ĐAI HOC QUÔ
C GIA HA
NÔI
TRƯƠ
NG ĐAI HOC KHOA HOC XA HÔI VA NHÂN VĂN
-------------------------------------------------------------
NGUYỄN THÙY LINH
THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT
CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH
(QUA TÁC PHẨM HỒ QUÝ LY, MẪU THƯỢNG NGÀN,
ĐỘI GẠO LÊN CHÙA)
Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 34
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HÀ VĂN ĐỨC
Hà Ni - 2013
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài .......................................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề .............................................................................................................. 3
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 9
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................. 9
5. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................................... 10
6. Kết cấu Luận văn ....................................................................................................... 11
CHƢƠNG 1: TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH TRONG BỐI CẢNH
TIỂU THUYẾT ĐƢƠNG ĐẠI VIỆT NAM .................................................................... 12
1.1. Tiểu thuyết Việt Nam mƣời năm đầu thế kỉ XXI, một cái nhìn khái quát ........ 12
1.1.1. Một số khuynh hướng vận động của tiểu thuyết Việt Nam mười năm đầu thế
kỉ XXI ....................................................................................................................... 13
1.1.2. Thành tựu và những dự báo ........................................................................... 20
1.2. Hành trình sáng tác tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh ................................ 22
1.2.1. Nguyễn Xuân Khánh và hành trình viết văn nửa thế kỉ ................................. 22
1.2.2. Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong dòng chảy tiểu thuyết lịch sử - văn
hóa - phong tục Việt Nam đầu thế kỉ XXI .................................................................... 25
CHƢƠNG 2: HỆ THỐNG CÁC KIỂU LOẠI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT
NGUYỄN XUÂN KHÁNH ............................................................................................... 29
2.1. Nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh và những căn cứ phân loại .. 29
2.1.1. Lí thuyết văn học về nhân vật của tiểu thuyết và một số cơ sở phân loại .......... 29
2.1.2. Nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh - nhận diện và khái quát ....... 31
2.2. Kiểu nhân vật luận đề - tƣ tƣởng .......................................................................... 34
2.2.1. Nhân vật mang khát vọng lịch sử và lí trí hành động ........................................ 35
2.2.2. Nhân vật tu hành lạc đạo ................................................................................... 43
2.2.3. Nhân vật người trí thức mang tâm hồn nghệ sĩ ................................................. 50
2.3. Kiểu nhân vật tính cách - số phận ........................................................................ 57
2.3.1. Nhân vật nữ và vẻ đẹp Mẫu tính .................................................................... 57
2.3.2. Nhân vật mang ẩn ức và cách biệt văn hóa ................................................... 65
2.3.3. Nhân vật mang xung đột nội tâm ................................................................... 68
CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT
NGUYỄN XUÂN KHÁNH ............................................................................................... 72
3.1. Nguyên mẫu và hƣ cấu trong sáng tạo các chi tiết nghệ thuật về nhân vật ...... 72
3.1.1. Nguyên mẫu lịch sử như một điểm tựa sáng tạo nhân vật ................................. 73
3.1.2. Hư cấu nghệ thuật như một chất liệu độc đáo ................................................... 76
3.2. Sáng tạo nhân vật thông qua các yếu tố văn hóa ................................................. 82
3.2.1. Đặc tả nhân vật trong không gian văn hóa Việt ................................................ 83
3.2.2. Đặt tên nhân vật theo lí giải văn hóa ................................................................. 86
3.2.3. Mô tả nhân vật qua một số biểu tượng văn hóa ................................................ 87
3.3. Điểm nhìn nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................ 91
3.3.2. Sự dịch chuyển liên tục và phối hợp các điểm nhìn ........................................... 93
3.4. Ngôn ngữ và giọng điệu nhân vật .......................................................................... 97
3.4.1. Ngôn ngữ ............................................................................................................ 97
3.4.2. Giọng điệu ........................................................................................................ 109
KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 118
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 120
1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Nếu thế kỉ XX chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ của thể loại tiểu
thuyết, vươn lên chiếm địa vị chủ đạo trong nền văn học Việt Nam thì vào
khoảng mươi năm đầu thế kỉ XXI, tiểu thuyết vẫn giữ thế đứng vững chãi trên
địa hạt của mình và có những đóng góp quan trọng làm nên diện mạo văn
chương đương đại.
