Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu và hàm ý chính sách cho Việt Nam

Chia sẻ: Hoamaudon | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:197

Thêm vào BST

Báo xấu

21
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của nghiên cứu của luận án "Sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu và hàm ý chính sách cho Việt Nam" là nghiên cứu sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu để đúc rút bài học giúp Việt Nam tham gia có hiệu quả (tham gia vào công đoạn sản xuất sản phẩm có giá trị gia tăng và hàm lượng công nghệ cao, đồng thời nâng cao quy mô thị trường và cải thiện năng lực sản xuất...) vào các mạng sản xuất ô tô toàn cầu để phát triển công nghiệp ô tô của mình.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu và hàm ý chính sách cho Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THỊ QUỲNH TRANG SỰ THAM GIA CỦA THÁI LAN VÀO MẠNG SẢN XUẤT Ô TÔ TOÀN CẦU VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM Ngành: Kinh tế quốc tế Mã số : 9310106 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. Nguyễn Thị Hồng Nhung 2. PGS. TS. Nguyễn Duy Lợi TRANG BÌA HÀ NỘI - 2022 i
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án ii
MỤC LỤC Trang TRANG BÌA .................................................................................................................. i LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG...................................................................................... viii DANH MỤC CÁC HỘP .............................................................................................x MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................5 4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu .............................................................6 5. Đóng góp và ý nghĩa của luận án ............................................................................8 6. Kết cấu của luận án .................................................................................................8 Chương 1 ...................................................................................................................10 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ SỰ THAM GIA CỦA THÁI LAN VÀO MẠNG SẢN XUẤT Ô TÔ TOÀN CẦU VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM ...............................................................................................................10 1.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ......................................................................10 1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước .......................................................................17 1.3. Đánh giá và khoảng trống nghiên cứu ...............................................................21 1.3.1. Đánh giá về các nghiên cứu đã có ..........................................................21 1.3.2. Khoảng trống nghiên cứu........................................................................21 1.4. Tiểu kết Chương 1..............................................................................................22 Chương 2 ...................................................................................................................23 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THAM GIA MẠNG SẢN XUẤT Ô TÔ TOÀN CẦU ..........................................................................................................................23 2.1. Khái niệm mạng sản xuất toàn cầu ....................................................................23 2.2. Các loại hình và cách thức tham gia mạng sản xuất toàn cầu ............................24 2.2.1. Khái niệm tham gia mạng sản xuất toàn cầu ..........................................24 2.2.2. Các loại hình mạng sản xuất toàn cầu ....................................................25 2.2.3. Cách thức tham gia mạng sản xuất toàn cầu để phát triển công nghiệp26 2.3. Mạng sản xuất ô tô toàn cầu và vai trò ..............................................................31 2.3.1. Xu hướng phát triển công nghiệp ô tô ở các nước đang phát triển ........31 2.3.2. Đặc điểm của công nghiệp ô tô ...............................................................32 2.3.3. Đặc điểm và cấu trúc mạng sản xuất ô tô toàn cầu ................................34 2.3.4. Vai trò của việc tham gia vào mạng sản xuất toàn cầu đối với phát triển công nghiệp ô tô các nước đang phát triển.......................................................37 2.4. Nội dung tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu ................................................40 2.4.1. Cơ sở cho việc tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu.....................40 2.4.2. Một số nhân tố tác động tới khả năng tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu .....................................................................................................................43 iii
