Luận án Tiến sĩ Luật học: Đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:183

Thêm vào BST

Báo xấu

109
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung nghiên cứu của luận án này đó là tìm hiểu vấn đề lý luận về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự; pháp luật và thực tiễn đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam; phương hướng và giải pháp nâng cao hiệu quả đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Trần Văn Tuân ĐÁNH GIÁ CHỨNG CỨ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – năm 2021 0
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Trần Văn Tuân ĐÁNH GIÁ CHỨNG CỨ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 09.38.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. Đinh Xuân Nam 2. TS. Võ Thị Kim Oanh HÀ NỘI – năm 2021 1
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 2 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................... 2 2. Mục đ ch và nhiệm vụ nghi n cứu .................................................................... 4 3. Đối tƣ ng và ph m vi nghi n cứu ..................................................................... 5 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghi n cứu ................................................ 6 5. Những đóng góp mới của luận án ..................................................................... 7 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận án ...................................................... 7 7. Kết cấu của Luận án .......................................................................................... 8 Chƣơng 1. T NG QUAN T NH H NH NGHI N CỨU ..................................... 9 1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ................................................................. 9 1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nƣớc.............................................................. 15 1.3. Đánh giá tình hình nghi n cứu li n quan đến Luận án ................................ 33 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .................................................................................... 38 Chƣơng 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ĐÁNH GIÁ CHỨNG CỨ TRONG TỐ TỤNG H NH SỰ ........................................................................... 39 2.1. Khái niệm, đặc điểm, nguyên tắc đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự 39 2.2. Ti u ch đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ....................................... 60 2.3. Nội dung, phƣơng pháp đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự .............. 63 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .................................................................................... 89 Chƣơng 3. PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN ĐÁNH GIÁ CHỨNG CỨ TRONG TỐ TỤNG H NH SỰ Ở VIỆT NAM .................................................................. 90 3.1. Quy định của pháp luật Việt Nam về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ......................................................................................................................... 90 3.2. Thực tiễn đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam .................. 102 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 .................................................................................. 130 Chƣơng 4. PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ĐÁNH GIÁ CHỨNG CỨ TRONG TỐ TỤNG H NH SỰ VIỆT NAM.......... 131 4.1. Phƣơng hƣớng nâng cao hiệu quả ho t động đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ....................................................................................................... 131 4.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam ................................................................................................................... 136 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 .................................................................................. 160 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 161 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................... 163 Tài liệu tiếng Việt .............................................................................................. 163 Tài liệu tiếng nƣớc ngoài................................................................................... 173 Website tiếng Việt ............................................................................................. 174 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 175 0
