Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình

Chia sẻ: SuSan Weddy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:223

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu lý luận và thực trạng ĐHGDGT của cha mẹ cho trẻ em trong gia đình, qua đó đưa ra một số kiến nghị giúp cha mẹ ĐHGDGT cho con một cách phù hợp hơn trong bối cảnh CNH - HĐH đất nước. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- TRƢƠNG QUANG LÂM ĐỊNH HƢỚNG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ CHO TRẺ EM TRONG GIA ĐÌNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC HÀ NỘI - 2017
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- TRƢƠNG QUANG LÂM ĐỊNH HƢỚNG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ CHO TRẺ EM TRONG GIA ĐÌNH Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 62 31 04 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Trƣơng Thị Khánh Hà PGS.TS. Lê Văn Hảo XÁC NHẬN NCS ĐÃ CHỈNH SỬA THEO QUYẾT NGHỊ CỦA HỘI ĐỒNG ĐÁNH GIÁ LUẬN ÁN Người hướng dẫn khoa học Chủ tịch hội đồng đánh giá Luận án Tiến sĩ PGS.TS. Trương Thị Khánh Hà GS.TS. Nguyễn Hữu Thụ HÀ NỘI - 2017
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu và dữ liệu trong luận án là trung thực và chưa từng công bố trong bất kỳ luận án nào. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Trƣơng Quang Lâm
LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Trương Thị Khánh Hà và PGS.TS. Lê Văn Hảo đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, động viên trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và làm luận án. Nhờ có sự chỉ bảo tận tình của Thầy Cô mà tôi đã hoàn thành luận án tiến sĩ của mình. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tập thể giảng viên, các thầy cô giáo và đồng nghiệp trong Khoa Tâm lý học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, và các thầy cô giáo ngoài Khoa đã hỗ trợ, động viên tôi trong quá trình hoàn thiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, phòng Tổ chức Cán bộ, Công đoàn Trường, phòng Đào tạo Sau đại học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành đúng hạn luận án tiến sĩ của mình. Những lời cảm ơn chân thành xin được gửi tới Quý phụ huynh, các em học sinh, các thầy cô giáo ở huyện Mê Linh và quận Hoàn Kiếm, Hà Nội - những người đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình triển khai khảo sát đề tài. Những lời tri ân sâu sắc tôi muốn gửi tới gia đình, bạn bè, người thân, những người đã luôn động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Trƣơng Quang Lâm
MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU VỀ ĐỊNH HƢỚNG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ CHO TRẺ EM ..................................................................... 8 1.1. Nghiên cứu về định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em ở nƣớc ngoài ........... 8 1.1.1. Nghiên cứu về sự hình thành các giá trị ở trẻ em ...................................... 8 1.1.2. Nghiên cứu về nội dung giáo dục giá trị cho trẻ em ................................ 12 1.1.3. Nghiên cứu về cách thức giáo dục giá trị cho trẻ em ............................... 16 1.2. Nghiên cứu về định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em ở trong nƣớc ......... 19 1.2.1. Một số nghiên cứu dưới góc độ Văn hóa học .......................................... 19 1.2.2. Nghiên cứu về sự hình thành giá trị ở trẻ em ........................................... 21 1.2.3. Nghiên cứu về mục tiêu giáo dục giá trị cho trẻ em ................................ 23 1.2.4. Nghiên cứu về nội dung giáo dục giá trị cho trẻ em ................................ 24 Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................... 27 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐỊNH HƢỚNG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ CHO TRẺ EM TRONG GIA ĐÌNH ..................................................................... 28 2.1. Định hƣớng ....................................................................................................... 28 2.2. Giá trị ................................................................................................................ 