Luận văn Thạc sĩ Văn học dân gian: Khảo sát truyền thuyết dân gian Bắc Giang

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:169

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung chính của luận văn trình bày truyền thuyết trong không gian văn hóa để tìm hiểu để làm rõ tác động, ảnh hưởng, mối quan hệ hữu cơ giữa truyền thuyết và những thành tố văn hóa khác. Chúng tôi không chỉ đi sâu tìm hiểu truyền thuyết như những văn bản khô cứng mà tìm hiểu nó trong nội hàm văn hóa dân gian và các sinh hoạt trong đời sống cổ truyền cùa người dân Bắc Giang. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học dân gian: Khảo sát truyền thuyết dân gian Bắc Giang

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- PHẠM THỊ XUYẾN KHẢO SÁT TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN BẮC GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học dân gian Hà Nội-2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- PHẠM THỊ XUYẾN KHẢO SÁT TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN BẮC GIANG Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học dân gian Mã số: 60 22 01 25 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN THỊ NGUYỆT Hà Nội-2015
CỘNG HÕA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM Độc lập – Tự do – Hạnh phúc LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân tôi thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chƣa đƣợc sử dụng trong công trình nghiên cứu khoa học nào. Những luận điểm sử dụng của tác giả khác, tác giả luận văn đều có ghi chú rõ ràng nguồn gốc. Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn. Hà Nội, ngày 20 tháng 10 năm 2015 Tác giả luận văn Phạm Thị Xuyến
LỜI CẢM ƠN Để thực hiện luận văn, ngoài sự nỗ lực cố gắng của bản thân, tôi luôn nhận đƣợc sự hƣớng dẫn tận tình của PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt. Sự giúp đỡ của các thầy cô khoa Sau Đại Học, khoa Văn trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn. Sự giúp đỡ của phòng Văn hóa Thể dục Thể thao tỉnh Bắc Giang; Cán bộ thƣ viện Quốc Gia, Thƣ viện Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn; Thƣ viện tỉnh Bắc Giang. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt cùng toàn thể các thầy cô giáo Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Sƣ phạm Hà Nội và đồng nghiệp, ngƣời thân đã giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tác giả luận văn Phạm Thị Xuyến
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................................ 4 MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TRYỀN THUYẾT DÂN GIAN BẮC GIANG..............10 1.1. Diện mạo chung truyền thuyết dân gian Bắc Giang ............................. 10 1.1.1. Số lƣợng truyền thuyết dân gian Bắc Giang ................................ 10 1.1.2. Tƣơng quan với các thể loại truyện kể dân gian khác .................. 12 1.2. Các dạng truyền thuyết tiêu biểu .......................................................... 12 1.2.1. Lý thuyết phân loại ......................................................................... 12 1.2.2. Phân loại truyền thuyết Bắc Giang................................................. 16 1.2.2.1. Truyền thuyết nhân vật ............................................................ 17 1.2.2.2. Truyền thuyết địa danh ............................................................ 27 1.2.2.3. Truyền thuyết phong vật .......................................................... 27 Tiểu kết chƣơng 1: ............................................................................................................... 28 CHƢƠNG 2: TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN BẮC GIANG NHÌN TỪ ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI ........................................................................................................................... 