DANH MỤC CÁC BẢNG SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN Bảng số 1: Số vụ án và số bị can đƣợc khởi tố mới theo từng năm Bảng số 2: Tổng số vụ án và bị can bị đình chỉ điều tra theo từng năm Bảng số 3: Số vụ án do Viện kiểm sát nhân dân trả hồ sơ điều tra bổ sung Bảng số 4: Số liệu Tòa án trả hồ sơ điều tra bổ sung Bảng số 5: Tổng số vụ án và số bị cáo bị hủy án để điều tra lại, xét xử lại hoặc đình chỉ vụ án Bảng số 6: Tình hình giải quyết các vụ án của Tòa án qua các năm 1
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chứng cứ là phƣơng tiện của việc chứng minh và là phƣơng tiện để xác định các sự kiện có ý nghĩa với việc giải quyết vụ án hình sự. Để đảm bảo tính hiệu quả của quá trình giải quyết vụ án, đồng thời xác định sự thật khách quan, xem xét vụ án một cách toàn diện, có cơ sở để kết luận đúng về hành vi ph m tội đã xảy ra thì cơ quan tiến hành tố tụng, ngƣời tiến hành tố tụng phải có tài liệu, chứng cứ để chứng minh một cách khách quan và thuyết phục. Toàn bộ quá trình giải quyết vụ án hình sự là quá trình thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ, mặc dù cách thức tiến hành ở mỗi giai đo n có khác nhau. Việc nghiên cứu chứng cứ, đánh giá và sử dụng chứng cứ trong vụ án hình sự có một ý nghĩa to lớn không chỉ về mặt pháp lý, mà còn có ý nghĩa lý luận và thực tiễn. Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, để ra đƣ c các quyết định tố tụng ch nh xác, đúng đắn, khách quan phù h p với quy định của pháp luật thì về nguyên tắc, đòi hỏi các chủ thể có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải làm sáng tỏ bản chất của vụ án và những vấn đề có li n quan đến vụ án. Để làm đƣ c điều đó, các cơ quan tiến hành tố tụng phải thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ để chứng minh mhững vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự gồm: Có hành vi ph m tội xảy ra hay không, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của hành vi ph m tội; Ai là ngƣời thực hiện hành vi ph m tội; có lỗi hay không có lỗi, do cố ý hay vô ý; có năng lực trách nhiệm hình sự hay không; mục đ ch, động cơ ph m tội; Những tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo và đặc điểm về nhân thân của bị can, bị cáo; Tính chất và mức độ thiệt h i do hành vi ph m tội gây ra; Nguy n nhân và điều kiện ph m tội; Những tình tiết khác li n quan đến việc lo i trừ trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình ph t [46, Điều 85]. Để chứng minh một vụ án hình sự, các cơ quan tiến hành tố tụng tiến hành các ho t động thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ. Trong đó, đánh giá 2
chứng cứ là ho t động phức t p, đƣ c tiến hành li n tục, xuy n xuốt trong quá trình chứng minh. Đánh giá chứng cứ nhằm xác định giá trị sử dụng của chứng cứ thông qua tính h p pháp, tính khách quan, tính liên quan của chứng cứ trong vụ án. Từ đó mới có thể khẳng định đƣ c rằng có hành vi ph m tội đã xảy ra hay không, ai là ngƣời thực hiện tội ph m, tính chất mức độ của tội ph m và các vấn đề khác có liên quan; từ đó, cơ quan tiến hành tố tụng có thể nghiên cứu đầy đủ và toàn diện các tình tiết của vụ án, xác định sự phù h p của chúng với hiện thực từ đó tìm ra chân lý khách quan. Quá trình nghiên cứu cho thấy ho t động đánh giá chứng cứ trong giải quyết các vụ án hình sự đã đ t đƣ c những kết quả nhất định. Sau hơn 10 năm triển khai thực hiện các Nghị quyết của Bộ Ch nh trị nhƣ Nghị quyết 08/2002/NQ-TW [16]; Nghị quyết 49/NQ-TW của Bộ Ch nh trị ngày 2/6/2005 về chiến lƣ c cải cách tƣ pháp đến năm 2020 [17]; Nghị quyết 48/2005/NQ-TW [18]; áp dụng quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2003 [91], 2015 vào thực tế ho t động giải quyết các vụ án hình sự của các cơ quan tiến hành tố tụng đã đ t đƣ c những kết quả quan trọng [94, 93, 68]. Hàng năm CQĐT, VKS, Tòa án các cấp đã thụ lý giải quyết một số lƣ ng lớn các vụ án hình sự, tình tr ng oan sai, bỏ lọt tội ngày càng đƣ c h n chế. ĐTV, KSV, Thẩm phán các cấp đã t ch cực, chủ động trong việc trực tiếp thụ lý, nghi n cứu hồ sơ, giải quyết nhanh chóng, đúng pháp luật đối với các vụ án đƣ c phân công. Tuy nhiên, trên thực tế vẫn còn có những h n chế, bất cập nhƣ về mặt lý luận, vẫn chƣa xây dựng đƣ c một hệ thống lý luận về đánh giá chứng cứ, chƣa có những chỉ dẫn, quy trình cụ thể về đánh giá chứng cứ; về mặt thực tiễn, ho t động thu thập chứng cứ từ khám nghiệm hiện trƣờng, khám nghiệm tử thi, hỏi cung bị can... đôi khi còn h n chế từ đó dẫn đến trƣờng h p đánh giá chứng cứ chƣa đƣ c đầy đủ, toàn diện, chƣa xem xét đầy đủ các thuộc t nh của chứng cứ, nhận định chƣa ch nh xác về t nh chất của vụ án... B n c nh đó, còn có một số trƣờng h p chƣa đánh giá đã đƣa chứng cứ vào sử dụng hoặc sử dụng chứng cứ không đầy đủ trong quá trình đƣa ra các quyết định tố tụng… Tất cả những tồn 3
