1
MC LU C
MC LU C ............................................................................................................... 1
MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 3
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 3
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................. 6
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 8
4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 8
5. Đóng góp của luận văn ........................................................................................ 9
6. Kết cấu của luận văn ........................................................................................... 10
NỘI DUNG ............................................................................................................. 12
Chương 1. Tổng quan về thơ ca Phan Bội Châu Châu thời kỳ 1925 - 1940 ......... 12
1.1. Hoàn cảnh sáng tác ................................................................................... 12
1.1.1. Tình hình chung về chính trị, xã hội và văn hóa Việt Nam
nói chung và Huế nói riêng từ 1925 đến 1940 ................................................ 12
1.1.2. Hoàn cảnh sống của Ông già Bến Ngự ................................................. 15
1.2. Sơ lược về quá trình sáng tác thơ ca của Phan Bội Châu
mười lăm năm cuối đời .................................................................................. 17
1.3. Quan niệm văn học của Phan Bội Châu mười lăm năm cuối đời ............ 22
Chương 2. Khảo sát thơ ca Phan Bội Châu mười lăm năm cuối đời qua
phương diện chủ đề - đề tài ..................................................................................... 30
2.1. Quan niệm về chủ đề - đề tài .................................................................... 30
2.2. Hệ thống chủ đề - đề tài và sự chuyển biến của nó trong thơ
Ông già Bến Ngự ............................................................................................. 31
2.2.1. Đề tài về cuộc sống người dân nghèo ................................................... 33
2.2.2. Đề tài về tình bạn bè, đồng chí .............................................................. 38
2.2.3. Đề tài thiên nhiên .................................................................................. 43
2.2.4. Đề tài tâm sự riêng tư của nhà thơ ........................................................ 46
2.3. Tiểu kết ..................................................................................................... 56
2
Chương 3. Khảo sát thơ ca Phan Bội Châu mười lăm năm cuối đời
qua phương diện thể loại và ngôn ngữ .................................................................... 57
3.1. Khảo sát thơ ca Phan Bội Châu thời kỳ Ông già Bến Ngự
qua phương diện thể loại ....................................................................................... 57
3.1.1. Quan niệm về thể loại ........................................................................... 57
3.1.2. Hệ thống các thể thơ chính trong thơ ca Phan Bội Châu thời kỳ
Ông già Bến Ngự ........................................................................................... 58
3.1.2.1. Thể thơ bốn chữ ................................................................................. 58
3.1.2.2. Thể thơ lục bát .................................................................................... 59
3.1.2.3. Thể thơ song thất lục bát .................................................................... 61
3.1.2.4. Thể tứ tuyệt ........................................................................................ 63
3.1.2.5. Thể thất ngôn bát cú ........................................................................... 63
3.1.2.6. Hát nói ................................................................................................ 65
3.1.2.7. Phú ...................................................................................................... 68
3.1.3. Tiểu kết .................................................................................................. 69
3.2. Khảo sát thơ ca Phan Bội Châu thời kỳ Ông già Bến Ngự
qua phương diện ngôn ngữ ...................................................................................... 72
3.2.1. Quan niệm về ngôn ngữ thơ .................................................................. 72
3.2.2 Ngôn ngữ thơ trong thơ ca Phan Bội Châu mười lăm năm cuối đời ..... 73
3.2.2.1. Ngôn ngữ dân tộc ............................................................................... 73
3.2.2.2. Ngôn ngữ ngoại nhập ......................................................................... 79
3.2.3. Tiểu kết .................................................................................................. 84
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 85
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 90
PH LC ................................................................................................................ 95
3
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nói đến Phan Bội Châu, từ trước tới nay, chúng ta thường đánh giá ông là
một nhà yêu nước, một chí sỹ cách mạng hơn là chú ý đến khía cạnh một nhà
văn lớn. Có thể khẳng định rằng, Phan Bội Châu là một trong vài ba tác giả văn
học quan trọng bậc nhất của văn học Việt Nam giai đoạn cuối thế kỉ XIX – đầu
thế kỉ XX. Thời gian gần đây, Phan Bội Châu đã từng bước được nhìn nhận và
nghiên cứu với tư cách một nhà văn lớn. Tuy nhiên, những công trình hiện có
vẫn chưa xứng với tầm vóc và vị trí của ông trong lịch sử văn học. Đặc biệt, với
tư cách là một trong những tác giả lớn cuối cùng của hệ hình văn học truyền
thống, có vai trò gạch nối giữa hai hệ hình văn học truyền thống và hiện đại,
Phan Bội Châu cần được quan tâm nghiên cứu hơn nữa, để từ đó thấy được sự
chuyển đổi hệ hình trong lịch sử văn học dân tộc với sự kết thừa cũng như đứt
gãy giữa truyền thống và hiện đại.