30 2.1. Nhân vật truyền thuyết.......................................................................... 30 2.1.1. Nguồn gốc nhân vật........................................................................ 30 2.1.2. Các nhân vật nữ tƣớng ................................................................... 32 2.1.3. Xu hƣớng biến đổi nhân vật ........................................................... 39 2.2. Cấu trúc truyền thuyết với các dạng motif tiêu biểu ............................ 44 2.2.1. Cấu trúc mở và kết cấu lỏng lẻo ..................................................... 44 2.2.2. Cấu trúc đơn nhất và tính dở dang của kết cấu .............................. 51
2.2.3. Các dạng thức motif tiêu biểu của truyền thuyết dân gian Bắc Giang ........................................................................................................ 54 2.2.3.1. Motif Sinh nở thần kỳ .............................................................. 55 2.2.3.2. Motif tạo lập chiến công .......................................................... 58 2.2.2.3. Motif hiển linh âm phù ............................................................ 60 Tiểu kết chƣơng 2: ............................................................................................................... 63 CHƢƠNG 3: TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN BẮC GIANG TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA BẮC GIANG .................................................................................................... 65 3.1. Truyền thuyết dân gian Bắc Giang trong tƣơng tác văn hóa vùng ....... 65 3.1.1. Không gian văn hóa Bắc Giang ..................................................... 65 3.1.2. Điều kiện tự nhiên xã hội ............................................................... 65 3.1.3. Văn hoá truyền thống Bắc Giang ................................................... 66 3.2. Truyền thuyết dân gian Bắc Giang với tín ngƣỡng thờ thần, thờ ngƣời anh hùng ....................................................................................................... 68 3.2.1. Tín ngƣỡng thờ nhiên thần ............................................................. 68 3.2.3. Tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên ........................................................... 72 3.2.4. Tín ngƣỡng thờ Thành hoàng làng ................................................. 73 3.2.5. Tín ngƣỡng thờ Mẫu ..................................................................... 74 3.3. Truyền thuyết dân gian Bắc Giang với lễ hội ....................................... 78 3.3.1. Hội Từ Hả ....................................................................................... 79 3.3.2. Hội Suối Mỡ ................................................................................... 84 3.4. Truyền thuyết dân gian Bắc Giang gắn với di tích ............................... 88 3.4.1. Thống kê các di tích văn hóa gắn với truyền thuyết ...................... 88
3.4.2. Lịch sử và thực trạng tồn tại của các di tích văn hóa vật thể ......... 89 Tiểu kết chƣơng 3: ............................................................................................................... 90 KẾT LUẬN.......................................................................................................................... 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 93 PHỤ LỤC .......................................................................................................................... 104
MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, truyền thuyết là một thể loại quan trọng. Hiện nay, thể loại truyền thuyết đã phát triển đến đỉnh cao ở cả phƣơng diện nội dung tƣ tƣởng và hình thức cấu trúc nghệ thuật. Tuy nhiên trong giới nghiên cứu lại có nhiều quan điểm khác biệt về thể loại này. Sự phức tạp có lẽ bắt nguồn từ bản thân đối tƣợng nghiên cứu. Vì vậy nghiên cứu về truyền thuyết dân gian trong thời điểm hiện tại là việc làm rất cần thiết. 1.2. Truyền thuyết đƣợc sinh ra, lƣu truyền trong môi trƣờng văn hóa cụ thể. Nó có đặc trƣng gắn với các vùng văn hóa, địa phƣơng cụ thể. Vì vậy nghiên cứu theo vùng là hƣớng nghiên cứu mới mẻ tránh sự trùng lặp các công trình nghiên cứu trƣớc đây. Cho đến nay, truyền thuyết dân gian Bắc Giang có thể nói rất đồ sộ và vô cùng phong phú. Chỉ riêng truyền thuyết lịch sử đã có đến hàng trăm truyền thuyết, chƣa kể những truyền thuyết còn vƣơng sót trong dân gian mà chúng ta chƣa sƣu tầm đƣợc. Chỉ tính riêng truyền thuyết, chúng ta cũng có thể khẳng định rằng văn học dân gian Bắc Giang quả thực là một kho tàng quý báu. Thông qua truyền thuyết, chúng ta có thể khái quát diện mạo lịch sử và văn hóa Bắc Giang. Từ đó, sẽ cung cấp cho bạn đọc những hiểu biết sâu sắc về vùng đất cổ có di chỉ đồ đá cũ cách đây hàng vạn năm, di chỉ đồng thau cách đây hàng nghìn năm và là vùng đất phên dậu ngàn năm của kinh thành nƣớc Việt. Chọn đề tài khảo sát và nghiên cứu Truyền thuyết dân gian Bắc Giang tôi muốn có cái nhìn hệ thống về thể loại văn học dân gian của vùng quê Kinh Bắc giàu truyền thống văn hóa. 1.3. Bắc Giang – vùng quê Kinh Bắc đã hình thành và lƣu giữ đƣợc những nét văn hóa đặc trƣng. Tuy đã có những công trình nghiên cứu về văn học dân 1
gian Bắc Giang nhƣng vốn di sản văn hóa phi vật thể nói chung và văn học dân gian Bắc Giang nói riêng vô cùng phong phú, đa dạng và đang còn tiềm ẩn chƣa khai thác hết đƣợc. Đó không chỉ là tƣ liệu quý giá giúp chúng ta tìm hiểu nghiên cứu lịch sử văn hóa vùng đất Bắc Giang nói riêng và Việt Nam nói chung. Tự hào là ngƣời con quê hƣơng Bắc Giang anh hùng, tôi muốn góp một phần nhỏ bé của mình để thắp sáng mãi ngọn lửa linh thiêng trên mảnh đất này. 2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Đối tƣợng nghiên cứu trong luận văn là truyền thuyết dân gian Bắc Giang qua các bản kể đã đƣợc sƣu tầm, qua thần tích, thần phả cũng nhƣ các sách đã xuất bản thời hiện đại. 2.1. Phạm vi nghiên cứu Luận văn chỉ tập trung nghiên cứu thể loại truyền thuyết trong giới hạn không gian văn hóa vùng Bắc Giang. 2.2. Phạm vi tƣ liệu khảo sát Với mong muốn có cái nhìn toàn diện về đối tƣợng nghiên cứu, cho nên chúng tôi mở rộng tối đa phạm vi tƣ liệu khảo sát. Đầu tiên chúng tôi tìm kiếm truyền thuyết dân gian Bắc Giang trong các công trình đã xuất bản nhƣ: Tổng tập văn học dân gian người Việt do Kiều Thu Hoạch chủ biên (tập 4, tập 5) trong đó có một số truyền thuyết dân gian Bắc Giang nhƣ Truyền thuyết Quế Mị Nương, ông Nỏ, Sự tích Tiên Lạp Thạch tướng quân... . Năm 2005, cuốn “ Văn nghệ Bắc Giang”, tập I, tác giả Nguyễn Đình Bƣu đã thống kê một cách chi tiết, chân thực số lƣợng các di tích lịch sử gắn với tên tuổi nhân vật lịch sử thông qua truyền thuyết. Đồng thời tác giả cũng trình bày nội dung, giá trị của một số truyền thuyết lịch sử tiêu biểu nhƣ truyền thuyết Chuyển Hùng Thạch Tướng, Hùng Linh Công, Cao Sơn đại vương và Quý 2