2.4.3. Quy trình lựa chọn nhà cung cấp của các hãng ô tô ..............................47 2.4.4. Yêu cầu và điều kiện đảm bảo để quốc gia, doanh nghiệp tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu .............................................................................50 2.5. Tiểu kết chương 2 ..............................................................................................53 Chương 3 ...................................................................................................................55 THỰC TIỄN THAM GIA MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU ĐỂ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP Ô TÔ CỦA THÁI LAN ...............................................................55 3.1. Quá trình phát triển công nghiệp ô tô của Thái Lan và thành quả .....................55 3.1.1. Giai đoạn bảo hộ (từ đầu thập niên 1960 đến giữa thập niên 1980) .....55 3.1.2. Giai đoạn tự do hóa một phần (từ năm 1987 đến năm 1999).................61 3.1.3. Giai đoạn tự do hóa đầy đủ (từ năm 2000 đến nay) ...............................63 3.1.4. Vị trí của công nghiệp ô tô trong nền kinh tế Thái Lan ..........................67 3.1.5. Vị trí của Thái Lan trong mạng sản xuất ô tô toàn cầu ..........................68 3.2. Cách thức Thái Lan tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu ...............................72 3.2.1. Chiến lược nâng cấp công nghiệp ô tô của Thái Lan .............................72 3.2.2. Thu hút FDI .............................................................................................73 3.2.3. Thuận lợi hóa thương mại .......................................................................77 3.2.4. Phát triển cơ sở hạ tầng đồng bộ gắn với khu công nghiệp mới ............78 3.2.5. Phát triển công nghiệp hỗ trợ và phát triển các doanh nghiệp chế tạo ô tô ...........................................................................................................................78 3.2.6. Cải thiện năng lực sản xuất ....................................................................91 3.2.7. Thúc đẩy xuất khẩu .................................................................................93 3.2.8. Thúc đẩy chuyển giao công nghệ và phát triển nguồn nhân lực ............95 3.2.9. Phát triển cụm liên kết công nghiệp ô tô ................................................96 3.3. Đánh giá về tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu Thái Lan ..........................100 3.3.1. Một số thành công và nguyên nhân ......................................................101 3.3.2. Những hạn chế ......................................................................................104 3.4. Tiểu kết Chương 3............................................................................................105 Chương 4 .................................................................................................................107 MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM GIÚP VIỆT NAM THAM GIA MẠNG SẢN XUẤT Ô TÔ TOÀN CẦU TRONG TƯƠNG LAI ............................................................107 4.1. Thực trạng tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Việt Nam ....................107 4.2. Một số hạn chế khi tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu ..............................113 4.3. So sánh đường lối phát triển công nghiệp ô tô và tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Việt Nam với Thái Lan ......................................................................117 4.3.1. So sánh về lựa chọn chiến lược tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Thái Lan và Việt Nam...............................................................................118 4.3.2. So sánh về phát triển công nghiệp hỗ trợ và các nhà cung ứng cho công nghiệp ô tô .......................................................................................................122 4.3.3. So sánh về đầu tư nghiên cứu và phát triển cho công nghiệp ô tô .......124 4.3.4. So sánh về phát triển nguồn nhân lực cho công nghiệp ô tô ................125 4.4. Triển vọng tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Việt Nam ....................126 4.4.1. Bối cảnh ................................................................................................126 4.4.2. Cơ hội phát triển công nghiệp ô tô Việt Nam trong thời gian tới .........135 iv