Trong số những gương mặt người viết tiểu thuyết nổi bật của văn học Việt
Nam hiện nay, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh là một cái tên đặc biệt ấn tượng.
Nếu kể đến số lượng tác phẩm thì văn nghiệp của ông chưa vượt qua con số
mười, kể cả sách dịch và truyện viết cho thiếu nhi. Dù không phải là cây bút có
ưu thế về lượng sáng tác dồi dào, Nguyễn Xuân Khánh vẫn trở thành một trong
những tiểu thuyết gia hàng đầu vì tác phẩm nào của ông cũng được giới nghiên
cứu đánh giá cao và bạn đọc đón nhận bằng tất cả tình cảm trân trọng.
Nguyễn Xuân Khánh bắt đầu viết văn từ những năm năm mươi của thế kỉ
trước, khi ông chưa đầy ba mươi tuổi. Những sóng gió nghề nghiệp đã có lúc
khiến độc giả lãng quên tên ông và bản thân tưởng như chìm đắm trong bao mối
lo toan bề bộn của cuộc sống. Nhưng đến đầu năm 2000, Nguyễn Xuân Khánh
bất ngờ quay trở lại văn đàn khi tuổi đã sang “thất thập cổ lai hi” và ghi dấu
ngoạn mục với tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly, vài năm sau là tiểu thuyết Mẫu
thượng ngàn và mới đây nhất là tiểu thuyết Đội gạo lên chùa.
Ngay khi ra mắt công chúng, cuốn tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly của
Nguyễn Xuân Khánh đã gây xôn xao dư luận, chỉ trong vòng hai năm, tác phẩm
nhận bốn giải thưởng: Giải thưởng cuộc thi tiểu thuyết 1998-2000 của Hội Nhà
văn Việt Nam, Giải thưởng của Hội Nhà văn Hà Nội 2001, Giải thưởng Mai
2
Vàng của báo Người lao động năm 2001, Giải thưởng Thăng Long của UBND
Thành phố Hà Nội năm 2002.
Năm 2006, với tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn, Nguyễn Xuân Khánh tiếp
tục khiến bạn đọc vui mừng vì bút lực dồi dào của một nhà văn ở tuổi ngoài 70.
Một cuốn sách bề thế hơn tám trăm trang đã làm sống lại tầng sâu văn hóa Việt
qua các biểu tượng nghệ thuật đặc sắc trong bối cảnh làng quê Bắc bộ những
năm đầu thế kỉ XX với cuộc đụng độ và tiếp biến văn hóa Đông - Tây. Mẫu
thượng ngàn được trao Giải Nhất - Giải thưởng Tiểu thuyết của Hội Nhà văn Hà
Nội năm 2006 và Giải thưởng Văn hóa Doanh nhân năm 2007.
Không dừng lại ở đó, giữa năm 2011, Nguyễn Xuân Khánh trình làng cuốn
tiểu thuyết thứ ba: Đội gạo lên chùa. Tác phẩm lập tức gây tiếng vang lớn và
nhận ngay Giải thưởng của Hội nhà văn Việt Nam. Chưa đầy sáu tháng, tác
phẩm gần 900 trang của nhà văn, đầy đặn cả về nội dung và hình thức, được in
nối bản, tái bản ba lần.
Ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng
ngàn, Đội gạo lên chùa được ông giới thiệu đến công chúng trọn vẹn trong một
thập kỉ, có ảnh hưởng lớn đến đời sống văn học dân tộc và tạo dấu ấn sâu đậm
trong lòng bạn đọc vì tầm vóc văn hóa, tri thức sâu rộng và tấm lòng thiết tha của
nhà văn với dân tộc, với con người. Ngay khi tiểu thuyết của Nguyễn Xuân
Khánh xuất hiện đã có hàng loạt các bài nghiên cứu, phê bình, giới thiệu xoay
quanh nội dung tiểu thuyết và giá trị đặc sắc mỗi tác phẩm. Tiểu thuyết Hồ Quý
Ly, Mẫu thượng ngàn cũng được tiến hành tìm hiểu trong một số đề tài khoa
học. Nhưng phải đến khi tiểu thuyết Đội gạo lên chùa xuất bản thì việc nghiên
cứu tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh một cách hoàn chỉnh mới được đặt ra cấp
thiết với mục đích: khái quát phong cách nghệ thuật nhà văn, đánh giá tổng thể