t i, h n chế đó đã ảnh hƣởng không nhỏ đến chất lƣ ng giải quyết các vụ án hình sự, gây ảnh hƣởng đến uy t n đối với nhân dân, ảnh hƣởng đến quyền và l i ích h p pháp của những những ngƣời tham gia tố tụng. Vì vậy, cần phải tiếp tục nghiên cứu về mặt lý luận và thực tiễn ho t động đánh giá chứng cứ trong các vụ án hình sự nhằm nâng cao chất lƣ ng, hiệu quả giải quyết các vụ án hình sự ở Việt Nam. Từ những lý do tr n, việc nghi n cứu đề tài "Đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam" mang t nh cấp thiết, không những về lý luận, mà còn là đòi hỏi thực tiễn hiện nay. 2 Mục đ ch và nhiệm vụ nghi n cứu Mục ch nghi n cứu Đề tài nghi n cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam hiện nay để từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam. Nhiệm vụ nghi n cứu Với mục đ ch nghi n cứu tr n đề tài có các nhiệm vụ nghi n cứu sau: Luận án nghi n cứu tổng h p một số công trình đã công bố về vấn đề đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở các nƣớc c ng nhƣ ở Việt Nam từ trƣớc tới nay. Thông qua đó, luận án đánh giá những kết quả đ t đƣ c và những vấn đề chƣa đề cập đến của các công trình này để từ đó đƣa ra vấn đề cần tiếp tục nghi n cứu và những câu hỏi c ng nhƣ phƣơng pháp nghi n cứu của luận án. Luận án nghi n cứu những vấn đề lý luận về đánh giá chứng cứ nhƣ: khái niệm, đặc điểm, nguy n tắc đánh giá chứng cứ, ti u ch đánh giá chứng cứ, phân t ch nội dung, phƣơng pháp đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự. 4
Luận án nghi n cứu quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về đánh giá chứng cứ; nghi n cứu, phân t ch thực tr ng đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam trong giai đo n 10 năm từ 2010 – 2019 và 06 tháng đầu năm 2020. Từ đó đánh giá những h n chế, bất cập của ho t động đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự và tìm ra nguy n nhân. Luận án đƣa ra các phƣơng hƣớng và giải pháp nâng cao chất lƣ ng đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam trong thời gian tới. 3 Đối tƣợng và phạm vi nghi n cứu Đối t ng nghi n cứu Tr n cơ sở mục đ ch, nhiệm vụ nghi n cứu n u tr n, đối tƣ ng nghi n cứu của luận án là những vấn đề sau: - Nghi n cứu tổng quan các công trình khoa học có li n quan đến đề tài. - Nghi n cứu lý luận về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự. - Nghi n cứu các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về đánh giá chứng cứ. - Nghi n cứu về thực tiễn đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam trong giai đo n hiện nay. h m vi nghi n cứu - Ph m vi nghi n cứu về nội dung: Nghi n cứu ho t động đánh giá chứng cứ trong giai đo n điều tra, truy tố, xét xử của cơ quan tiến hành tố tụng. - Ph m vi nghi n cứu về không gian: Đề tài nghi n cứu ho t động đánh giá chứng cứ của các cơ quan tiến hành tố tụng tr n ph m vi cả nƣớc. - Ph m vi về thời gian: Đề tài đƣ c nghi n cứu trong ph m vi 10 năm từ 2010 đến năm 2019 và 6 tháng đầu năm 2020. 5
4 Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghi n cứu Luận án đƣ c nghi n cứu tr n cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, c ng nhƣ quan điểm của chủ nghĩa Mác – L nin, tƣ tƣởng Hồ Ch Minh về nhà nƣớc và pháp luật, về mô hình tố tụng, về tổ chức và quyền lực của bộ máy nhà nƣớc trong đó bao gồm các cơ quan tiến hành tố tụng. Tr n cơ sở phƣơng pháp luận tr n đề tài luận án sử dụng tổng h p các phƣơng pháp nghi n cứu sau: phân t ch, tổng h p, so sánh, đánh giá, nghi n cứu bản án và thống k số liệu… Xuất phát từ cơ sở phƣơng pháp luận khoa học tr n, đề tài sử dụng những phƣơng pháp nghi n cứu cụ thể trong từng chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1 sử dụng các phƣơng pháp nghi n cứu lịch sử, so sánh, phân t ch, tổng h p để nghi n cứu tổng thể về tình hình nghi n cứu đề tài. Tr n cơ sở đó rút ra đƣ c đối tƣ ng, ph m vi và những vấn đề cần tiếp tục nghi n cứu trong luận án. Chƣơng 