4.5. Một số hàm ý chính sách cho Việt Nam ..........................................................139 4.5.1. Hoạch định và thực hiện tốt chiến lược tham gia mạng sản xuất toàn cầu .........................................................................................................................140 4.5.2. Tạo dựng thị trường ô tô .......................................................................141 4.5.3. Duy trì và đẩy mạnh sản xuất lắp ráp trong nước ................................142 4.5.4. Thu hút hiệu quả FDI ............................................................................142 4.5.5. Về phát triển công nghiệp hỗ trợ và các nhà cung ứng ........................142 4.5.6. Về đầu tư nghiên cứu và phát triển cho công nghiệp ô tô ....................144 4.5.7. Phát triển nguồn nhân lực cho công nghiệp ô tô ..................................145 4.5.8. Thúc đẩy hình thành các cụm liên kết công nghiệp ô tô .......................145 4.6. Tiểu kết chương 4 ............................................................................................147 KẾT LUẬN .............................................................................................................149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .......................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................152 Tiếng Việt ................................................................................................................ 152 Tiếng Anh ................................................................................................................ 154 PHỤ LỤC ................................................................................................................163 v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên tiếng Anh Tên tiếng Việt AEC ASEAN Economic Community Cộng đồng kinh tế ASEAN AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do ASEAN AICO ASEAN Industrial Cooperation Chương trình hợp tác công Scheme nghiệp ASEAN ASEAN Association of Southeast Asian Hiệp hội các quốc gia Đông Nations Nam Á CEPT Common Effective Preferential Tariff Chương trình thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung CKD Completely Knocked Down Xe lắp ráp trong nước với 100% linh kiện nhập khẩu nước ngoài CM Contract Manufacturer Nhà sản xuất chuyên gia công cho nhà sản xuất khác CPTPP Comprehensive and Progressive Hiệp định Đối tác Toàn diện Agreement for Trans-Pacific và Tiến bộ xuyên Thái Bình Partnership Dương FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài FTA Free Trade Agreement Hiệp định thương mại tự do OBM Original Brand Manufacturer Nhà sản xuất chỉ sở hữu thương hiệu OBDM Original Brand Design Manufacturer Nhà sản xuất vừa thiết kế sản phẩm vừa sở hữu thương hiệu OBEM Original Brand Equipment Manufacturer Nhà sản xuất vừa sản xuất sản phẩm vừa sở hữu thương hiệu ODM Original Design Manufacturer Nhà thiết kế gốc ODEM Original Design Equipment Manufacturer Nhà sản xuất vừa thiết kế, vừa sản xuất sản phẩm OEM Original Equipment Manufacturer Sản xuất thiết bị gốc OIM Original Integrated Manufacturer Nhà sản xuất tham gia vào tất cả các hoạt động từ sở hữu thương hiệu, thiết kế đến bán hàng OSM Original Strategy Manufacturer Nhà sản xuất không sở hữu thương hiệu IKD incompletely knocked down Xe lắp ráp trong nước với một phần linh kiện nhập khẩu vi
SKD Semi knocked down Xe lắp ráp trong nước với cụm linh kiện nhập khẩu nước ngoài SX Sản xuất TPP Trans-Pacific Partnership Agreement Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương VAMA Vietnam Automobile Manufacturers' Hiệp hội Các Nhà sản xuất Ô Association tô Việt Nam WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới vii
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Các biện pháp giảm chi phí để thu hút các phân đoạn sản xuất của các công ty xuyên quốc gia .............................................................................................27 Bảng 3.1: Tóm tắt chính sách phát triển ô tô của Thái Lan thời kỳ 1960-1970 .......56 Bảng 3.2: Tóm tắt chính sách phát triển công nghiệp ô tô của Thái Lan thời kỳ 1971-1977 .................................................................................................................58 Bảng 3.3: Tóm tắt chính sách phát triển công nghiệpô tô của Thái Lan thời kỳ 1978- 1986 ...........................................................................................................................59 Bảng 3.4: Tóm tắt chính sách phát triển công nghiệp ô tô của Thái Lan thời kỳ 1987-1999 .................................................................................................................62 Bảng 3.5: Thuế tiêu thụ đặc biệt ô tô của Thái Lan từ tháng 1 năm 2018 ................66 Bảng 3.6: Mười mẫu xe bán chạy nhất tại Thái Lan năm 2020 ................................71 Bảng 3.7: Ưu đãi của dự án đầu tư theo vị trí địa lý của khu công nghiệp ...............75 Bảng 3.8: Cơ cấu sở hữu và thời gian thành lập .......................................................87 Bảng 