30 2.2.1. Khái niệm ................................................................................................. 30 2.2.2. Phân loại giá trị ........................................................................................ 32 2.3. Giáo dục giá trị ................................................................................................. 35 2.3.1. Khái niệm ................................................................................................. 35 2.3.2. Mối quan hệ giữa giáo dục giá trị với một số nội dung giáo dục khác .... 37 2.4. Giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình .................................................... 40 2.4.1. Khái niệm trẻ em ...................................................................................... 40 2.4.2. Một số đặc điểm tâm lý của trẻ ở lứa tuổi học sinh THCS ...................... 41 2.4.3. Giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình ............................................... 44
2.5. Định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình ................................ 45 2.5.1. Khái niệm ................................................................................................. 45 2.5.2. Các mặt biểu hiện của định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình ..................................................................................................... 47 2.6. Một số yếu tố ảnh hƣởng đến định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình .......................................................................................................... 57 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 62 Chƣơng 3: TỔ CHỨC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................... 63 3.1. Vài nét về địa bàn và khách thể nghiên cứu .................................................. 63 3.1.1. Địa bàn nghiên cứu .................................................................................. 63 3.1.2. Khách thể nghiên cứu............................................................................... 64 3.2. Tổ chức nghiên cứu .......................................................................................... 66 3.2.1. Nghiên cứu lý luận ................................................................................... 66 3.2.2. Nghiên cứu thực tiễn ................................................................................ 67 3.3. Các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể ............................................................. 72 3.3.1. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi ........................................................ 72 3.3.2. Phương pháp phỏng vấn sâu .................................................................... 72 3.3.3. Phương pháp phân tích chân dung tâm lý điển hình ................................ 73 3.3.4. Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học ................................. 74 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................... 78 Chƣơng 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ ĐỊNH HƢỚNG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ CHO TRẺ EM TRONG GIA ĐÌNH ............................... 79 4.1. Thực trạng chung về định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình .......................................................................................................... 79 4.2. Thực trạng định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình thể hiện qua nội dung và phƣơng pháp giáo dục giá trị .................................................... 87 4.2.1. Định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình thể hiện qua việc lựa chọn các giá trị giáo dục cho trẻ .................................................................. 87 4.2.2. Định hướng giáo dục cho trẻ em trong gia đình thể hiện qua việc lựa chọn phương giáo dục giá trị cho trẻ ......................................................... 101 4.2.3. Đánh giá của cha mẹ về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình ................................................................................................... 108