Cũng cần lưu ý một điểm: Phan Bội Châu là một trong những tác giả cuối
cùng đứng ở đỉnh cao của phương thức sáng tạo truyền thống – hệ hình văn học
truyền thống. Tuy nhiên, chỉ có số ít người đọc hiện nay có thể cảm được cái hay,
cái đẹp trong văn chương truyền thống nói chung, sáng tác của Phan Bội Châu nói
riêng. Thị hiếu thẩm mỹ, môi trường văn hóa có sự khác biệt khiến văn thơ Sào
Nam có khoảng cách tiếp nhận đối với tầng lớp công chúng văn học hiện nay. Điều
này có nguyên nhân một phần là do bạn đọc chưa được trang bị hệ quy chiếu thẩm
mỹ đủ để đọc, hiểu và cảm văn chương truyền thống. Nguyên nhân sâu xa hơn nữa
xuất phát từ thực tế văn học nước nhà: sự đứt gãy trong quá trình chuyển đổi hệ
hình văn học từ truyền thống đến hiện đại. Sự đứt gãy đó được thể hiện trên nhiều
bình diện như đội ngũ sáng tác văn học mới hầu như tách rời và không kế thừa
những giá trị tích cực của nền văn hóa, văn học truyền thống; ngôn ngữ văn học
truyền thống là chữ Hán, chữ Nôm không được nối dài trong hệ hình văn học
mới… Từ những biến chuyển từ nội tại bản thân văn học, công chúng văn học cũng
4
có sự giãn cách về mặt văn hóa với quá khứ nên khó tiếp nhận di sản truyền thống
của văn học. Tất cả những điều này khiến công chúng hiện đại khó lòng đọc và
hiểu được văn học truyền thống, dẫn đến tình trạng những áng văn chương được
xem là tuyệt bút của người xưa không nhận được sự đồng cảm của người đọc bây
giờ. Văn chương Phan Bội Châu là một trường hợp như vậy.
Vì Phan Bội Châu là một tác giả truyền thống nên nếu đọc văn chương của
ông với thị hiếu và nhận thức thẩm mỹ thời hiện đại sẽ không cho được kết luận
chính xác. Không thể đưa bảng giá trị cao thấp về lý tưởng thẩm mỹ, trình độ nghệ
thuật, sự tiến bộ về mặt nội dung theo cách hiểu hiện nay… để đánh giá những hiện
tượng mang tính giao thời như Phan Bội Châu. Cần có cái nhìn mang tính lịch sử xã hội
cụ thể để có thể đánh giá hết được sự nghiệp văn học của Phan Bội Châu trong tiến trình
văn học Việt Nam. Vì vậy, chúng tôi lựa chọn văn thơ Phan Bội Châu là đối tượng
nghiên cứu của luận văn để phần nào xóa nhòa khoảng cách đó, từng bước đưa văn
thơ của một tác giả văn học truyền thống đến với công chúng hiện đại rộng rãi hơn
chứ không phải bó hẹp trong khuôn khổ những người có chuyên môn hẹp.
Phan Bội Châu có số lượng tác phẩm rất lớn từ văn chương cử tử, thơ phú
chữ Hán, tiểu thuyết chương hồi, truyện ngắn, thơ ca viết bằng tiếng Việt….