3.9: Số lượng các nhà cung cấp thiết bị gốc (OEM) tại Thái Lan năm 2020 ..89 Bảng 3.10: Danh sách các hãng sản xuất linh kiện ô tô thuộc nhóm 100 công ty hàng đầu thế giới có cơ sở sản xuất tại Thái Lan năm 2020 .....................................90 Bảng 3.11: Năng lực sản xuất của từng tập đoàn ở Thái Lan (1985-2020) ..............92 Bảng 3.12: Sự quần tụ của các công ty sản xuất phụ tùng, linh kiện ô tô cấp một tại Thái Lan ....................................................................................................................97 Bảng 3.13: Sự phát triển và quần tụ của các công ty sản xuất phụ tùng, linh kiện ô tô Thái Lan.98 Bảng 4.1: Số lượng và giá trị nhập khẩu ô tô và linh kiện ô tô...............................110 Bảng 4.2: Một số phụ tùng linh kiện ô tô do công ty nội địa sản xuất ở ...............112 Bảng 4.3: Sản xuất và tiêu thụ ô tô tại một số nước ASEAN từ năm 2010-2020 ..114 Bảng 4.4: Bảng giá xe ở Việt Nam so với Thái Lan năm 2021 ..............................117 Bảng 4.5: Xuất khẩu kinh kiện ô tô của Việt Nam sang Mỹ và Nhật Bản .............137 Bảng 4.6: Các hiệp định thương mại tự do (FTA) có hiệu lực ở Việt Nam ...........138 viii
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Hai cách thức cơ bản để phát triển một ngành công nghiệp bằng cách tham gia mạng sản xuất toàn cầu nhìn từ phương diện tổ chức của mạng ............................28 Hình 2.2: Khung phân tích cách thức phát triển một ngành công nghiệp bằng cách tham gia mạng sản xuất toàn cầu nhìn từ phương diện tổ chức của mạng .................29 Hình 2.3: Sơ đồ minh họa cấu trúc mạng sản xuất ô tô toàn cầu ..............................35 Hình 3.1: Vai trò của công nghiệp ô tô .....................................................................67 Hình 3.2: Sản lượng sản xuất ô tô của một số quốc gia đứng đầu thế giới từ 2000- 2020 ...........................................................................................................................70 Hình 3.3: Sản lượng sản xuất ô tô của một số quốc gia năm 2020 ...........................71 Hình 3.4: Cấu trúc mạng sản xuất công nghiệp ô tô Thái Lan .................................72 Hình 3.5: Mạng sản xuất toàn cầu của Toyota (dự án IMV) ....................................80 Hình 3.6: Sản lượng sản xuất, xuất khẩu và tiêu thụ ô tô Thái Lan từ 1991-tháng 5/2021 ......93 Hình 3.7: Thị trường xuất khẩu ô tô của Thái Lan năm 2020 ..................................94 Hình 3.8: Thị trường xuất nhập khẩu ô tô của Thái Lan năm 2020..........................95 Hình 3.9: Vị trí của các nhà sản xuất ô tô ở Thái Lan ............................................100 Hình 4.1: Số lượng các OEM, các nhà cung cấp cấp một, hai và ba của Việt Nam .................................................................................................................................107 Hình 4.2: Xuất khẩu phụ tùng linh kiện ô tô năm 2020 ..........................................112 Hình 4.3: Số tổ chức đạt chứng chỉ ISO TS 16949:2009 trên thế giới ...................116 ix
DANH MỤC CÁC HỘP Hộp 1: Một số ví dụ điển hình về tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Thái Lan .................................................................................................................................. 80 Hộp 2: Một số ví dụ thành công trong việc nâng cấp ngành nhằm tham gia mạng sản xuất toàn cầu ............................................................................................................83 x
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngay từ năm 2014 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1168/QĐ- TTg ngày 16/7/2014 về “Phê duyệt chiến lược phát triển công nghiệp ô tô Việt Nam đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2035”. Nội dung chiến lược nêu rõ “…chú trọng liên kết, hợp tác với các tập đoàn sản xuất ô tô lớn trên thế giới để phát triển công nghiệp ô tô đồng bộ với phát triển hạ tầng giao thông, đáp ứng cơ bản nhu cầu trong nước về các loại xe có lợi thế cạnh tranh, phù hợp với chính sách tiêu dùng và các yêu cầu về bảo vệ môi trường, tiết kiệm năng lượng; nâng cao năng lực cạnh tranh để trở thành nhà cung cấp linh kiện, phụ tùng trong chuỗi sản xuất công nghiệp ô tô thế giới; tạo động lực thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế của cả nước theo hướng hiện đại”. Công nghiệp ô tô là một trong những ngành công nghiệp đi đầu, kéo theo sự phát triển của các ngành công nghiệp khác. Do đó, phát triển công nghiệp ô tô được xem là nhân tố tích cực thúc đẩy các ngành có liên quan phát triển, tạo động lực công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Tại văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Đảng và Chính phủ một lần nữa lại nhấn mạnh “Việt Nam cần phải đẩy mạnh cơ cấu lại nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng, nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh; phát triển kinh tế số …trong đó riêng về công nghiệp Việt Nam cần phải phát triển một số ngành công nghiệp nền tảng như công nghiệp năng lượng, cơ khí chế tạo…ưu tiên phát triển một số ngành công nghiệp mũi nhọn, công nghệ mới, công nghiệp công nghệ cao, công nghiệp hỗ trợ như điện tử, viễn thông, công nghiệp ô tô…”. Mục tiêu của Chính phủ đề ra đó là xây dựng công nghiệp ô tô Việt Nam trở thành ngành công nghiệp mũi nhọn, đáp ứng nhu cầu thị trường nội địa về các loại xe có lợi thế cạnh tranh, tham gia xuất khẩu, tạo động lực thúc đẩy sự phát triển của các ngành công nghiệp khác và nâng cao năng lực cạnh tranh để trở thành nhà cung cấp linh kiện, phụ tùng trong chuỗi sản xuất công nghiệp ô tô thế giới. Và để đạt được điều đó, cách thức duy nhất là các doanh nghiệp Việt Nam cần chủ động và tham gia 1
ngày càng sâu hơn vào chuỗi giá trị công nghiệp ô tô, tăng dần tỷ lệ nội địa hóa của ô tô sản xuất, lắp ráp trong nước, cũng như tiến tới tham gia vào các chuỗi giá trị công nghiệp ô tô toàn cầu. Nền kinh tế toàn cầu hiện nay đang tái cấu trúc theo xu hướng tăng cường liên kết hội nhập dưới dạng chuỗi giá trị và mạng sản xuất. Công nghiệp ô tô liên quan đến việc sản xuất hàng nghìn chi tiết linh kiện khác nhau trong đó có nhiều chi tiết có kích thước và trọng lượng lớn khiến cho việc cân nhắc về vị trí đặt nhà máy để giảm chi phí logistics luôn được các hãng chế tạo ô tô quan tâm. Bên cạnh đó, thị hiếu về ô tô của các thị trường khác nhau rất đa dạng. Những điều này khiến cho công nghiệp ô tô là ngành có mức độ phân tán sản xuất và tổ chức sản xuất theo mạng toàn cầu rất cao. Ngày nay, không một quốc gia nào không tham gia mạng sản xuất toàn cầu mà lại có thể phát triển được công nghiệp ô tô. Do đó có thể nói, tham gia mạng sản xuất toàn cầu là cơ hội và là phương tiện để phát triển công nghiệp ô tô. Tuy nhiên, dù mạng sản xuất sẽ mang lại những cơ hội, nó cũng hàm chứa nhiều rủi ro. Các công ty xuyên quốc gia không bao giờ sẵn sàng chia sẻ và chuyển giao công nghệ, mà chủ yếu tận dụng thị trường lao động rẻ của các nước đang phát triển. Điểm mấu chốt của chiến lược tham gia mạng sản xuất khu vực và toàn cầu chính là tạo dựng mối liên kết giữa doanh nghiệp trong nước và các công ty xuyên quốc gia, xây dựng năng lực công nghệ phù hợp với đội ngũ lao động có tay nghề cao nhằm đón các cơ hội chuyển giao công nghệ từ các công ty xuyên quốc gia. Công nghiệp ô tô của Thái Lan đã và đang phát triển mạnh mẽ trong hơn 60 năm với sự hỗ trợ của cả Chính phủ và khu vực tư nhân. Cùng với những nỗ lực phát triển không ngừng năm 2013 Thái Lan đã trở thành quốc gia sản xuất ô tô đứng đầu Đông Nam Á và đứng thứ 9 trên thế giới với đóng góp 12% GDP vào nền kinh tế Thái Lan. Đạt được thành công như hôm nay là quá trình phát triển không ngừng của công nghiệp ô tô Thái Lan với hàng loạt chính sách của Chính phủ. Năm 1960 Thái Lan mới chỉ sản xuất được 525 chiếc xe trong khi tiêu thụ nội địa là 6.080 chiếc xe. Thời gian nay Thái Lan đã áp dụng tương đối mạnh các biện pháp bảo hộ công nghiệp ô tô của mình nhằm một mặt thu hút các công ty xuyên quốc gia đầu tư vào Thái Lan, 2
mặt khác nhằm thúc đẩy công nghiệp hỗ trợ phát triển. Chính sách quan trọng nhất của nhà nước Thái Lan là thực hiện các yêu cầu nội địa hóa vào năm 1972, đòi hỏi các nhà sản xuất ô tô mua các linh kiện sản xuất tại địa phương. Năm 1990 số lượng xe sản xuất tại Thái Lan tăng đáng kể bởi hai lý do chính. Một mặt, sự tăng giá của đông yên Nhật Bản khuyến khích các nhà sản xuất Nhật Bản mở rộng nhà máy sản xuất của họ tại Thái Lan. Mặt khác, Chính phủ Thái Lan cam kết tự do hóa, bãi bỏ quy định về công nghiệp ô tô. Tuy nhiên, những nỗ lực này cũng không thành công nhiều vì thị trường Thái Lan lúc đó còn khá nhỏ. Năm 1997, Khủng hoảng tài chính châu Á và sự mất giá của động bath gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất đặc biệt công nghiệp ô tô. Sự suy giảm nhu cầu nội địa do đó các nhà sản xuất điều chỉnh kế hoạch sản xuất của họ. Cụ thể là giảm sản lượng, giảm số lượng lao động, điều chỉnh thời gian làm việc và tăng cường xuất khẩu nhằm bù đắp sự thiếu hụt trong nước. Do đó chỉ trong một thời gian ngắn công nghiệp ô tô đã phục hồi nhanh chóng. Cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1997 đã chứng minh rằng Thái Lan có tiềm năng mạnh mẽ để trở thành cơ sở xuất khẩu. Các công ty nổi tiếng trên thế giới như Toyota, Honda, Mazda, Mitsubishi, Isuzu, Ford, GM, Suzuki… đã quyết định sử dụng Thái Lan như một cơ sở xuất khẩu của họ. Thái Lan là một ví dụ điển hình cho sự tham gia thành công vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu. Sự thành công của công nghiệp ô tô Thái Lan đã minh họa cho tính hiệu quả của phương thức tổ chức sản xuất này. Trên 60 năm kinh nghiệm phát triển công nghiệp ô tô, Thái Lan đã trở thành một phần của mạng lưới sản xuất toàn cầu của nhiều hãng sản xuất xe hơi có tên tuổi lớn như Toyota, Honda, Mazda, Mitsubishi, Isuzu, Ford, GM, Suzuki, … Với các nước đang phát triển của Châu Á, Thái Lan đã trở thành một quốc gia có nhiều dấu ấn trong sự phát triển của ngành công nghiệp này bằng sự gia tăng xuất khẩu khá mạnh các linh kiện cũng như các sản phẩm hoàn chỉnh. Mặc dù chưa có thương hiệu riêng, song các hãng ô tô lớn trên thế giới đang lấy Thái Lan như là một nhà cung ứng các linh kiện chủ yếu và Thái Lan đang trở thành nơi cung cấp các sản phẩm trung gian trong công nghiệp ô tô của khu vực. 3