4.3. Các yếu tố ảnh hƣởng tới định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình ........................................................................................................ 111 4.4. Phân tích chân dung tâm lý điển hình ......................................................... 130 4.4.1. Trường hợp thứ nhất .............................................................................. 130 4.4.2. Trường hợp thứ hai ................................................................................ 135 Tiểu kết chƣơng 4 .................................................................................................. 142 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 144 1. Kết luận .............................................................................................................. 144 2. Kiến nghị ............................................................................................................ 146 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................. 148 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................. 149 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT A. Các từ viết tắt CNH : Công nghiệp hóa HĐH : Hiện đại hóa ĐTB : Điểm trung bình ĐLC : Độ lệch chuẩn GDCD : Giáo dục công dân GDGT : Giáo dục giá trị ĐHGT : Định hướng giá trị ĐHGDGT : Định hướng giáo dục giá trị HS : Học sinh THCS : Trung học cơ sở B. Bảng ký hiệu mã phiếu của ngƣời trả lời Ký hiệu phiếu Ý nghĩa của ký hiệu 6_01A - 9_33A A: quận Hoàn Kiếm 6_01B - 9_30B B: huyện Mê Linh 6, 7, 8, 9 - Lớp 6, 7, 8, 9. 1: phiếu thứ tự số 1; 33: phiếu thứ tự số 33
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Nội hàm 19 giá trị theo Shalom. H. Schwartz .......................................... 51 Bảng 3.1. Đặc điểm mẫu khách thể nghiên cứu là cha, mẹ ...................................... 65 Bảng 3.2. Đặc điểm mẫu khách thể nghiên cứu là học sinh ..................................... 65 Bảng 3.3. 19 giá trị khảo sát của Shalom H. Schwartz ............................................. 69 Bảng 4.1. Định hướng giáo dục giá trị cho con của cha mẹ .................................... 79 Bảng 4.2. Sự khác nhau giữa nhóm tuổi của cha mẹ ................................................ 82 Bảng 4.3. Sự khác nhau giữa nghề nghiệp của cha mẹ............................................. 83 Bảng 4.4. Sự khác nhau về mục tiêu giáo dục giá trị cho con giữa cha, mẹ và đánh giá của con ................................................................................................... 85 Bảng 4.5. Các giá trị cha mẹ lựa chọn để giáo dục con trong gia đình .................... 88 Bảng 4.6. So sánh việc lựa chọn giá trị giáo dục cho con theo địa bàn sinh sống của cha mẹ................................................................................................................. 92 Bảng 4.7. So sánh việc lựa chọn giá trị giáo dục cho con theo nghề nghiệp của cha mẹ ............................................................................................................... 93 Bảng 4.8. Những điểm khác biệt giữa giá trị cha mẹ giáo dục và giá trị con hướng tới ............................................................................................................ 97 Bảng 4.9. Các nhóm giá trị mà cha, mẹ và con hướng tới ........................................ 99 Bảng 4.10. Mối tương quan của các nhóm giá trị giữa các cặp cha - mẹ - con ...... 100 Bảng 4.11. Các phương pháp giáo dục giá trị cho trẻ em mà cha mẹ lựa chọn ..... 104 Bảng 4.12. So sánh việc lựa chọn các PPGD giá trị cho con theo nghề nghiệp của cha mẹ............................................................................................................... 106 Bảng 4.13. Đánh giá của cha mẹ về việc ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình ..... 108 Bảng 4.14. Mong muốn của trẻ giúp cha mẹ có định hướng giáo dục giá trị cho con tốt hơn ........................................................................................................ 109 Bảng 4.15. Ảnh hưởng một số yếu tố từ phía gia đình và xã hội đến việc ĐHGDGT cho trẻ em ............................................................................................................... 112 Bảng 4.16. Thực trạng định hướng giá trị của cha mẹ ........................................... 116 Bảng 4.17. Dự báo ảnh hưởng của ĐHGT của cha mẹ đến ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình .......................................................................................................... 120