2 đề cập đến một số vấn đề cơ bản về lý luận đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự tác giả sử dụng các phƣơng pháp phân t ch, tổng h p, so sánh, bình luận, đối chiếu để từ đó rút ra đƣ c các kết luận nghi n cứu. Chƣơng 3 phân t ch, đánh giá thực tr ng đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam trong 10 năm qua đồng thời chỉ ra những h n chế, tồn t i và nguy n nhân của những h n chế, tồn t i tác giả sử dụng các phƣơng pháp nghi n cứu về tổng h p, thống k , khái quát, đặc biệt nghi n cứu vụ việc cụ thể để từ đó rút ra đƣ c những kết luận nghi n cứu. Chƣơng 4 tập trung đƣa ra các phƣơng hƣớng và giải pháp nâng cao chất lƣ ng đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay, tác giả chủ 6
yếu sử dụng các phƣơng pháp nghi n cứu về phân t ch, trình bày, diễn giải, đề xuất, để đƣa ra các giải pháp cụ thể. 5. Những đóng góp mới của luận án Đây là công trình nghi n cứu có hệ thống và tƣơng đối đầy đủ, toàn diện về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam hiện nay. - Luận án đã có những nghi n cứu về các công trình khoa học đã công bố li n quan đến đề tài. - Đây là công trình nghi n cứu ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học đi sâu về vấn đề đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự; góp phần bổ sung cơ sở lý luận, cơ sở khoa học về đánh giá chứng cứ. - Luận án nghi n cứu, phân t ch tình hình thực tế đánh giá chứng cứ trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự từ giai đo n khởi tố đến điều tra, truy tố, xét xử để rút ra một số những h n chế, bất cập và nguy n nhân làm ảnh hƣởng đến chất lƣ ng đánh giá chứng cứ. - Luận án đƣa ra kiến nghị sửa đổi một số quy định nhằm hoàn thiện hơn pháp luật tố tụng hình sự về đánh giá chứng cứ. - Luận án c ng đề xuất đƣ c các giải pháp nhằm nâng cao chất lƣ ng ho t động đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam của các cơ quan tiến hành tố tụng trong giai đo n hiện nay. 6 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận án Đề tài đã nghi n cứu một cách cơ bản một số vấn đề lý luận về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự, đồng thời nghi n cứu những khó khăn, vƣớng mắc trong thực tiễn đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự của các chủ thể trực tiếp đánh giá chứng cứ, từ đó đƣa ra những kiến giải khoa học về việc tổ chức thực hiện và bổ sung, ban hành mới các văn bản pháp luật, xây dựng cơ chế đảm 7
bảo sự thuận l i cho các chủ thể trực tiếp thực hiện đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự nhằm nâng cao hiệu quả ho t động này trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự, góp phần hoàn thiện hơn nữa chất lƣ ng đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự đáp ứng y u cầu cải cách tƣ pháp. Đồng thời luận án s là nguồn t i liệu tham khảo cho việc nghi n cứu và giảng d y t i các cơ sở đào t o luật và đào t o các chức danh pháp lý c ng nhƣ sử dụng cho các cán bộ làm thực tiễn t i các cơ quan tiến hành tố tụng ở địa phƣơng. 7 Kết cấu của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, các bảng số liệu, phụ lục luận án đƣ c kết cấu thành 04 chƣơng. Chƣơng 1. Tổng quan tình hình nghi n cứu Chƣơng 2. Những vấn đề lý luận về đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Chƣơng 3. Pháp luật và thực tiễn đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự ở Việt Nam Chƣơng 4. Phƣơng hƣớng và giải pháp nâng cao hiệu quả đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Việt Nam 8
Chƣơng 1 T NG QUAN TÌNH HÌNH NGHI N CỨU 1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới Cho đến nay, có nhiều công trình nghi n cứu li n quan đến đề tài. Trong ph m vi đề tài luận án, xin đƣ c trình bày dƣới đây một số lý thuyết c ng nhƣ những công trình khoa học của các nhà nghi n cứu nƣớc ngoài có li n quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến đề tài nhƣ sau: - Cuốn Criminal evidence and procedure: The Essential Framework, NXB Blackstone Press (t m dịch: Chứng cứ hình sự và tố tụng hình sự: khuôn khổ cần thiết) [123]. Cuốn sách nói về những thủ tục cần thiết để giải quyết các vụ án, trong đó chú trọng vào việc sử dụng các bằng chứng, chứng cứ sao cho đúng với thủ tục tố tụng. Bất cứ ai tham gia tố tụng t i phi n tòa hình sự cần phải nắm đƣ c các quy định của tố tụng và nắm bắt đƣ c giá trị của các bằng chứng đƣa ra trƣớc toà. Cuốn sách này cung cấp các kỹ năng, sự hiểu biết khi vận dụng các quyền và khả năng tiếp cận thông