Việt Nam là quốc gia đi sau, đặc biệt các ngành công nghiệp còn rất non trẻ về kỹ thuật, thiếu vốn và kinh nghiệm quản lý. Trong khi đó, các nước đi trước như Thái Lan lại thành công rực rỡ với công nghiệp ô tô, đặc biệt là những thành tựu đạt được khi tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu. Những thành tựu của Thái Lan đạt được trong ngành này thật diệu kỳ. Công nghiệp ô tô Thái Lan đã hoàn toàn trở thành một ngành công nghiệp định hướng xuất khẩu. Xe ô tô sản xuất tại Thái Lan đã đạt được tiêu chuẩn quốc tế với giá cả cạnh tranh. Câu hỏi nghiên cứu đặt ra là: Thái Lan đã và đang làm thế nào để tham gia ngày càng tích cực vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu, nhờ đó phát triển được công nghiệp ô tô của mình. Đặc biệt trong bối cảnh mới của cách mạng công nghiệp lần thứ tư và xu thế sử dụng năng lượng tái tạo nhằm bảo vệ môi trường sinh thái, Thái Lan đã có những bước chuyển mình đáng kinh ngạc từ sản xuất xe ô tô động cơ Diesel sang sản xuất xe ô tô điện và Việt Nam có thể học được gì từ kinh nghiệm thực tiễn của Thái Lan là vấn đề được nghiên cứu sinh lựa chọn nghiên cứu. Luận án “Sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu và hàm ý chính sách cho Việt Nam” với mong muốn trên cơ sở nghiên cứu bài học kinh nghiệm của Thái Lan sẽ đúc rút ra các bài học có giá trị cho Việt Nam trong quá trình hoàn thiện các giải pháp để thúc đẩy sự tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Việt Nam. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của nghiên cứu của luận án là nghiên cứu sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu để đúc rút bài học giúp Việt Nam tham gia có hiệu quả (tham gia vào công đoạn sản xuất sản phẩm có giá trị gia tăng và hàm lượng công nghệ cao, đồng thời nâng cao quy mô thị trường và cải thiện năng lực sản xuất...) vào các mạng sản xuất ô tô toàn cầu để phát triển công nghiệp ô tô của mình. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu để xây dựng khung phân tích. 4
- Áp dụng khung phân tích vào phân tích thực tiễn tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Thái Lan. - Tổng kết kinh nghiệm của Thái Lan và rút ra hàm ý cho Việt Nam về việc tham gia mạng sản xuất toàn cầu để phát triển công nghiệp ô tô. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Những vấn đề lý luận và thực tiễn về việc tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi về nội dung: Luận án chỉ tập trung bàn đến kinh nghiệm thành công và thất bại mang tính tiêu biểu trong việc Thái Lan tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu và thực trạng công nghiệp ô tô Việt Nam nhằm đưa ra hàm ý chính sách cho Chính phủ Việt Nam. - Phạm vi về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu sự tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Thái Lan và Việt Nam bởi Việt Nam và Thái Lan là hai quốc qua ở Đông Nam Á đều có cùng xuất phát điểm và thế mạnh. Công cụ chính sách mà Thái Lan áp dụng trong giai đoạn đầu cũng giống như một số nước trong khu vực từng làm. Nhưng việc áp dụng chính sách thích ứng thị trường cho phép đầu tư trực tiếp đã giúp giành được lòng tin của các hãng sản xuất xe ô tô nước ngoài, đặc biệt là Nhật Bản, từ đó tạo nền móng vững trắc cho việc hình thành một trung tâm sản xuất ô tô của khu vực và thế giới. Đây chính là sự khác biệt cơ bản với một số nước như Malaysia hay Indonesia, hai nước có cùng xuất phát điểm nhưng lại theo đuổi chính sách sản xuất một thương hiệu ô tô quốc gia. - Phạm vi về thời gian: Luận án chỉ tập trung nghiên cứu các đối tượng tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu Thái Lan từ sau những năm 1960 đặc biệt là từ 1990 đến nay và Việt Nam từ năm 2004 đến nay khi hai nước thực sự bắt đầu phát triển công nghiệp ô tô. 5