Bảng 4.18. Tương quan giữa ĐHGT của cha mẹ và nhóm giá trị cha mẹ lựa chọn giáo dục cho con ..................................................................................................... 123 Bảng 4.19. Tương quan giữa ĐHGT của cha mẹ và mức độ lựa chọn các PPGD giá trị cho trẻ trong gia đình .................................................................................... 124 Bảng 4.20. Dự báo ảnh hưởng ĐHGT của cha mẹ đến việc lựa chọn các giá trị giáo dục con ............................................................................................................ 126 Bảng 4.21. Ảnh hưởng của ĐHGT của cha mẹ đến các PPGD giáo dục giá trị mà cha mẹ lựa chọn ................................................................................................ 128
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Mười giá trị thúc đẩy theo S.H. Schwartz. ........................................... 33 Biểu đồ 4.1. Thực trạng chung về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình ............................................................................................................ 81 Biểu đồ 4.2. Các giá trị mà cha, mẹ lựa chọn để giáo dục trẻ và giá trị mà trẻ hướng tới ................................................................................................................... 96 Biểu đồ 4.3. Nhận thức của cha mẹ về các phương pháp giáo dục giá trị cho trẻ trong gia đình .......................................................................................................... 102 Biểu đồ 4.4. Mối tương quan giữa Định hướng giá trị của cha mẹ và Định hướng giáo dục giá trị cho trẻ trong gia đình ..................................................................... 118 Biểu đồ 4.5. Các giá trị mà chị Th lựa chọn giáo dục con và các giá trị mà em T hướng tới. ................................................................................................................ 132 Biểu đồ 4.6. Các giá trị mà anh M lựa chọn giáo dục con và các giá trị mà em Đ hướng tới ................................................................................................................. 137
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giá trị là những điều quan trọng, cần thiết và có ý nghĩa đối với cá nhân và xã hội. Giá trị đóng vai trò như là những quy tắc, chuẩn mực, thúc đẩy và điều chỉnh hành vi ứng xử của cá nhân trong xã hội. Các nghiên cứu đã chỉ ra, việc hình thành giá trị ở cá nhân là một quá trình lâu dài, chủ yếu là từ sự tác động qua lại giữa xã hội hóa và tiếp thu văn hóa (Segall, Dasen, Barry & Poortinga, 1999) [7]. Cùng với đó, giá trị thường xuyên được điều chỉnh thông qua hoạt động và giao lưu, để tạo nên những giá trị bền vững của mỗi người. Vì vậy, có thể khẳng định rằng, giá trị đóng vai trò quan trọng, tạo ra sự thống nhất và ổn định về tâm lý, đồng thời ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách của mỗi người. Trong các giai đoạn của cuộc đời, những giá trị đầu tiên mà cá nhân có được và tương đối bền vững theo thời gian, được hình thành trước hết là từ trong gia đình. Gia đình là cội nguồn của tình cảm, là nền tảng định hướng cho cá nhân, tạo tiền đề giúp cá nhân hòa nhập với môi trường xã hội. Với các chức năng đặc thù, gia đình góp phần quan trọng vào việc duy trì sự tồn tại của đời sống xã hội, phát triển kinh tế, ổn định xã hội, xây dựng các chuẩn mực và giá trị đạo đức, phong tục tập quán, lối sống văn hóa... Sự hình thành những chuẩn mực và định hướng giá trị tốt