Minh đại vương…. . Cũng trong năm 2005, trong cuốn “ Địa chí – Bắc Giang”, các tác giả cũng sƣu tầm đƣợc 10 truyền thuyết tiêu biểu trên địa bàn tỉnh nhƣ Truyền thuyết Cao Sơn Qúy Minh, Truyền thuyết Hùng Linh Công, Truyền thuyết Thân Cảnh Phúc….. . Tập hợp tƣơng đối đầy đủ các truyền thuyết dân gian Bắc Giang phải kể đến cuốn Di sản văn học dân gian Bắc Giang do Ngô Văn Trụ và Bùi Văn Thành đồng chủ biên. Gần 1000 trang sách bao chứa nội dung phong phú phản ánh các mặt đời sống xã hội các dân tộc trong tỉnh thông qua các hình thức văn học, văn nghệ dân gian ở các thời kỳ lịch sử. Tiếp đến chúng ta có hể tìm thấy truyền thuyết Bắc Giang qua các cuốn Văn nghệ dân gian miền Yên Thế do Nguyễn Xuân Cần chủ biên. Cuốn sách đƣa ta đến với vùng đất cổ Yên Thế, mảnh đất không chỉ có truyền thuyết về lợn vàng, hang bạc, về Nàng Giã đại thần trong thời Bắc thuộc mà đến thời Lý – Trần cũng có rất nhiều truyền thuyết viết về những đội dân binh trong vùng. Bƣớc sang triều Nguyễn, tình hình chính trị xã hội rối ren. Giặc giã nổi lên khắp nơi, trong đó có nhiều cuộc khởi nghĩa ở Yên Thế. Đặc biệt là cuộc khởi nghĩa Yên Thế do Lƣơng Văn Nắm và Hoàng Hoa Thám lãnh đạo chống lại thực dân Pháp trong gần suốt 30 năm. Truyền thuyết dân gian đã kể nhiều về các tƣớng lĩnh nghĩa quân trong đó phong phú hơn cả là là về Hoàng Hoa Thám. Ngƣời đƣợc mệnh danh là con “hùm xám” Yên Thế. Thật là thiếu sót nếu không nhắc đến những cuốn sách viết về văn hóa dân gian Bắc Giang của tác giả Nguyễn Thu Minh nhƣ: Những vùng văn hóa dân gian tiêu biểu ở Hiệp Hòa; Văn nghệ dân gian huyện Sơn Động; Văn hóa dân gian Việt Yên; văn hóa dân gian làng Mai; Văn hóa dân gian người Dao ở Bắc Giang và báo cáo chuyên đề: “ Truyện kể dân gian Bắc Giang” đƣợc tác giả thực hiện năm 2005. Ngoài ra còn có một số sách do địa phƣơng xuất bản. Và 3
để tiếp tục cập nhật và bổ sung đối tƣợng nghiên cứu, chúng tôi còn sử dụng các tài liệu sƣu tầm đƣợc tại các địa phƣơng trên đất Bắc Giang. 3. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 3.1. Về mặt văn bản Trong thời trung đại, truyền thuyết tồn tại trong các thần tích, thần phả và trong các tác phẩm nhƣ: Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái… Đến thế kỉ XV Ngô Sĩ Liên đã có công sƣu tầm, ghi chép lại truyền thuyết trong bộ Đại Việt sử kí toàn thư. Tác giả đá sắp xếp lại một cách hệ thống và đƣợc ghi trong phần Ngoại kỉ. Đến những năm 70, 80 của thế kỷ trƣớc, truyền thuyết của các vùng Phú Thọ, Sơn Tây, Thanh Hóa, Lạng Sơn, Bình Định…. lần lƣợt đƣợc sƣu tầm và xuất bản trong đó có những cuốn sách viết về văn nghệ dân gian Bắc Giang chứa đựng một số truyền thuyết lƣu truyền ở Bắc Giang chúng tôi đã nói ở phần trên. Đầu thế kỷ XXI, Tổng tập văn học dân gian người Việt do Kiều Thu Hoạch chủ biên đã tập hợp đầy đủ nhất về truyền thuyết dân gian trong hai tập 4 và 5. 3.2. Vấn đề nghiên cứu thể loại Truyền thuyết Truyền thuyết đƣợc nảy nở trong lòng thần thoại và nó là đứa con đƣợc sinh thành và sáng tạo theo yêu cầu của lịch sử. Do vậy truyền thuyết mang số phận khá đặc biệt. Trong giới nghiên cứu, Đào Duy Anh là ngƣời đầu tiên đƣa ra thuật ngữ truyền thuyết trong bài viết “Những truyền thuyết thời thượng cổ nước ta”. Tuy thể loại truyền thuyết đƣợc công nhận vào những năm 50 của thế kỷ XX nhƣng nó vẫn chƣa thể nào có một vị thế trong nền văn học dân gian Việt Nam bởi giữa các nhà nghiên cứu vẫn có những bất đồng. Việc nghiên cứu truyền thuyết đƣợc đặc biệt chú trọng trong nhƣng năm 70, 80, 90 của thế kỷ XX. Các công trình của Kiều Thu Hoạch: Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến; Đỗ Bình Trị: Nghiên cứu tiến trình của văn học dân 4
gian Việt Nam; Lê Chí Quế: Văn học dân gian Việt Nam; Lê Văn Kỳ: Mối quan hệ giữa truyền thuyết dân gian người Việt và hội lễ về các anh hùng… đã khẳng định sự ra đời và phát triển của thể loại truyền thuyết với những đặc trƣng của nó. Năm 2000, tác giả Trần Thị An đã bảo vệ xuất sắc luận án tiến sĩ: Đặc trưng thể loại và vấn để văn bản hóa truyền thuyết. Luận án này đã đƣợc xuất bản thành sách chuyên khảo năm 2014. Trong những năm đầu của thế kỷ XXI, các công trình nghiên cứu về truyền thuyết xuất hiện rải rác dƣới dạng các bài nghiên cứu đăng trên tạp chí hoặc các chuyên khảo, luận văn, luận