tin, sử dụng bằng chứng bảo vệ quan điểm của mình một cách thống nhất. Cuốn sách đƣ c chia thành hai phần: Phần A nói về chứng cứ hình sự, còn phần B bao gồm các thủ tục trong vụ án hình sự. Cuốn sách cung cấp cách thức tiếp cận các quy định của pháp luật một cách cơ bản nhất, cùng với một bài bình luận ngắn gọn với các quy định về thủ tục và chứng cứ của Tƣ pháp hình sự. - Tác phẩm Lý luận về chứng cứ tƣ pháp trong pháp luật Xô Viết, NXB văn phẩm pháp luật quốc gia, của tác giả A.I. Vusinxki năm 1950, do Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) dịch năm 1967 [109]. Cuốn sách này gồm Lời nói đầu và 4 Chƣơng. Tác giả cho rằng chứng cứ tố tụng là những sự kiện thông thƣờng, là những hiện tƣ ng nhƣ thế xuất hiện trong đời sống xã hội của con ngƣời, trong những hành vi, những xử sự của con ngƣời khi giao tiếp với xã hội. Chỉ cần chúng đƣ c đƣa vào ph m vi của trình tự tố tụng, trở thành biện pháp để xác định những tình tiết mà cơ quan tiến hành tố tụng quan tâm, thì chúng đƣ c 9
coi là những chứng cứ tố tụng. Tác giả c ng phân t ch sự giống và khác nhau giữa chứng cứ tố tụng và chứng cứ thông thƣờng. - Tác phẩm Советский уголовно-процессуальный закон (t m dịch: Luật tố tụng hình sự Xô Viết) [124], Matxcơva, của Tiến sĩ Luật học M.A. Trenxôv năm 1962, đã đồng nhất chứng cứ với sự kiện của thực tiễn khách quan đã xảy ra trong quá khứ. Tác giả đã đi sâu phân t ch một cách chi tiết, cụ thể những nội dung chƣa phản ánh đƣ c đầy đủ hết nguồn chứng cứ rộng lớn trong đời sống thực tiễn, phản ánh dấu vết tội ph m c ng nhƣ thông tin tội ph m. Những nghi n cứu cho thấy có nhiều vấn đề cần phải đƣ c quy định rõ ràng, cụ thể trong luật tố tụng hình sự, làm cơ sở để các cơ quan tố tụng và ngƣời tiến hành tố tụng căn cứ vào đó thực hiện, tránh việc tuỳ tiện dẫn đến oan sai, bỏ lọt tội ph m. - Tác phẩm Criminal envidence (t m dịch: Chứng cứ hình sự), NXB Routlegde của Jefferson L. Ingram năm 1971 [119] là cuốn sách chủ yếu tập trung vào vấn đề chứng cứ trong hành ch nh tƣ pháp hình sự. Tác phẩm có nhiều nội dung li n quan đến bằng chứng pháp luật chung đƣ c sử dụng bởi các hệ thống tƣ pháp bang và li n bang cùng với việc sử dụng luật li n bang là một chuẩn mực về cách áp dụng luật pháp về chứng cứ trong các tình huống cụ thể. Nguy n tắc sử dụng chứng cứ đƣ c áp dụng trong các vụ án hình sự và trong hồ sơ, án lệ li n quan đến vụ giết ngƣời, cƣớp tài sản, hành hung, và các tội ác khác. Cuốn sách cho thấy một bối cảnh cụ thể, điển hình trong truy tố hình sự có thể đƣ c vận dụng với các vụ án khác tƣơng tự. Cuốn sách c ng trình bày các quy tắc truyền thống của việc sử dụng chứng cứ liên quan đến vụ án hình sự đƣ c đƣa ra bởi luật sƣ, cảnh sát và các chuy n gia tƣ pháp hình sự. Cuốn sách đƣ c tổ chức thành hai phần: Phần I phân tích sự phát triển của quy tắc của bằng chứng và nghi n cứu các bằng chứng ph m tội; giải th ch ý nghĩa của các khái niệm nhƣ nghĩa vụ chứng minh, thông báo tƣ pháp, suy luận, và các quy định khác của luật. Phần I c ng thảo luận về các quy tắc và các trƣờng h p ngo i lệ chi phối sự chấp nhận chứng cứ và năng lực của các nhân chứng trong các vụ án 10
hình sự. Phần II cung cấp các quyết định tƣ pháp li n quan đến các nguy n tắc pháp lý cụ thể đƣ c thảo luận trong Phần I. - “Học thuyết về chứng cứ tố tụng” của Luật gia Viladdimiarốp ngƣời Nga năm 1950 cho rằng: “tất cả những gì trong thế giới vật chất, tất cả những gì mà chúng ta có thể lĩnh hội đƣ c trong thế giới tinh thần, đều có thể trở thành chứng cứ tố tụng”. Tác giả cho rằng chứng cứ nhƣ là sản phẩm tƣ duy của con ngƣời, tất cả những gì tồn t i trong thế giới khách quan mà con ngƣời biết đƣ c đều có thể trở thành chứng cứ tố tụng. Trong thế giới vật chất, mọi thứ đều có thể trở thành chứng cứ và nguồn của chứng cứ vô cùng lớn, không bị h n chế, vấn đề là con ngƣời có khả năng nhận biết, phát hiện và sử dụng đƣ c các thông tin đó hay không. - Cuốn sách Criminal Procedure: A Worldwide Study (t m dịch: Tố tụng hình sự: Nghi n cứu tr n ph m vi toàn thế giới), NXB Carolina Academic của tác giả Craig M. Bradley năm 1999 [117]. Với độ dài 446 trang, lần đầu ti n có một cuốn sách đƣa ra những so sánh một cách toàn diện trong lĩnh vực của pháp luật tố tụng hình sự - cho dù phát sinh từ quy định hoặc quyết định của Toà án các quốc gia tr n thế giới. Mở đầu bằng một chƣơng giới thiệu tổng quan các vấn đề, tiếp sau đó là 13 chƣơng đề cập đến một lo t các quốc gia thông qua hệ thống pháp luật