đẹp của gia đình sẽ củng cố các mối quan hệ gia đình và kiến tạo một môi trường thuận lợi cho mỗi cá nhân được phát triển hài hòa và toàn diện [39, tr. 12]. Thực tế cho thấy, quá trình định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em ở Việt Nam đang tồn tại một số hạn chế: hệ thống giáo dục trong nhà trường còn nặng về cung cấp kiến thức, các môn học giáo dục công dân, giáo dục đạo đức còn thiên về giảng dạy lý thuyết. Việc rèn luyện kỹ năng, giáo dục thái độ và hành vi của học sinh chưa đạt yêu cầu [4]. Mặt khác, trong gia đình, việc định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em chủ yếu dựa vào kinh nghiệm và hiểu biết của cha mẹ, nên thiếu sự nhất quán: có khi cha mẹ coi nhẹ giáo dục giá trị, có khi họ lại phát triển ở trẻ những giá trị không phù hợp với tâm lý lứa tuổi của các em. Các nghiên cứu dưới góc độ Tâm lý học, Xã hội học, Giáo dục học… đã chỉ ra, nhiều vấn đề xã hội nảy sinh ở lứa tuổi thanh thiếu niên, trong đó, một phần nguyên nhân là do thiếu sự định hướng giáo dục đúng đắn từ trong gia đình. 1
Gia đình là môi trường văn hóa đầu tiên truyền thụ cho cá nhân các giá trị văn hóa truyền thống và hiện đại, tạo nên giá trị nhân cách của mỗi người. Định hướng giáo dục giá trị của gia đình có tác động đến từng cá nhân, tạo lập những nền tảng cơ bản về nhân cách công dân cho xã hội [32, tr. 55]. Tuy nhiên cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu mang tính hệ thống, đi sâu nghiên cứu về ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình ở Việt Nam. ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình phụ thuộc vào sự hiểu biết của cha mẹ và các giá trị mà cha mẹ coi trọng, phụ thuộc vào sự phát triển tâm lý của trẻ và ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài xã hội tác động vào gia đình. Điều này càng trở nên khó khăn khi môi trường xã hội có nhiều biến động: hệ thống giá trị cũ đang bị xáo trộn, hệ thống giá trị mới đang hình thành, tác động trực tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Vì vậy nghiên cứu về ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình dưới góc độ Tâm lý học nhằm làm rõ thực trạng trên; qua đó đưa ra những kiến nghị giúp các bậc cha mẹ có ĐHGDGT cho con đúng đắn, phù hợp với hệ giá trị chung của xã hội, giúp trẻ hình thành và phát triển nhân cách tốt. Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn vấn đề “Định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lý luận và thực trạng ĐHGDGT của cha mẹ cho trẻ em trong gia đình, qua đó đưa ra một số kiến nghị giúp cha mẹ ĐHGDGT cho con một cách phù hợp hơn trong bối cảnh CNH - HĐH đất nước. 3. Đối tƣợng nghiên cứu Biểu hiện ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình của các bậc cha mẹ, thể hiện qua việc xác định mục tiêu giáo dục giá trị cho con, việc lựa chọn giá trị và lựa chọn phương pháp giáo dục giá trị để hướng con tới mục tiêu đề ra. 4. Khách thể nghiên cứu 490 cha mẹ (245 cặp cha - mẹ) 245 trẻ em ở lứa tuổi học sinh THCS - từ 11 đến 15 tuổi, là con của các bậc cha mẹ nêu trên. 2
5. Giả thuyết nghiên cứu 5.1. Đa số cha mẹ định hướng mục tiêu giáo dục con trở thành người coi trọng truyền thống và tuân theo các quy định; cha mẹ ít định hướng mục tiêu giáo dục con trở thành người giàu sang và quyền lực. 5.2. Các giá trị mà cha mẹ ưu tiên lựa chọn giáo dục con là công bằng bình đẳng, quan tâm chăm sóc người khác; cha mẹ ít lựa chọn giáo dục con các giá trị tự chủ, mạo hiểm, và kiểm soát con người. Có sự khác biệt nhất định theo địa bàn sinh sống và nghề nghiệp của cha mẹ trong việc lựa chọn giá trị giáo dục con. 5.3. Các phương pháp giáo dục giá trị mà cha mẹ lựa chọn nhiều nhất là làm gương và phân tích, giải thích. Có sự khác biệt theo nghề nghiệp của cha mẹ trong việc lựa chọn các phương pháp giáo dục giá trị cho con. 5.4. Trong số các yếu tố ảnh hưởng đến ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình thì yếu tố định hướng giá trị của cha mẹ có ảnh hưởng nhiều nhất đến ĐHGDGT cho trẻ. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu 6.