Nghiên cứu từng bộ phận văn học này sẽ thấy được tầm vóc của một nhà văn
lớn trong giai đoạn giao thời. Tuy nhiên, có một tình trạng là nói đến văn thơ
Phan Bội Châu, người ta thường đề cập đến nội dung tư tưởng, tác dụng giáo
dục to lớn mà chưa chú ý đúng mức rằng văn thơ của ông là thứ văn học mới
mẻ so với văn học truyền thống của nhà Nho, nhất là văn chương thời kì ông
hoạt động cách mạng sôi nổi (1905 - 1925). Khi người nghiên cứu nhận thức
được văn chương Phan Bội Châu những năm hoạt động cách mạng có cách tân
lớn về cả nội dung lẫn hình thức thì một hệ quả khác lại xảy ra. Xuất phát từ
tình cảm đối với một nhân cách lớn, một tác giả lớn cũng như sự cách xa về mặt
cảm thụ văn học, thị hiếu thẩm mỹ nên văn chương, trong đó có thơ ca Phan
Bội Châu thời kì Ông già Bến Ngự bị xem nhẹ và tránh đề cập đến. Lúc này,
5
Phan Bội Châu chuyển hẳn sang viết văn nghệ, có những tìm tòi, đổi mới song
đã bị thời đại vượt qua. Lựa chọn nghiên cứu thơ ca Phan Bội Châu giai đoạn
này trên ba phương diện: chủ đề đề tài, thể loại và ngôn ngữ, chúng tôi hi vọng
sẽ góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề để thấy rằng mười lăm năm cuối đời của
Phan Bội Châu không phải là bỏ đi. Thơ ca giai đoạn này vẫn có ý nghĩa nhất
định trong quá trình sáng tác của Phan Bội Châu. Hơn thế nữa, mười lăm năm
ấy sẽ càng làm nổi bật tầm quan trọng của hai mươi năm trước đó của Phan Bội
Châu.
Chủ đề đề tài, thể loại và ngôn ngữ là ba trong năm tiêu chí đánh giá
mang tính lý thuyết để hình dung và mô tả một nền văn học (hai tiêu chí còn lại
là: Hệ thống những tư tưởng mang tính thẩm mỹ và quan niệm văn học chung
của cả nền văn học và Hệ thống những hình tượng văn học cơ bản). Sự thay đổi,
chuyển tiếp và chuyển hóa ba tiêu chí trên sẽ cho thấy sự chuyển đổi của hệ
hình văn học. Đặc biệt, trong những thời kì giao thời, quá độ, sự thay đổi của
những tiêu chí trên càng cần được quan tâm đặc biệt, để từ đó chúng ta nhận
thấy được sự đổi thay có tầm vóc và ý nghĩa thời đại của nền văn học. Mười
lăm năm cuối đời, Phan Bội Châu bị giam lỏng ở Huế, không còn trực tiếp tham
gia cách mạng, chỉ biết làm bạn với văn chương, xem văn chương là vũ khí
cách mạng duy nhất còn lại. Cũng trong thời gian này, văn học Việt Nam đã có
những thay đổi mạnh mẽ. Nền văn học hiện đại hình thành và phát triển nhanh
chóng với ba bộ phận: tự sự, trữ tình và kịch nói. Văn học Việt Nam được hiện
đại hóa, phát triển theo một nhịp độ rất gấp rút, nhanh chóng. Nghiên cứu thơ ca
Phan Bội Châu mười lăm năm cuối đời trên ba phương diện trên, chúng ta sẽ
nhận thấy được sự nỗ lực, cố gắng nhưng bất thành của nhà thơ gia nhập vào
đời sống văn chương lúc bấy giờ. Cũng từ đó, chúng ta có thể thấy kết cục tất
yếu của văn học nhà Nho cũng như sự đứt gãy truyền thống văn học khi hình
thành hệ hình văn học mới. Văn học hiện đại Việt Nam đã hình thành và phát