thực định của quốc gia đó, hoặc dƣới góc độ nghi n cứu của các học giả hàng đầu từ quốc gia đó, hoặc một ngƣời nghi n cứu có kiến thức chuy n môn đƣ c đánh giá cao. Nội dung ch nh của cuốn sách tập trung vào các quy định về thủ tục tố tụng hình sự. Quá trình tố tụng diễn ra từ khi Điều tra viên (ĐTV) tiến hành các công việc cần thiết theo luật định để thu thập tài liệu, chứng cứ chứng minh sự thật vụ án; tiếp sau đó là một lo t các ho t động tố tụng cho đến khi kết thúc bằng ho t động xét xử của Toà án t i phi n toà. Cuốn sách mô tả quá trình thu thập chứng cứ bao gồm ho t động của những ngƣời có nhiệm vụ, quyền h n, thực hiện các ho t động nhƣ khám nghiệm hiện trƣờng, khám xét, tìm kiếm dấu vết, tài liệu, vật chứng... thực hiện ho t động thẩm vấn, tiến hành nhận d ng, đối chất... Đến các ho t động của Toà án nhƣ tiến hành các 11
công việc trong giai đo n chuẩn bị, trong quá trình xét xử t i phi n toà c ng nhƣ các ho t động sau khi kết thúc phi n toà, các trƣờng h p có kháng cáo. B n c nh đó, còn một nội dung c ng đƣ c đề cập là thực tiễn các ho t động tố tụng đã và đang diễn ra ở các quốc gia. Cuốn sách đã cho độc giả tiếp cận đƣ c các thông tin về tình hình giải quyết các vụ án hình sự tr n thực tế ở các nƣớc, đây là vấn đề rất khó khai thác nhƣng c ng là một điểm thành công của tác giả cuốn sách. - Cuốn Expert Evidence and Criminal Justice (t m dịch: Chứng cứ chuy n ngành và tƣ pháp hình sự), NXB Oxford University, của tác giả Mike Redmayne năm 2001 [122]. Chứng cứ chuy n ngành đƣa ra một số vấn đề đối với các hệ thống pháp luật. Dựa tr n những nghi n cứu trong lĩnh vực tâm lý học, triết học và xã hội học, lý thuyết xác suất, khoa học pháp y, c ng nhƣ tr n một phổ rộng của các công tác pháp lý, Redmayne phân t ch các vấn đề và đƣa ra một số phƣơng thức, giải pháp để giải quyết vấn đề đó. Đây là một cuốn sách gồm 220 trang chia thành 7 chƣơng với các vấn đề khác nhau đƣ c đặt ra cho khoa học hình sự, trong đó có đề cập đến độ tin cậy của chứng cứ và khả năng sử dụng chứng cứ t i Toà án. Chƣơng một là một chƣơng giới thiệu về ph m vi đề cập của cuốn sách, đƣa ra các giả thuyết trong một số lĩnh vực để phân t ch ở các chƣơng tiếp theo. Các nội dung của cuốn sách bắt đầu với chƣơng hai, trong đó Redmayne cho rằng có nhiều tài liệu, chứng cứ có đƣ c từ các nhà khoa học pháp y, có nhiều dấu hiệu có thể tìm thấy đƣ c từ hiện trƣờng, n n nhân nếu đƣ c sử dụng s rất có ch cho ho t động điều tra, xác định tội ph m. Chất lƣ ng của các chứng cứ mang t nh khoa học là phụ thuộc vào mức độ hiệu quả trong ho t động điều tra của các ĐTV cùng với sự hỗ tr của các nhà chuy n môn. Cuốn “Chứng cứ chuy n ngành và tƣ pháp hình sự" của Mike Redmayne trình bày nghiên cứu của ông trong một số ngành, lĩnh vực và đƣa ra sự so sánh giữa pháp luật và thủ tục tố tụng t i các nƣớc khác nhau. - Cuốn Scientific Evidence in Criminal Cases (t m dịch: Các chứng cứ khoa học trong vụ án hình sự), NXB The Foundation Press, của các tác giả A. A. Moenssens; F. E. Inbau; R. E. Moses năm 1975 [121]. Đây là công trình nghi n 12
cứu tổng quan về bản chất và mục đ ch của chứng cứ chuy n môn bao gồm việc cung cấp, khám phá những thông tin, các ho t động hỗ tr thử nghiệm và xử lý thông tin trong quá trình tiếp xúc với các nhà chuy n môn. Công trình đã phân t ch và làm rõ các nội dung sau: xét nghiệm hóa học cho trƣờng h p say rƣ u; trƣờng h p cháy, nổ; các lo i v kh và các vi thể; vấn đề bệnh học pháp y; phân t ch độc chất, các lo i thuốc, huyết thanh học; nhận d ng vân tay; xác định t nh xác thực của chữ viết và tài liệu... các chủ đề khác bao gồm: Chụp ảnh, quay phim, ghi hình; kỹ thuật nhận d ng giọng nói; xác định trƣờng h p nói dối; sử dụng biện pháp thôi mi n và phân t ch giọng nói; pháp y nha khoa... Đây là công trình khoa học mang t nh tham khảo rộng lớn, không chỉ mô tả các kết quả có thể có đƣ c từ các phòng th nghiệm, mà còn có thể đƣ c ứng dụng trong xác định các chứng cứ ngoài hiện trƣờng điều tra, là cơ sở cho ho t động tố tụng hình sự. - Công trình nghi n cứu La valoración de la prueba en el proceso penal chileno y convicción judicial. aproximacion a la sana critica en relación a la prueba pericial (t m dịch: Đánh giá và kiểm tra chứng cứ trong vụ án hình sự ở Chi Lê và các tiêu ch ảnh hƣởng đến việc kiểm tra, đánh giá), của tác giả Gonzalo Hoyl Moreno ngƣời Tây Ban Nha – Bài viết đã đƣ c xuất bản trong cuốn sách: “Thử nghiệm trong tố tụng công cộng” (La Prueba en la Litigación