án với cách tiếp cận từ một chủ đề cụ thể, một cốt truyện hay một vùng truyền thuyết cụ thể. Tiêu biểu nhƣ Nguyễn Huy Bỉnh với Truyện kể dân gian trong không gian văn hóa xứ Bắc. Tác giả đã tiến hành khảo sát nội dung những văn bản theo các kiểu truyện nhằm làm rõ nét hơn truyện kể dân gian xứ Bắc và đặc trƣng của nó trong kho tàng truyện kể dân gian Việt Nam. Bên cạnh đó, tác giả còn đi phân tích nội dung, thi pháp truyện kể dân gian xứ Bắc trong các hình thái đã đƣợc phân định. Công trình nghiên cứu của Nguyễn Huy Bỉnh không chỉ cung cấp một bức tranh về diện mạo truyện kể dân gian xứ Bắc để từ đó chúng ta có thể nhận diện đƣợc sự tồn tại của hệ thống truyện kể dân gian xứ Bắc với ba thể loại đặc trƣng là truyền thuyết, truyện cổ tích và truyện cƣời. Công trình còn lý giải và làm rõ mối quan hệ giữa nội dung cốt truyện của truyện kể dân gian xứ Bắc với các hình thức văn hóa dân gian khác theo những quy luật tồn tại của chúng. Tiếp theo là công trình Khảo sát và nghiên cứu truyền thuyết dân gian xứ Nghệ của tác giả Nguyễn Thị Thanh Lƣu. Tác giả đã khảo sát nghiên cứu truyền thuyết dân gian xứ Nghệ nhìn từ đặc trƣng thể loại và trong không gian văn hóa xứ Nghệ. Công trình đã có những đóng góp lớn cho việc nghiên cứu và giảng dạy truyền thuyết dân gian Việt Nam nói chung. Luận án không chỉ trình bày một cái nhìn hệ thống về 5
truyền thuyết dân gian xứ Nghệ mà còn tái khẳng định củng cố hệ thống thi pháp thể loại của truyền thuyết dân gian bằng các dẫn chứng và phân tích cụ thể từ kho tàng truyền thuyết dân gian Xứ Nghệ. Bên cạnh đó việc sƣu tầm truyền thuyết dân gian cũng gặt hái đƣợc nhiều thành tựu. Các địa phƣơng đều có tuyển tập truyện dân gian của địa phƣơng mình, trong đó không thể thiếu truyền thuyết dân gian. 3.3. Vấn đề nghiên cứu văn học dân gian bắc giang nói chung và truyền thuyết dân gian Bắc Giang nói riêng Hƣớng nghiên cứu văn học dân gian theo vùng đang trở thành hƣớng nghiên cứu đem lại nhiều kết quả, có ý nghĩa thực tiễn cao và đã không ít nhà nghiên cứu theo đuổi. Các công trình nghiên cứu văn học dân gian Bắc Giang có thể điểm lƣợc: Truyện cổ xứ Bắc do Nguyễn Xuân Cần, Anh Vũ chủ biên. Quyển sách đã tập hợp các truyền thuyết của không gian văn hóa xứ Bắc. Trong đó Bắc Giang có 21 truyền thuyết. Di sản văn học dân gian Bắc Giang do Ngô Văn Trụ, Bùi Văn Thành chủ biên. Đây là tập sách giới thiệu về các huyền thoại, truyền tích, sự tích, những câu chuyện ca dao, tục ngữ, thành ngữ, phƣơng ngôn, thơ văn lƣu truyền trong dân gian của các dân tộc ở tỉnh Bắc Giang. Tiếp đó phải kể đến cuốn Văn nghệ dân gian Bắc Giang do Hội Văn học - Nghệ thuật Bắc Giang biên soạn. Mở đầu cuốn sách, tác giả Nguyễn Đình Bƣu đã giới thiệu về Truyền thuyết lịch sử Bắc Giang. Với sự dày công nghiên cứu tác giả đã cho chúng ta ôn lại truyền thuyết lịch sử quê hƣơng với niềm tự hào thành kính. Nghiên cứu về truyền thuyết Bắc Giang còn có thể kể đến luận án tiến sĩ bảo vệ năm 2011 của nhà nghiên cứu Nguyễn Huy Bỉnh: Truyện kể dân gian trong không gian văn hóa xứ Bắc. Trong công trình của mình tác giả đã tiến hành khảo sát 21 truyền thuyết của Bắc Giang. Bên cạnh đó là các công trình nghiên cứu theo tiểu vùng văn hóa 6
nhƣ: Văn học dân gian người Dao ở Bắc Giang, Nguyễn Thu Minh, Đại Học Quốc Gia Hà Nội, 2010. Văn hóa dân gian Việt Yên, Nguyễn Thu Minh,Trần Văn Lạng, Nhà xuất bản Lao động, 2011. Văn hóa dân gian miền Yên Thế, Nguyễn Xuân Cần, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011. Văn hóa dân gian huyện Sơn Động, Bắc Giang, Nguyễn Thu Minh, Nhà xuất bản văn hóa thông tin, 2013. Những vùng đất văn hóa dân gian tiêu biểu ở Hiệp Hòa, Nguyễn Thu Minh, Đỗ Thanh Thủy, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, 2014. Các công trình nghiên cứu chủ yếu liệt