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về ĐHGDGT cho trẻ em. 6.2. Xây dựng cơ sở lý luận nghiên cứu ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình. 6.3. Làm rõ thực trạng ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình qua việc tìm hiểu mục tiêu giáo dục giá trị của cha mẹ, việc lựa chọn giá trị và lựa chọn phương pháp giáo dục cho trẻ; cũng như các yếu tố ảnh hưởng đến ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình. 6.4. Đưa ra một số kiến nghị nhằm giúp các bậc cha mẹ có ĐHGDGT cho con phù hợp hơn với yêu cầu của xã hội hiện nay. 7. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận nghiên cứu Nghiên cứu ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình dựa vào các quan điểm phương pháp luận khoa học sau: 7.1.1. Quan điểm duy vật biện chứng Theo quan điểm duy vật biện chứng, mọi hiện tượng tâm lý con người đều phụ thuộc một cách tất yếu và có tính quy luật vào các tác động bên ngoài (các điều kiện xã hội - lịch sử cụ thể) tác động vào con người thông qua các điều kiện bên 3
trong. Các động bên ngoài tác động đến sự hình thành giá trị ở trẻ em đó là các điều kiện của hoàn cảnh xã hội - lịch sử cụ thể; đặc điểm của nền kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội mà trẻ sống trong đó; các điều kiện kinh tế - văn hóa của gia đình, cùng với đó là các đặc điểm tâm lý của cha mẹ... Các điều kiện bên trong chính là những đặc điểm tâm - sinh lý của trẻ; các đặc điểm nhân cách như tính cách, khí chất, tính tích cực của trẻ… Đây chính là quan điểm chủ đạo khi nghiên cứu vấn đề ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình. 7.1.2. Quan điểm hoạt động - giá trị - nhân cách Theo quan điểm của tâm lý học hoạt động: Tâm lý, ý thức con người được nảy sinh, hình thành và phát triển trong hoạt động. ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình là một hoạt động có ý thức của cha mẹ, được thể hiện qua hoạt động và giao tiếp giữa cha mẹ và con: những hành vi, việc làm của cha mẹ là hình mẫu cho trẻ noi gương; những ý kiến đánh giá, ý kiến nhận xét của cha mẹ là điều kiện củng cố những hành vi tốt và loại trừ những hành vi xấu ở trẻ. Thông qua giao tiếp xúc cảm - tình cảm, cha mẹ có thể hướng trẻ tới các giá trị mà họ đặt ra. Trẻ tiếp thu các giá trị từ cha mẹ, từ nền văn hóa xã hội để hình thành nên giá trị cốt lõi, từ đó nhân cách ngày càng phát triển. Bên cạnh đó, theo quan điểm này, quá trình ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình đòi hỏi cha mẹ phải nhìn nhận mỗi đứa trẻ là sản phẩm của điều kiện xã hội - lịch sử, là sản phẩm của giáo dục, rèn luyện và tự rèn luyện. Bởi mỗi trẻ có các thuộc tính tâm lý, các phẩm chất tâm lý đặc trýng với cả những điểm mạnh vŕ điểm yếu của chúng. Vì vậy, ĐHGDGT cho trẻ em không phải là việc áp dụng đồng loạt với các trẻ trong gia đình, mà cha mẹ cần có những định hướng phù hợp với tâm lý từng trẻ. 7.1.3. Quan điểm phát triển Sự phát triển tâm lý ở trẻ em trải qua các giai đoạn khác nhau và gắn liền với hoạt động chủ đạo ở từng lứa tuổi, trên cơ sở đó các đặc điểm tâm lý, các thuộc tính tâm lý mới về chất được hình thành. Nghiên cứu về trẻ em dựa vào 4 hướng phát triển ở trẻ là 1. Phát triển thể chất; 2. Phát triển nhận thức và ngôn ngữ; 3.Phát triển nhân cách; 4. Phát triển văn hóa xã hội. Trong đó, nghiên cứu ĐHGDGT cho trẻ phần lớn dựa vào sự phát triển nhận thức, nhân cách và văn hóa xã hội ở trẻ: Trẻ 4
hình thành giá trị qua các giai đoạn phát triển nhận thức đạo đức khác nhau, sự phát triển nhân cách ở trẻ bao gồm các đường nét ổn định, bền vững và tình cảm độc đáo của cá nhân. Trên thực tế, việc hình thành giá trị ở trẻ em chủ yếu qua quá trình xã hội hóa, thể hiện ở việc cha mẹ hình thành cho trẻ các giá trị phù hợp với chuẩn mực xã hội. Bên cạnh đó trẻ có được các giá trị bằng sự nỗ lực của bản thân, thông qua quan sát, học hỏi và lĩnh hội văn hóa. 7.