- Chủ thể nghiên cứu: Chính phủ, các Bộ ngành, các doanh nghiệp chế tạo ô tô, đặc biệt các doanh nghiệp tham gia trực tiếp vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu, các cơ chế chính sách của Chính phủ. 4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cách tiếp cận Luận án sử dụng cách tiếp cận liên ngành kinh tế học quốc tế, tiếp cận lịch sử và hệ thống. Từ góc nhìn của người đi tìm kinh nghiệm thực tiễn bổ ích cho Việt Nam, luận án sẽ nghiên cứu Thái Lan với những bối cảnh, đặc thù của đất nước khi tham gia các mạng sản xuất ô tô toàn cầu. Mạng sản xuất toàn cầu là một lĩnh vực nghiên cứu mới mẻ trong kinh tế học quốc tế, song các lý luận về mạng sản xuất toàn cầu và tham gia mạng sản xuất toàn cầu đã được nghiên cứu sôi động trong thời gian gần đây. Đó chính là công cụ để Luận án phân tích trường hợp công nghiệp ô tô Thái Lan. Cũng từ góc độ của người đi tìm kinh nghiệm thực tiễn để gợi ý cho Việt Nam, việc tìm hiểu chính sách sẽ có ích hơn, nhất là khi Việt Nam đang theo đuổi mô hình nhà nước kiến tạo phát triển. Tiếp cận thể chế: Luận án tiếp cận những cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch công nghiệp ô tô của Chính phủ và các Bộ ban ngành liên quan. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp Nguồn dữ liệu thứ cấp của Luận án được tổng hợp từ các đề tài, sách, tạp chí và các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến các nội dung Luận án cả trong nước và quốc tế. Nguồn số liệu thứ cấp được lấy từ cơ sở dữ liệu của Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách công nghiệp - Bộ Công Thương, Tổng cục Thống kê, Tổng cục Hải quan, Viện nghiên cứu ô tô Thái Lan, các tổ chức quốc tế như UNIDO, JETRO... - Phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu Phương pháp này dùng để phân tích, tổng hợp các tài liệu đã từng nghiên cứu liên quan đến chủ đề Luận án, bao gồm tổng quan các tài liệu lý luận và thực tiễn; hệ 6
thống hóa các vấn đề lý luận liên quan đến mạng sản xuất toàn cầu, sự tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu. - Phương pháp thống kê mô tả, so sánh Phương pháp này được sử dụng để sắp xếp, phân loại và xử lý các thông tin thu thập được, từ đó xây dựng các bảng, hình để phân tích, so sánh mức độ tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Thái Lan và Việt Nam, trên cơ sở đó đánh giá xem mức độ/tỷ lệ tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu của Thái Lan và khả năng tham gia vào. - Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia Nguyên tắc của phương pháp là thông qua việc chuẩn bị bảng các câu hỏi, NCS trao đổi với các chuyên gia, ví dụ như quản lý của các Bộ ngành có liên quan, doanh nghiệp sản xuất ô tô, các nhà nghiên cứu có chuyên môn sâu về chủ đề của Luận án như: Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương; Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương. Thông qua các cuộc thảo luận, trao đổi có sự tham gia của các bên liên quan, NCS sẽ thu thập được ý kiến khác nhau, tìm được các kiến nghị, đề xuất, nhằm thúc đẩy sự tham gia của các doanh nghiệp vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu. Luận án sẽ được triển khai theo khung phân tích sau: Một số vấn đề lý luận về tham gia Thực tiễn tham gia mạng sản mạng sản xuất ô tô toàn cầu xuất toàn cầu để phát triển công nghiệp ô tô của Thái Lan - Khái niệm làm việc - Quá trình phát triển công nghiệp - Một số lý thuyết liên quan ô tô của Thái Lan - Mạng sản xuất ô tô toàn cầu và vai trò - Cách thức Thái Lan tham gia - Nội dung tham gia mạng sản xuất ô tô mạng sản xuất ô tô toàn cầu toàn cầu của các nước đang phát triển - Đánh giá (Thành công, hạn chế) Cách thức tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu - Thu hút các phân đoạn sản xuất Giải pháp giúp Việt Nam của các công ty xuyên quốc gia tham gia vào mạng sản xuất ô - Tìm cách nhận được sự chuyển tô toàn cầu giao công nghệ - Tăng cường năng lực đổi mới sáng tạo quốc gia và doanh nghiệp 7
5. Đóng góp và ý nghĩa của luận án 5.1. Về cách tiếp cận nghiên cứu Tuy đã có nhiều nghiên cứu về mạng sản xuất toàn cầu, cũng có nhiều nghiên cứu về phát triển công nghiệp ô tô, song nghiên cứu về phát triển công nghiệp ô tô bằng tham gia mạng sản xuất toàn cầu là một trong những cách tiếp cận mới. Thực tế, có rất nhiều ngành công nghiệp chế biến, chế tạo muốn phát triển không thể không tham gia các mạng sản xuất toàn cầu như điện tử-ICT, dệt-may, da-giày, ... những ngành mà việc chế tạo gồm nhiều công đoạn và có khả năng đặt mỗi công đoạn ở một địa điểm khác nhau nhằm các mục tiêu về chi phí, thị trường, công nghệ, bí quyết sản xuất, ... Cách tiếp cận của luận án và khung phân tích mà Luận án xây dựng sau khi áp dụng vào trường hợp công nghiệp ô tô của Thái Lan sẽ có giá trị tham khảo cho nghiên cứu không chỉ về ngành công nghiệp ô tô mà con có giá trị cho các ngành chế biến-chế tạo khác và ở phạm vi địa lý khác nhau. 5.2. Về thực tiễn Đã có nhiều nghiên cứu, đề án đề xuất giải pháp phát triển công nghiệp ô tô cho Việt Nam, nhưng nghiên cứu về kinh nghiệm của nước ngoài về phát triển công nghiệp ô tô thì chưa nhiều, đặc biệt là nghiên cứu về phát triển công nghiệp ô tô của Thái Lan trong bối cảnh toàn cầu hóa dưới sự dẫn dắt của các công ty xuyên quốc gia bằng các mạng sản xuất vẫn còn rất thiếu. Luận án này là một trong những nghiên cứu đầu tiên gợi ý chính sách làm thế nào để phát triển công nghiệp ô tô Việt Nam bằng cách tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, Luận án gồm bốn chương với nội dung như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về Sự tham gia của Thái Lan vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu và hàm ý chính sách cho Việt Nam Mục đích Chương 1 nhằm rà soát các nghiên cứu hiện có liên quan đến chủ đề luận án, các điểm đã thống nhất về mặt lý luận, thực tiễn, trên cơ sở đó NCS tìm khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu. 8