kê những giá trị văn hóa dân gian Bắc Giang chứ chƣa đi sâu vào khai thác đặc điểm, tính chất của một thể loại riêng biệt trong không gian văn hóa. Ngoài ra các công trình nghiên cứu về thể loại truyền thuyết chỉ có những bài viết lẻ tẻ nhƣ bài viết : Truyền thuyết Thạch Tướng Quân trong tín ngưỡng thờ đá của Nguyễn Huy Bỉnh, Truyền thuyết và di tích Suối Mỡ trong vùng văn hóa Tây YênTử của PGS.TS. Nguyễn Thị Bích Hà… Những công trình nghiên cứu trên sẽ là tƣ liệu để tôi tiếp tục nghiên cứu đề tài này. 4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Hệ thống về truyền thuyết dân gian Bắc Giang từ đó có cái nhìn tổng quát về văn học dân gian Bắc Giang. Không chỉ nghiên cứu về diện mạo mà chúng tôi còn tập trung khảo sát nội dung những văn bản theo các motif nhằm làm rõ đặc điểm truyền thuyết dân gian Bắc Giang và đặc trƣng của nó trong kho tàng truyện kể dân gian Bắc Giang. Bên cạnh đó ngƣời viết muốn đi sâu lý giải văn bản truyền thuyết theo hƣớng làm rõ nội dung và thi pháp truyền thuyết dân gian Bắc Giang. Luận văn còn đặt truyền thuyết trong không gian văn hóa để tìm hiểu để làm rõ tác động, ảnh hƣởng, mối quan hệ hữu cơ giữa truyền thuyết và những thành tố văn hóa khác. Chúng tôi không chỉ đi sâu tìm hiểu truyền thuyết nhƣ 7
những văn bản khô cứng mà tìm hiểu nó trong nội hàm văn hóa dân gian và các sinh hoạt trong đời sống cổ truyền cùa ngƣời dân Bắc Giang. Mặt khác qua hiện trạng tồn tại cuả các di tích lịch sử trên quê hƣơng Bắc Giang ngƣời viết muốn gửi tới thông điệp hãy giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của lớp cha anh đi trƣớc - những ngƣời đã trực tiếp viết nên những trang sử vẻ vang của vùng đất Bắc Giang. 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 5.1. Phƣơng pháp hệ thống, thống kê, phân loại: Chúng tôi tập hợp các bản kể truyền thuyết dân gian ở Bắc Giang và sƣu tầm thêm một số truyền thuyết dân gian lƣu truyền ở địa phƣơng. Trên cơ sở đó chúng tôi tiến hành phân loại các truyền thuyết Bắc Giang thành các tiểu loại, dựa vào đặc trƣng thể loại truyền thuyết và dựa vào đặc điểm của truyền thuyết dân gian tại địa phƣơng này. 5.2. Phƣơng pháp điều tra thực địa: đây là phƣơng pháp quan trọng khi chúng tôi thực hiện đề tại này. Vì thời gian có hạn, chúng tôi không thể tiến hành điền dã ở tất cả nhƣng nơi lƣu hành truyền thuyết dân gian ở Bắc Giang . Do vậy chúng tôi chỉ lựa chọn những địa điểm gắn với truyền thuyết và lễ hội dân gian tiêu biểu trên đất Bắc Giang. 5.3. Phƣơng pháp liên ngành: Truyền thuyết là thể loại gắn với có mối quan hệ chặt chẽ với lịch sử, phong tục, lễ hội… . Vì vậy trong luận văn chúng tôi sẽ sử dụng phƣơng pháp liên ngành để xem xét truyền thuyết dân gian dƣới nhiều góc độ để có đƣợc cái nhìn tổng thể và toàn diện về truyền thuyết dân gian Bắc Giang. 5.4. Phƣơng pháp phân tích: phƣơng pháp này đƣợc chúng tôi sử dụng thƣờng xuyên để phân tích các mẩu truyện, các motif theo đặc trƣng thể loại nhằm chứng minh cho các luận điểm mà luận văn đƣa ra. 8
5.5. Phƣơng pháp so sánh: ngoài việc tiến hành khảo sát, phân tích bản thân đối tƣợng, chúng tôi còn sử dụng phƣơng pháp so sánh. Sử dụng phƣơng pháp này chúng tôi đặt truyền thuyết dân gian Bắc Giang bên cạnh truyền thuyết các vùng văn hóa khác để thấy rõ những điểm tƣơng đồng, dị biệt về nội dung và hình thức. Từ đó làm nổi bật nét đặc sắc của kho truyền thuyết dân gian Bắc Giang. 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN 6 .1. Trình bày cái nhìn hệ thống về truyền thuyết dân gian Bắc Giang, từ đó góp phần bổ sung tƣ liệu cho việc nghiên cứu và giảng dạy truyền thuyết dân gian Việt Nam. 6.2. Luận văn một lần nữa khẳng định củng cố hệ thống thi pháp của thể loại truyền thuyết. 6.3.Thông qua việc tìm hiểu mối quan hệ giữa truyền thuyết dân gian và lễ hội, luận văn sẽ tái dựng diễn biến lƣu truyền của truyền thuyết dân gian Bắc Giang. 7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục luận văn gồm 3 chƣơng: - Chƣơng 1: Tổng quan về truyền thuyết dân gian Bắc Giang - Chƣơng 2: Truyền thuyết dân gian Bắc Giang nhìn từ đặc trƣng thể loại - Chƣơng 3: Truyền thuyết dân gian Bắc Giang trong không gian văn hóa Bắc Giang. 9