Pública), do Libritecnia bi n tập t i Santiago, Chile năm 2016 [120]. Bài viết phân t ch ho t động đánh giá và kiểm tra chứng cứ trong tố tụng dựa tr n nguy n tắc Logic, kinh nghiệm ho t động, kiến thức khoa học và các bài test đƣ c thực hiện bởi các chuy n gia tâm lý học. Từ đó, tìm ra đƣ c những yếu tố ảnh hƣởng đến hiệu quả của ho t động này và đƣa ra những giải pháp nhằm nâng cao t nh hiệu quả của ho t động. - Bài viết Los errores más frecuentes en la valoración de la prueba (t m dịch: Các lỗi thƣờng gặp nhất trong ho t động kiểm tra và đánh giá chứng cứ) của tác giả Eduardo de Urbano Castrillo – Thẩm phán Tòa án Tối cao Tây Ban Nha. Trong bài viết tác giả đã chỉ ra những lỗi phổ biến trong việc kiểm tra, 13
đánh giá chứng cứ đƣ c chia thành ba nhóm: Sự thiếu động lực làm việc, sự thiếu li n quan và thiếu t nh h p lý. Thông qua việc phân t ch bản chất của những nhóm lỗi thƣờng gặp này c ng nhƣ hậu quả của chúng tới việc đánh giá và phân t ch chứng cứ, từ đó đƣa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm khắc phục các lo i lỗi này. - Bài viết La prueba electrónica en el proceso penal y el valor probatorio de conversaciones mantenidas utilizando programas de mensajería instantánea (t m dịch: Chứng cứ điện tử trong tố tụng hình sự và giá trị bằng chứng của các cuộc hội tho i trong các ứng dụng m ng xã hội), của tác giả Borges blázquez ngƣời Tây Ban Nha, năm 2017 [116]. Trong bài viết tác giả đã phân t ch tầm quan trọng của việc hiểu rõ bản chất, tầm quan trọng của việc tiếp cận và áp dụng công nghệ hiện đ i trong việc đánh giá chứng cứ và truy tìm dấu vết của tội ph m nhằm truy tố và trừng ph t những hành vi ph m tội của tội ph m công nghệ cao bằng các chứng cứ đƣ c thừa nhận trong pháp luật t i Tây Ban Nha. - Cuốn La valoración de la prueba (t m dịch: Đánh giá và kiểm tra chứng cứ trong tố tụng hình sự Tây Ban Nha), NXB Marcial Pons, của tác giả Jordi Nieva Fenoll năm 2010 [118]. Tác giả viết cuốn sách này với mục ti u phân t ch, làm rõ những vấn đề li n quan đến ho t động đánh giá và kiểm tra chứng cứ, đồng thời đơn giản hóa những vấn đề cốt lõi nhằm đƣa ra một bức tranh hoàn chỉnh về ho t động này t i Tây Ban Nha. Trong đó cuốn sách phân t ch các vấn đề lý thuyết, ứng dựng thực tế và kết h p với việc nhận xét, bình luận việc tƣ duy của các tác giả khác c ng nhƣ đƣa ra các giải pháp nâng cao ho t động này, đặc biệt đối với thẩm phán. - Tài liệu nghi n cứu về mô hình tố tụng hình sự của Hoa Kỳ của Richard S. Shine đƣa ra các phân t ch cho thấy Bản án phải dựa tr n các chứng cứ đã đƣ c xem xét t i phi n tòa, không một chứng cứ nào có giá trị ti n quyết, không đƣ c dùng làm chứng cứ những tình tiết do ngƣời làm chứng và những ngƣời tham gia tố tụng khác n u ra nếu họ không thể nói rõ vì sao biết đƣ c tình tiết 14
đó. Việc đƣa ra các quyết định tố tụng, đặc biệt là t i phi n tòa phải dựa tr n quá trình nghi n cứu, đánh giá chứng cứ một cách cẩn thận, khách quan. Thủ tục tố tụng Hoa Kỳ hƣớng tới kiểm soát tội ph m và duy trì một quy trình thủ tục công bằng. Tóm l i, những công trình nghi n cứu và quan điểm của các tác giả nƣớc ngoài n u tr n đã góp phần xây dựng những luận điểm, quan điểm về chứng cứ và đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự. Những công trình nghi n cứu tập trung làm sáng tỏ nội dung về quá trình thu thập chứng cứ dựa tr n các quy định của pháp luật; việc thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ tùy thuộc vào hệ thống pháp luật quốc gia; xem xét các chứng cứ đó có giá trị sử dụng đến đâu; hoặc một lo i chứng cứ khác biệt là chứng cứ chuy n gia trong hệ thống tƣ pháp hình sự. Những nghi n cứu của các tác giả tập trung vào các vấn đề cần làm rõ về quy định của luật, cách thức tiến hành thu thập chứng cứ, xác định giá trị chứng cứ và chỉ trong ph m vi của một quốc gia hoặc một nhóm quốc gia mà công trình hƣớng tới. 1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nƣớc 1.2.1. Nhóm các công trình nghi n cứu li n quan ến lý luận ánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự Ở Việt Nam, cho đến nay đã có nhiều tài liệu, công trình nghi n cứu lý thuyết về chứng cứ, ho t động chứng minh, và quá trình thu thập, nghi n cứu, đánh giá chứng cứ trong tố tụng hình sự. Các giáo trình, tài liệu chuy n khảo các môn Luật hình sự, Luật Tố tụng hình sự, Khoa học hình sự, các bài báo khoa học đã đề cập đến những vấn đề cơ bản về chứng cứ và đánh giá chứng cứ trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự. Trong quá trình nghi n cứu, các nhiều công trình khoa học nhìn nhận vấn đề chứng cứ dƣới các góc độ khác nhau. Có thể kể đến một số công trình nghi n cứu sau: 15