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể Phương pháp nghiên cứu tài liệu Phương pháp xin ý kiến chuyên gia Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Phương pháp phỏng vấn sâu Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học Phương pháp phân tích chân dung tâm lý điển hình 8. Phạm vi nghiên cứu 8.1. Về nội dung Có nhiều nguồn lực tham gia vào ĐHGDGT cho trẻ em như ông bà, cha mẹ, anh chị em... Bên cạnh đó là truyền thống văn hóa gia đình, địa phương, chương trình giáo dục quốc gia cũng tham gia vào quá trình định hướng này. Trong phạm vi nghiên cứu, luận án chỉ nghiên cứu việc ĐHGDGT cho trẻ em của cha mẹ, cụ thể là việc xác định mục tiêu giáo dục giá trị của cha mẹ cho trẻ, việc lựa chọn giá trị và lựa chọn phương pháp giáo dục giá trị để hướng trẻ tới mục tiêu đã đề ra. Luận án nghiên cứu ảnh hưởng của một số yếu tố đến ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình đó là: (1) Sự thống nhất về quan điểm ĐHGDGT cho trẻ giữa các thành viên trong gia đình; (2) kiến thức của cha mẹ; (3) môi trường xã hội, phương tiện truyền thông; (4) định hướng giá trị của cha mẹ. 8.2. Về địa bàn và khách thể Bậc học THCS kéo dài từ lớp 6 đến lớp 9, trẻ em lứa tuổi THCS nói chung có độ tuổi từ 11, 12 đến 15, 16 tuổi. Luận án lựa chọn khách thể là học sinh THCS và cha mẹ của các em ở huyện Mê Linh và quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, đại diện cho các trường ở nông thôn và thành phố Hà Nội. Các gia đình được nghiên cứu thuộc loại hình gia đình đầy đủ, có cha mẹ cùng chung sống. 5
9. Đóng góp mới của luận án 9.1. Về lý luận Nghiên cứu ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình cung cấp thêm cơ sở khoa học và thực tiễn cho lĩnh vực Tâm lý học gia đình, Tâm lý học giáo dục và nghiên cứu định hướng giá trị cho trẻ em. Luận án đã hệ thống các tài liệu về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình, xây dựng các khái niệm: định hướng, giá trị, định hướng giáo dục giá trị, ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình. Từ đó, luận án đưa ra những kiến nghị góp phần định hướng giáo dục nhân cách cho trẻ em trong bối cảnh hiện nay. 9.2. Về thực tiễn Luận án đã chỉ ra được thực trạng ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình của cha mẹ được nghiên cứu ở Hà Nội, làm rõ mục tiêu giáo dục giá trị mà cha mẹ hướng con tới nhiều nhất đó là người kính trọng cha mẹ và người cao tuổi, tôn trọng truyền thống và các nghi lễ tôn giáo; sống khiêm nhường, tuân thủ các quy định xã hội; coi trọng sức khỏe, sự an toàn của bản thân và gia đình, an ninh đất nước, trật tự xã hội, thứ hai là người nhân ái, khoan dung, quan tâm đến mọi người xung quanh, sống tình nghĩa và được mọi người tin tưởng; đề cao sự công bằng, bình đẳng xã hội, hòa bình thế giới, sống hài hòa với thiên nhiên và bảo vệ môi trường sống. Luận án chỉ ra được nhóm giá trị mà cha mẹ lựa chọn nhiều nhất để giáo dục con hướng tới mục tiêu này đó là truyền thống, tuân thủ và an toàn, tiếp đến là công bằng, nhân ái và khoan dung. Cùng với đó, phương pháp giáo dục giá trị mà cha mẹ lựa chọn nhiều nhất là làm gương, nêu gương, khen thưởng và phân tích, giải thích. Nghiên cứu thực tiễn cho thấy, trong các yếu tố ảnh hưởng, định hướng giá trị của cha mẹ có ảnh hưởng nhiều nhất đến ĐHGDGT cho trẻ em trong gia đình. Kết quả luận án là tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, các bậc phụ huynh, giáo viên, các nhà quản lý, trong công tác định hướng giáo dục nhân cách cho trẻ em và thanh thiếu niên hiện nay. 10. Cấu trúc của luận án Luận án bao gồm phần mở đầu, bốn chương nội dung chính, kết luận, kiến nghị, danh mục các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến luận án, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục. Các chương nội dung chính bao gồm: 6
Chƣơng 1: Tổng quan các nghiên cứu về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em Chƣơng 2: Cơ sở lý luận về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình. Chƣơng 3: Tổ chức và phương pháp nghiên cứu Chƣơng 4: Kết quả nghiên cứu thực tiễn về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình. 7