NỘI DUNG CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN BẮC GIANG 1.1. Diện mạo chung truyền thuyết dân gian Bắc Giang Bắc Giang nằm ở vùng chuyển tiếp giữa châu thổ sông Hồng với miền thƣợng du phía đông bắc Bắc Bộ. Bắc Giang không chỉ là một vùng văn hóa cổ mà còn là vùng đất giàu truyền thống thƣợng võ, tinh thần cách mạng. Mảnh đất ấy còn ghi dấu biết bao giá trị văn hóa quý báu với hàng ngàn lễ hội truyền thống. Ba con sông Cầu, sông Thƣơng, sông Lục Nam nhƣ vệt chân chim tạc trên miền Đông thổ đã dệt lên nhiều truyền thuyết đẹp trong kho tàng văn hóa dân gian đất Việt. Những truyền thuyết ấy chứa đựng trong nó các sắc thái văn hóa địa phƣơng, đồng thời trong không gian và thời gian nó đƣợc bồi đắp liên tục những giá trị văn hóa dân gian địa phƣơng ấy. Thể loại truyền thuyết đặc biệt ở chỗ bản thân vừa chứa đựng vẻ cổ xƣa bí ẩn với cái cốt là lịch sử lại vừa phô diễn vẻ tƣơi tắn hiện đại thể hiện qua các lễ hội. Truyền thuyết dân gian Bắc Giang cũng đƣợc nhuốm màu văn hóa vùng miền đặc trƣng. Đó là văn hóa có sự kết hợp cả miền núi, trung du và đồng bằng. 1.1.1. Số lượng truyền thuyết dân gian Bắc Giang Do đặc trƣng về chủ thể sáng tạo và phƣơng thức lƣu truyền nên truyền thuyết cũng nhƣ các thể loại văn học dân gian khác có một số phận khá đặc biệt. Sự tồn tại của truyền thuyết phụ thuộc vào trí nhớ, khả năng tri nhận, lƣu giữ của cộng đồng. Mặt khác nó đƣợc bồi đắp bằng sự sáng tạo vô biên của dân gian. Tâm thức dân gian gán cho nó muôn vàn giá trị của nhân dân, ẩn chứa trong đó cả những ƣớc mơ, hoài bão, những dự định mà con ngƣời chƣa thể thực hiện đƣợc. 10
Dƣờng nhƣ truyền thuyết đƣợc ƣu ái hơn các thể loại văn học dân gian khác bởi số phận của nó không chỉ đơn thuần là những cốt truyện truyền miệng mà nó còn có mối ràng buộc sinh tử với những giá trị vật thể hiện hữu nhƣ đình, đền, chùa, miếu, lăng, tẩm, nhà thờ họ, … . Trí nhớ nhân dân và di tích lịch sử văn hóa cùng nuôi dƣỡng truyền thuyết khiến cho nó sống động và linh thiêng trong lời kể, trong lễ hội, diễn xƣớng. Gần 800 năm lịch sử, Bắc Giang là một vùng văn hóa nhiều màu sắc, trải qua bao biến thiên lịch sử từ thời các vua Hùng đến nay đã tạo nên hàng trăm truyền thuyết, chƣa kể những truyền thuyết còn vƣơng sót đâu đó trong dân gian chƣa đƣợc bất kỳ nhà sƣu tầm văn hóa dân gian nào biết đến. Tuy nhiên, để tiện việc phân tích và nghiên cứu, chúng tôi buộc phải giới hạn truyền thuyết dân gian Bắc Giang bằng một con số cụ thể với độ chính xác nhất định thông qua quá trình tập hợp, lựa chọn từ nhiều tuyển tập truyện kể dân gian khác nhau và sƣu tầm từ các cuộc điền dã thực tế ở địa phƣơng. Tiêu chí thống kê: Những tiêu chí đƣợc đƣa ra để thống kê truyền thuyết là lựa chọn những truyện kể thích hợp và đáp ứng đủ các yếu tố cần thiết để làm nên một truyền thuyết. Bên cạnh việc thống kê các bản kể đã đƣợc cố định ở dạng văn bản, chúng tôi còn khảo sát các bản kể truyền miệng chƣa đƣợc ghi chép còn lƣu truyền trong dân gian. Điều đó giúp chúng tôi nhìn truyền thuyết dân gian nhƣ một sinh thể đang vận động trong chính môi trƣờng sinh ra nó. Cuối cùng để có một con số thống kê súc tích, tiêu chí thứ ba mà chúng tôi đặt ra là sự quy các dị bản về một mối. Theo cách đó chúng tôi dễ dàng nhận biết sự phát triển của một cốt truyện truyền thuyết đồng thời nắm bắt đƣợc khả năng biến hóa của nó dƣới sức mạnh của tâm thức dân gian. 11
