BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
NGUYỄN DIỆU MINH CHÂN NHƯ
THIỀN TÍNH TRONG THƠ HAIKU
VÀ TRANH MẶC HỘI NHẬT BẢN
Chuyên ngành: Văn học nước ngoài
Mã số: 9220242
LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS. TS NGUYỄN THỊ MAI LIÊN
2. TS. NGUYỄN THỊ DIỆU LINH
HÀ NỘI – 2022
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận án Thiền tính trong thơ haiku và tranh mặc hội Nhật Bản
là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những số liệu và kết quả nghiên cứu được trình
bày trong luận án này là hoàn toàn trung thực, chưa từng được ai công bố trong bất kì
công trình nào khác.
Hà Nội, ngày 05 tháng 09 năm 2022
Tác giả luận án
Nguyễn Diệu Minh Chân Như
LỜI CẢM ƠN
Nhân dịp luận án được hoàn thành và đưa ra bảo vệ, tôi chân thành bày tỏ lòng
biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Nguyễn Thị Mai Liên và TS Nguyễn Thị Diệu Linh, là hai
người hướng dẫn khoa học và cũng là những người khích lệ, động viên, tạo điều kiện tốt
nhất để giúp tôi thực hiện đề tài nghiên cứu của mình.
Tôi trân trọng cảm ơn Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và Cơ quan công tác
– Trường Đại học Đồng Tháp vì đã tạo cơ hội và điều kiện thuận lợi cho tôi được
học tập và nghiên cứu!
Tôi chân thành cảm ơn các nhà giáo, các nhà nghiên cứu - những người đã giảng dạy
và cho tôi nhiều ý kiến bổ ích trong quá trình học tập và nghiên cứu đề tài!
Nhân dịp này, tôi cũng xin cảm ơn tác giả của các công trình, bài báo khoa
học mà chúng tôi xin phép sử dụng trích dẫn trong luận án này!
Xin gửi đến bạn bè đồng nghiệp lời cảm ơn chân thành vì sự giúp đỡ mà các
bạn đã dành cho tôi trong quá trình thực hiện đề tài!
Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình yêu quý của tôi – những người luôn nhiệt thành
ủng hộ, giúp tôi vượt qua mọi khó khăn để thực hiện ước mơ của mình!
Hà Nội, ngày 05 tháng 09 năm 2022
Tác giả luận án
Nguyễn Diệu Minh Chân Như
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài: ..................................................................................................... 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................... 4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 4
4. Các hướng tiếp cận và phương pháp nghiên cứu .................................................... 6
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn ................................................................................. 7
6. Đóng góp mới của luận án ...................................................................................... 8
7. Kết cấu luận án ........................................................................................................ 9
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ....................................... 10
1.1. Giới thuyết khái niệm Thiền tính ................................................................... 10
1.2. Tình hình nghiên cứu ....................................................................................... 15
1.2.1. Trên thế giới .................................................................................................... 15
1.2.1.1. Nghiên cứu mối tương quan thơ ca và hội họa ........................................ 15
1.2.1.2. Nghiên cứu tương quan thơ haiku và tranh mặc hội ............................... 18
1.2.1.3. Nghiên cứu Thiền tính trong thơ haiku và tranh mặc hội ........................ 21
1.2.2. Ở Nhật Bản ...................................................................................................... 23
1.2.2.1. Nghiên cứu mối tương quan thơ ca và hội họa ........................................ 23
1.2.2.2. Nghiên cứu tương quan thơ haiku và tranh mặc hội ............................... 25
1.2.2.3. Nghiên cứu Thiền tính trong thơ haiku và tranh mặc hội ........................ 26
1.2.3. Ở Việt Nam ..................................................................................................... 28
1.2.3.1. Nghiên cứu mối tương quan thơ ca và hội họa ........................................ 28
1.2.3.2. Nghiên cứu tương quan thơ haiku và tranh mặc hội ............................... 31
1.2.3.3. Nghiên cứu Thiền tính trong thơ haiku và tranh mặc hội ........................ 33
TIỂU KẾT ................................................................................................................ 35
CHƯƠNG 2. CẢM THỨC THẨM MĨ THIỀN TRONG THƠ HAIKU VÀ
TRANH MẶC HỘI ................................................................................................. 36
2.1. Khái niệm cảm thức thẩm mĩ Thiền .............................................................. 36
2.2. Cảm thức wabi (giản phác) trong thơ haiku và tranh mặc hội .......................... 44
2.2.1. Khái niệm wabi ............................................................................................... 44
2.2.2. Thiên nhiên giản dị, đơn sơ và con người chất phác, mộc mạc ...................... 46
2.2.3. Sự giản lược ngôn từ ở thơ haiku và chất liệu đơn sơ trong tranh mặc hội .... 50
2.3. Cảm thức sabi (tịch tĩnh) trong thơ haiku và tranh mặc hội ...................... 56
2.3.1. Khái niệm sabi ................................................................................................. 56
2.3.1. Không gian cô tịch, hoang sơ .......................................................................... 57
2.3.2. Tinh thần tịch liêu trong thơ haiku và tính vô thanh của tranh mặc hội ......... 60
2.4. Cảm thức yugen (yugen) trong thơ haiku và tranh mặc hội ........................ 65
2.4.1. Khái niệm yugen ............................................................................................. 65
2.4.2. Vẻ đẹp uyên áo của tâm biểu hiện qua thực tại sống động trong nghệ thuật ......... 66
2.4.3. Yugen - vẻ đẹp thẳm sâu của ý tượng trong thơ haiku và vẻ đẹp uyên áo
của các họa tiết trong tranh mặc hội.......................................................................... 68
TIỂU KẾT ................................................................................................................ 73
Chương 3. PHƯƠNG THỨC NGHỆ THUẬT THIỀN TRONG THƠ
HAIKU VÀ TRANH MẶC HỘI ............................................................................ 75
3.1. Khái niệm phương thức nghệ thuật Thiền .................................................... 75
3.1.1. Khái niệm chung ............................................................................................. 75
3.1.2. Khái niệm không bạch và hư không, khoảnh khắc và ý cảnh ......................... 78
3.2. Tính không trong thơ haiku và tranh mặc hội .................................................... 85
3.2.1. Khả năng khơi gợi của những khoảng trống và lối “chấm phá” ..................... 85
3.2.2. Không bạch trong kết cấu của tranh mặc hội và hư không trong kết cấu
thơ haiku .................................................................................................................... 90
3.3. Tính khoảnh khắc trong thơ haiku và trong tranh mặc hội ........................ 94
3.3.1. Sự trực nhận phi thời gian đối với thực tại hiện tiền ...................................... 94
3.3.2. Khoảnh khắc thực tại trong thơ haiku và khoảnh khắc nội tâm trong tranh
mặc hội .................................................................................................................... 100
3.4. Ý cảnh trong thơ haiku và tranh mặc hội ......................................................... 104
3.4.1. Tâm – cảnh tương thông trong ý cảnh thơ haiku và tranh mặc hội .............. 104
3.4.2. Đồng nhất chủ thể và đối tượng trong ý cảnh thơ haiku và mờ hóa ranh
giới hình tượng trong ý cảnh của tranh mặc hội ..................................................... 109
TIỂU KẾT .............................................................................................................. 113