nhaân khoûi Ñoâng AÂu, ñeà nghò giaûm ñaùng keå löïc löôïng quy öôùc vaø ruùt khoûi chaâu AÂu toøan boä vuõ khí haït nhaân. – Ba Lan coù moät thuû töôùng khoâng coäng saûn ñaàu tieân keå töø naêm 1945: Mazowiecki. – Hungary quyeát ñònh môû toaøn boä bieân giôùi vôùi AÙo. – Vieät Nam keát thuùc vieäc ruùt toaøn boä quaân tình nguyeän khoûi Campuchia. – Erich Honecker rôøi khoûi chöùc toång bí thö ñaûng Xaõ hoäi chuû nghóa Thoáng nhaát Ñöùc. – Coäng hoøa Nhaân daân Hungary ñoåi teân thaønh Coäng hoøa Hungary. – Böùc töôøng Berlin suïp ñoå. – Todor Zhikov bò maát quyeàn löïc ôû Bulgaria. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Bush – Gorbachev treân ñaûo Malta. – Caùc nöôùc thaønh vieân Hieäp öôùc Varsava hoïp ôû Moskva ra lôøi leân aùn cuoäc can thieäp quaân söï vaøo Tieäp Khaéc naêm 1968. – Nicolae Ceaucescu bò xöû töû sau khi bò laät ñoå ngaøy 22.12 – Vaclav Havel trôû thaønh toång thoáng Coäng hoøa Tieäp Khaéc – Hoa Kì, Lieân Xoâ, Phaùp vaø Anh kí Hieäp öôùc Moskva veà vieäc taùi thoáng nhaát nöôùc Ñöùc. – Nöôùc Ñöùc taùi thoáng nhaát – Hieäp öôùc laùng gieàng toát giöõa Lieân Xoâ vaø CHLB Ñöùc. – Chieán tranh vuøng Vònh giöõa Iraq vaø Lieân quaân do Mó ñöùng ñaàu. – Noäi chieán buøng phaùt ôû Nam Tö. – COMECON giaûi taùn. – Toå chöùc Varsava giaûi taùn – Hoa Kì vaø Lieân Xoâ kí Hieäp öôùc START-I veà taøi giaûm vaø haïn cheá vuõ khí chieán löôïc. – Cuoäc ñaûo chính laät ñoå M. Gorbachev bò thaát baïi. – Thoûa thuaän Maastricht veà Lieân minh chính trò, kinh teá vaø tieàn teä cuûa Coäng ñoàng kinh teá chaâu AÂu. – Hoäi nghò thöôïng ñænh Coäng ñoàng caùc quoác gia ñoäc laäp (SNG) taïi Alma-Ata chaám döùt söï toàn taïi cuûa Lieân Xoâ. – Mikhail Gorbachev töø chöùc.

1989 20.1 12.5 19.8 10.9 26.9 18.10 23.10 9.11 10.11 2 – 3.12 4.12 25.12 29.12 1990 12.9 3.10 9.11 1991 17.1 – 28.2 6.5 28.6 1.7 31.7 19 – 21.8 11.12 21.12 25.12

120

Nhöõng thay ñoåi veà laõnh thoå ôû chaâu AÂu sau chieán tranh theá giôùi thöù II.

121

Ñöùc vaø AÙo bò töù cöôøng chieám ñoùng sau chieán tranh.

122

Lieân xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu.

123

ê

á

1 9 9 1 m a n i o u c

Â

â

u A u a h c

à

o ñ

û

n a B

: 5 2 h n ì H

124