Số lƣợng: Với các tiêu chí đó, chúng tôi thống kê 100 truyền thuyết trong kho tàng văn học dân gian Bắc Giang thông qua các sách vở thƣ tịch. 1.1.2. Tương quan với các thể loại truyện kể dân gian khác Trong cuốn : Di sản văn học dân gian Bắc Giang có 186 truyện thì có 9 thần thoại (4,8%), 44 truyện kể (23,6%) , 64 truyền thuyết (34,4%), 69 truyện cổ tích (37,2%). Những con số mang tính chất tƣợng trƣng trên cho thấy truyền thuyết có vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa dân gian Bắc Giang. Điều đó còn chứng tỏ vùng đất Bắc Giang xƣa kia là một trong những vùng giao tranh chủ yếu của các vua Hùng với các thế lực xâm lấn từ phƣơng Bắc. Đặc biệt một khối lƣợng lớn các truyền thuyết viết về ngƣời anh hùng nông dân đã phản ánh truyền thống đấu tranh bất khuất, kiên cƣờng, anh dũng của những ngƣời con quê hƣơng Bắc Giang. 1.2. Các dạng truyền thuyết tiêu biểu 1.2.1. Lý thuyết phân loại Vấn đề phân loại truyền thuyết là một vấn đề phức tạp. Mỗi cách phân loại của các nhà Folklore đều có lý riêng và căn cứ vào những tiêu chí nhất định. Thực tế phức tạp của vấn đề phân loại truyền thuyết đã đƣợc nhà nghiên cứu Kiều Thu Hoạch mô tả khá tỉ mỉ trong bài viết Xác định thể loại truyền thuyết [43, tr.125]. Trong bài viết này, tác giả đã trình bày tỉ mỉ những khuynh hƣớng khác nhau khi phân loại truyền thuyết của giới folklore quốc tế. Ở Nhật Bản có ít nhất 4 phƣơng án phân loại đƣợc thực hiện dƣới 4 tiêu chí khác nhau. Khi lấy sự vật khách thể có liên quan đến nội dung truyền thuyết là tiêu chí phân loại, truyền thuyết đƣợc chia làm 6 loại: Loại cây cối; Loại hang động, đá nói; Loại nƣớc; Loại mồ mả; Loại sƣờn đèo, dốc núi; Loại nhà thờ. Khi tiêu chí phân loại là hình thái tồn tại và chức năng của truyền thuyết làm tiêu chí phân loại thì truyền thuyết đƣợc chia làm 3 loại: truyền thuyết 12
thuyết minh (giải thích nguồn gốc các sự vật); Truyền thuyết lịch sử (về các nhân vật và sự kiện lịch sử); Truyền thuyết tín ngƣỡng. Khi căn cứ vào tính chất của nội dung truyền thuyết lại phân thành 6 loại lớn nhƣ: Truyền thuyết thần tiên; Truyền thuyết thị tộc; Truyền thuyết nữ giới; Truyền thuyết động thực vật; Truyền thuyết địa lí, thiên văn; Truyền thuyết tôn giáo. Căn cứ vào quan điểm lịch sử cội nguồn, có nhà folklore lại chia truyền thuyết làm 3 loại: Truyền thuyết thần thoại; Truyền thuyết lịch sử; Truyền thuyết văn nghệ. Đối với giới nghiên cứu folklore Trung Quốc tình hình phân loại truyền thuyết cũng diễn ra tƣơng tự. Có tài liệu chia truyền thuyết thành 6 loại: Truyền thuyết nhân vật (danh nhân lịch sử); Truyền thuyết lịch sử (sự kiện lịch sử); Truyền thuyết địa phƣơng (nguồn gốc địa danh); Truyền thuyết sản vật; Truyền thuyết phong tục; Truyền thuyết thời sự. Còn tác giả cuốn Từ điển truyện dân gian Quảng Tây lại phân loại truyền thuyết gọn gàng hơn, chỉ gồm 3 loại: Truyền thuyết nhân vật; Truyền thuyết sự kiện lịch sử; Truyền thuyết phong vật địa phƣơng. Đặc biệt trong một công trình đồ sộ Trung Quốc truyền thuyết cố sự đại từ điển, các tác giả đã đề xuất phân loại truyền thuyết thành 23 loại hình nhƣ: Loại hình gà gáy; Loại hình phụ nữ hiến thân; Loại hình đá vọng phu…. Ở Việt Nam, vấn đề phân loại truyền thuyết đƣợc Lê Chí Quế nhận xét: “ Vấn đề phân loại truyền thuyết Việt Nam từ trước đến nay ít được bàn đến’’ [ 80, tr. 62]. Bản thân tác giả Lê Chí Quế, ngƣời biên soạn mục “Truyền thuyết” trong cuốn “ Văn học dân gian Việt Nam” chia truyền thuyết thành 3 loại: Truyền thuyết lịch sử; Truyền thuyết anh hùng; Truyền thuyết về các danh nhân văn hóa. Tác giả Hoàng Tiến Tựu trong sách Văn học dân gian Việt Nam, tập II [99] lại chia truyền thuyết thành 4 nhóm: Truyền thuyết về họ Hồng Bàng và thời kỳ Văn Lang; Truyền thuyết về thời kỳ Âu Lạc và Bắc 13