Chương 2: Cơ sở lý luận về tham gia mạng sản xuất ô tô toàn cầu Mục đích Chương 2 hướng tới mục tiêu đưa ra khung phân tích chung cho luận án. Để làm được điều đó, Luận án sẽ trình bày các lý luận về mạng sản xuất toàn cầu và tham gia mạng sản xuất toàn cầu. Ngoài ra, chương này cũng sẽ chỉ ra vì sao tham gia mạng sản xuất toàn cầu là một lựa chọn thông minh để phát triển công nghiệp ô tô trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Chương 3: Thực tiễn tham gia mạng sản xuất toàn cầu để phát triển công nghiệp ô tô của Thái Lan Chương 3 tập trung phân tích và thảo luận về cách Thái Lan phát triển công nghiệp ô tô bằng cách tham gia mạng sản xuất toàn cầu. Các chính sách để thu hút các công ty đa quốc gia trong công nghiệp ô tô đặt các phân đoạn sản xuất của mình ở Thái Lan, các chính sách tạo thuận lợi cho các phân đoạn sản xuất này giảm chi phí sản xuất cũng như giảm chi phí liên kết quốc tế, các chính sách để các công ty đa quốc gia tản quyền cho doanh nghiệp địa phương (doanh nghiệp của Thái Lan) và thuê doanh nghiệp địa phương làm thầu phụ cung ứng phụ tùng, v.v... sẽ được xem xét. Chương 4: Một số giải pháp nhằm giúp Việt Nam tham gia vào mạng sản xuất ô tô toàn cầu trong tương lai Chương 4 mục đích tổng kết bài học kinh nghiệm của Thái Lan và rút ra hàm ý cho Việt Nam. 9
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ SỰ THAM GIA CỦA THÁI LAN VÀO MẠNG SẢN XUẤT Ô TÔ TOÀN CẦU VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM 1.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước Về mặt lý thuyết, cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến các khái niệm, nội dung và bản chất của mạng sản xuất toàn cầu. Khái niệm mạng sản xuất còn được tiếp cận dưới nhiều lý thuyết khác nhau như: Lý thuyết về phân đoạn sản xuất1; Lý thuyết về mô hình đàn nhạn bay2; Lý thuyết không gian kinh tế3...Các cách tiếp cận trên sử dụng các thuật ngữ khác nhau để mô tả mạng sản xuất như một hệ thống các giá trị, dòng giá trị (Womack và Joné, 1996), chuỗi giá trị (Kaplinsky, 1998); chuỗi giá trị toàn cầu (Campbell, 1995); Gereffi, G. and O. Memedovic (2003); Paul Krugman (1991); Akmatsu Kaname (1962). Ngoài ra, cách tiếp cận mạng sản xuất được phát triển bởi Henderson và các cộng sự (2002); Ernst và Kim (2001); Dunning, John (1981). Nghiên cứu của tác giả cũng đưa ra khái niệm mạng sản xuất, mạng sản xuất toàn cầu. Theo các tác giả mạng sản xuất được định nghĩa là một mạng lưới các doanh nghiệp tham gia vào quá trình nghiên cứu và phái triển, thiết kế, sản xuất và marketing một sản phẩm cụ thể. Mạng sản xuất toàn cầu là một hình thức tổ chức công nghiệp mới, bao gồm sự phân tán tập trung chuỗi giá trị giữa các công ty và giữa các nước song song với quá trình hội nhập 1 Sự phân đoạn và hội tụ trong sản xuất xuất hiện khi chi phí vận chuyển, liên kết trở nên đắt đỏ. Do vậy, một vài công đoạn của quá trình sản xuất sau khi được chia tách sẽ sản xuất tập trung tại một nơi có những thuận lợi nhất định, đặc biệt các sản phẩm đòi hỏi yêu cầu phải giao hàng đúng hạn, đúng hẹn và quá cồng kềnh, quá trình tập trung sản xuất tại một địa điểm nhất định được gọi là sự hội tụ trong sản xuất 2 Mô hình đàn nhạn bay được Akamatsu dùng để phân tích vai trò của Nhật Bản trong quá trình hội nhập Đông Á. Hình đàn nhạn bay được Akamatsu lần đầu tiên sử dụng vào năm 1943, đây là một mô hình phát triển công nghiệp mô tả sự hình thành các luồng thương mại nội ngành, sản xuất và tăng trưởng của từng quốc gia. Kojima năm 1973 đã sử dụng tên mới đó là mô hình chu kỳ rượt đuổi sản phẩm (catching- up product cycle) sau khi phối hợp mô hình đàn nhạn bay với phân tích chu kỳ rượt đuổi sản phẩm (catching – up Product cycle) của Vernon năm 1964) 3 Kinh tế học không gian hay còn gọi là địa lý kinh tế mới (new economy geography) được hình thành khi nhà kinh tế học hoạt động trong lĩnh vực thương mại quốc tế. Với các phương pháp tiếp cận khác nhau, các lý thuyết không gian kinh tế quan tâm đến các vấn đề như vị trí địa lý của các ngành công nghiệp, lợi ích kinh tế của việc hội tụ các hoạt động sản xuất như các cụm kinh tế hay cụm công nghiệp, chi phí giao thông vận tải, thương mại quốc tế và sự phát triển... 10