- Cuốn “Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự” (BLTTHS) do GS.TS. Võ Khánh Vinh làm chủ bi n năm 2011, Nhà xuất bản Tƣ pháp. Về khái niệm chứng cứ, tác giả viết: “3. Chứng cứ là những gì có thật, tức là những gì tồn t i trong hiện thực khách quan. Lý luận chứng cứ gọi đó là t nh khách quan của chứng cứ. Những gì không tồn t i trong hiện thực khách quan không đƣ c coi là chứng cứ”. “4. Chứng cứ là những gì có thật và đƣ c thu thập theo trình tự, thủ tục do BLTTHS quy định. Lý luận chứng cứ gọi đó là t nh h p pháp của chứng cứ”. “5. Chứng cứ là những gì có thật li n quan đến hành vi ph m tội, ngƣời ph m tội và các tình tiết khác của vụ án. Lý luận chứng cứ gọi đó là t nh li n quan”. “6. Chứng cứ là thông tin về vụ án đƣ c xác định bằng những nguồn nhất định. Lý luận chứng cứ gọi đó là nguồn chứng cứ” [107, tr. 113]. Với những phân t ch ngắn gọn, rõ ràng, khái niệm chứng cứ trong tố tụng hình sự đƣ c làm rõ với những thuộc t nh của chứng cứ và nguồn chứng cứ dựa tr n cơ sở lý luận về chứng cứ. - Cuốn sách “Chứng cứ và chứng minh trong vụ án hình sự” của tác giả Đỗ Văn Đƣơng, năm 2011, NXB Ch nh trị quốc gia. Tác giả cho rằng chứng cứ là phƣơng tiện của việc chứng minh nhằm xác định các tình tiết có ý nghĩa đối với việc giải quyết đúng vụ án hình sự. Nhờ chứng cứ mà các sự hiện thực tế đƣ c xác định, khẳng định và đồng thời c ng lo i trừ, phủ định những gì không có thật, không xảy ra trong hiện thực [25, tr. 07]. Tr n cơ sở nghi n cứu quan điểm của chủ nghĩa Mác – L nin, nghi n cứu quan điểm của các nhà khoa học luật và quy định của BLTTHS Việt Nam về chứng cứ, tác giả đã đƣa ra khái niệm: “Chứng cứ trong vụ án hình sự là những thông tin xác thực về những gì có thật li n quan đến hành vi ph m tội đƣ c ghi nhận hoặc lƣu giữ trong các tài liệu thực tế, đƣ c thu thập theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định mà những ngƣời và cơ quan tiến hành tố tụng dùng làm căn cứ để xác định sự thật khách quan của vụ án” [25, tr. 14]. 16
- Cuốn sách “Chứng cứ trong luật tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Văn Cừ [11]. Tác giả tập trung phân t ch những nội dung lý luận về chứng cứ trong luật tố tụng hình sự Việt Nam. Tác giả n u những ý kiến để phân t ch, tranh luận làm sáng tỏ những vấn đề cơ bản về chứng cứ trong tố tụng hình sự. Tác giả đã xác định lý luận chứng cứ trong luật tố tụng hình sự Việt Nam đƣ c dựa tr n cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, kế thừa các thành tựu của các ngành khoa học pháp lý và có mối quan hệ chặt ch với các lĩnh vực khoa học khác” [11, tr. 23]. Trong cuốn sách này, tác giả tập trung làm rõ các vấn đề li n quan đến chứng cứ trong tố tụng hình sự nhƣ lịch sử phát triển, các khái niệm cơ bản, cơ sở khoa học, nguồn của chứng cứ trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, hay quá trình chứng minh trong vụ án hình sự. Tác giả c ng dành một mục ri ng và cuối cùng của cuốn sách nói về đánh giá chứng cứ, đây là một ho t động quan trọng của quá trình chứng minh, và “đánh giá chứng cứ là ho t động tƣ duy của ngƣời tiến hành tố tụng nhằm xác định giá trị chứng minh của những chứng cứ đã thu thập đƣ c” [11, tr. 198]. - Sách chuy n khảo của tiến sĩ Trần Quang Tiệp về “Chế định chứng cứ trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam” năm 2011, Nhà xuất bản Ch nh trị quốc gia – sự thật [66]. Trong pháp luật tố tụng hình sự, chế định chứng cứ có vai trò, vị tr rất quan trọng. Việc áp dụng và thực hiện đúng chế định này s bảo đảm các cơ quan tƣ pháp trong các giai đo n điều tra, truy tố, xét xử đƣ c khách quan, toàn diện, ch nh xác không để lọt tội ph m, không làm oan ngƣời vô tội. Đồng thời là yếu tố bảo đảm công tác điều tra, truy tố, xét xử đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật góp phần quan trọng trong công tác đấu tranh phòng, chống tội ph m và các hành vi vi ph m pháp luật, bảo vệ đƣ c l i ch của Nhà nƣớc, quyền và l i ch h p pháp của ngƣời dân. Cuốn sách nghi n cứu và phân t ch cụ thể việc thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ trong vụ án hình sự. Tác giả cho rằng “Đánh giá chứng cứ s t o điều kiện cần thiết cho việc điều tra, truy tố, xét xử đúng ngƣời, đúng tội, đúng pháp luật. Đây là ho t động của những ngƣời tiến hành tố tụng nhằm làm sáng 17