Chƣơng 1 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU VỀ ĐỊNH HƢỚNG GIÁO DỤC GIÁ TRỊ CHO TRẺ EM 1.1. Nghiên cứu về định hƣớng giáo dục giá trị cho trẻ em ở nƣớc ngoài Mặc dù có nhiều công trình nghiên cứu về giáo dục tính cách, giáo dục giá trị của các tác giả trên thế giới, nhưng những nghiên cứu về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em chưa có nhiều. Các nghiên cứu về định hướng giáo dục giá trị cho trẻ em có thể được nhóm thành các hướng như sau: 1.1.1. Nghiên cứu về sự hình thành các giá trị ở trẻ em Nghiên cứu của Piaget (1965) về sự hình thành giá trị ở trẻ em cho thấy, ông là người đã đưa ra quan điểm gắn sự phát triển đạo đức với sự phát triển nhận thức chung ở trẻ. Sự khác nhau về tư duy, cách nhìn nhận và lý giải các hiện tượng cuộc sống giữa trẻ em và người lớn là vấn đề trọng tâm trong nghiên cứu của Piaget. Do đó nghiên cứu của Piaget xoay quanh 3 vấn đề chính là: (1) Trẻ em nhìn nhận các quy tắc và luật lệ ra sao? (2) Trẻ xem xét chuyện xử phạt và công bằng như thế nào? (3) Trẻ xem xét những hành vi xấu và những điều nói dối như thế nào? Quan điểm của Piaget là “khi đứa trẻ tiến bộ qua các giai đoạn của sự phát triển nhận thức, chúng sẽ đánh giá mức độ nặng - nhẹ khác nhau đối với kết quả của một hành động và những ý định của người thể hiện nó” [dẫn theo 91, tr. 387]. Trẻ hiểu được hành động nào là đúng hay sai, đánh giá được kết quả của hành động là phù hợp hay không phù hợp… phụ thuộc vào sự phát triển nhận thức của từng trẻ. Piaget đã xây dựng lý thuyết hai giai đoạn của sự phát triển đạo đức: Giai đoạn 1 là giai đoạn đồng nhất (từ 5 - 10 tuổi), đó là một đạo lý chưa trưởng thành về trí tuệ, ảnh hưởng một chiều bởi sự vâng lời người lớn bằng tình cảm. Với mỗi vấn đề nảy sinh trong cuộc sống, đánh giá của trẻ (là đúng hay sai, tốt hay không tốt) đồng nhất với cách đánh giá của người lớn - người có ảnh hưởng mạnh mẽ tới chúng về tình cảm (thời điểm này thường là người thân trong gia đình). Giai đoạn 2 là giai đoạn đạo đức tự chủ (trẻ từ 10 tuổi và lớn hơn) [theo 91, tr. 483 - 484]. Ở giai đoạn này, với năng lực trí tuệ ngày càng tăng, trẻ có được tính độc lập trong các phán xét đạo đức, việc tuân theo các nguyên tắc của người lớn đã chuyển thành sự 8
tôn trọng lẫn nhau và bình đẳng trong hợp tác xã hội. Trẻ có thể tự đánh giá được hành vi ứng xử của bản thân và người khác, qua đó trẻ tự điều chỉnh hành vi để phù hợp với chuẩn mực xã hội. Tóm lại, Piaget đã đã có những đóng góp rất lớn trong việc chỉ ra sự hình thành giá trị ở trẻ em: Đó là một quá trình phát triển mà để đạt đến giai đoạn đạo đức tự chủ, trẻ cần phải trải qua giai đoạn đồng nhất và có sự gắn bó mật thiết với gia đình. Do vậy, theo quan điểm của Piaget, gia đình đóng vai trò hết sức quan trọng và có ảnh hưởng trực tiếp đến sự hình thành giá trị ở trẻ (theo chiều hướng tích cực hoặc tiêu cực). Sự hình thành giá trị ở trẻ phụ thuộc vào những đặc điểm nhân cách của các thành viên trong gia đình (ông bà, cha mẹ…), phụ thuộc vào sự định hướng của người lớn trong gia đình, với mục tiêu là để trẻ trưởng thành về nhân cách với các giá trị tôn trọng, bình đẳng và hợp tác. Kế thừa quan điểm của Jean Piaget, lý thuyết phát triển đạo đức của Lawrence Kohlberg (1971) đã tập trung nghiên cứu về các giá trị đạo đức mà trẻ được hình thành: đi từ giai đoạn sơ đẳng đầu đời mới biết vâng lời hay bị phạt mà làm, rồi qua công việc cụ thể, qua quan hệ liên nhân cách, cho đến hợp tác tập thể, giao ước xã hội, cuối cùng hình thành nên các nguyên tắc đạo đức, tạo nên các tầng bậc độ bền, cường độ, mức tác dụng của giá trị đạo đức đối với hành vi, hoạt động. Kohlberg đã chia các giai đoạn lập luận đạo đức thành 3 mức độ là Đạo đức tiền quy ước (Pre-conventional Morality); Đạo đức qui ước (Conventional Morality) và Đạo đức hậu qui ước (Postconventional Morality) [62, tr.387], [91, tr. 488 - 491], [92, tr. 476 - 480]. Cụ thể gồm 6 giai đoạn đó là: Giai đoạn 1 (từ 0 - 18 tháng tuổi): Quan điểm “đúng - sai” của trẻ được định hướng theo sự trừng phạt và vâng lời (the punishment and obedience orientation). Giai đoạn 2 (từ 2 - 3 tuổi): Sự đánh giá đạo đức của trẻ em định hướng vào các nhu cầu lợi ích cá nhân (the naive hedonistic orientation) và cách thức để đạt được lợi ích đó. Giai đoạn 3 (từ 3 - 5 tuổi): Sự đánh giá hành vi đạo đức của trẻ em đã hướng tới các mối quan hệ giữa người với người trong xã hội, gắn liền với mẫu người lý tưởng ("good boy - good girl"). 9