Lược sử hình thành quá trình ra quyết định P.2 - Cơ may là gì
Rủi ro là phần không thể tránh khỏi trong mọi quyết
định. Với hầu hết những quyết định mà con người
thực hiện hàng ngày, mức độ rủi ro là thấp. Nhưng
ở quy mô doanh nghiệp, tác động (dù tốt hay không
tốt) có thể sẽ rất lớn. Ngay cả triết lý đôi bên cùng
có lợi-"win-win" được người ta nêu cao mỗi khi cần
ngồi với nhau cũng phát sinh chi phí cơ hội với những phương án khác mà
người ta bỏ qua.
Để ra quyết định tốt, doanh nghiệp cần phải tính và quản trị được những rủi ro đi
kèm. Ngày nay có rất nhiều công cụ có thể giúp doanh nghiệp thực hiện việc
này. Nhưng chỉ vài trăm năm trước đây, công cụ quản trị rủi ro chỉ thuần túy là
niềm tin, hy vọng và phỏng đoán. Điều này là do rủi ro là một trò chơi với những
con số, và trước thế kỷ 17 thì kiến thức của loài người với những con số chưa
đủ để đáp ứng yêu cầu tính toán và quản trị. Những phương pháp số ở thời kỳ
đầu đều rất khó sử dụng, bạn sẽ hiểu độ khó nếu thử đi nhân XXIII với VI. Hệ
thống số Hindu-Arabic, cơ bản đã có số 0, đã làm đơn giản hóa rất nhiều công
việc tính toán và khuyến khích được những nhà nghiên cứu khoa học tự nhiên
bắt đầu nghiên cứu về bản chất của những con số. Câu chuyện về quá trình
phát triển của chúng ta từ lúc mới chỉ mò mẫm với mười con số cơ bản được
Peter Bernstein mô tả, một cách áp đặt, trong cuốn sách "Against the Gods: The
Remarkable Story of Risk".
Theo Bernstein, tất cả bắt đầu từ những ngày đen tối khi con người tin rằng bản
thân không thể chế ngự hay kiểm soát được những sự kiện xung quanh và vì thế
họ tìm đến những vị linh mục, những nhà tiên tri để mong nhận được lời chỉ bảo
về những nguồn lực to lớn xung quanh. Tuy nhiên con người nhanh chóng tiến
đến những tìm tòi về toán học và đo đạc, được khuyến khích một phần bởi sự
tăng trưởng trong hoạt động giao thương. Trong suốt thời kỳ Phục Hưng, những
nhà khoa học, nhà toán học như Girolamo Cardano đã suy ngẫm rất nhiều về
những vấn đề xác suất và họ nghĩ ra những câu đố, trò chơi xung quanh khái
niệm cơ may - cơ hội (chance). Năm 1494, một thầy tu-nhà triết lý dòng Frăng-xít
tên là Luca Pacioli đã đặt ra "vấn đề về các điểm" - trong đó đặt ra câu hỏi nên
chia tiền cọc như thế nào trong một cuộc chơi chưa hoàn tất. 150 năm sau, nhà
toán học người Pháp Blaise Pascal và Pierre de Fermat đã phát triển một
phương pháp để xác định khả năng dẫn đến mỗi kết quả khác nhau của một trò
chơi đơn giản (điều này chắc chắn đã làm Pacioli rất vui). Nhưng phải đến thế kỷ
sau đó, khi nhà nghiên cứu người Thụy Sĩ Daniel Bernoulli thực hiện nghiên cứu
về những sự kiện ngẫu nhiên thì khoa học về quản trị rủi ro mới được hình
thành.
Bernoulli (cũng là người đầu tiên giới thiệu khái
niệm mà rất lâu sau đó mới được sử dụng -
nguồn lực con người) không chỉ tập trung vào
từng sự kiện mà còn tập trung vào con người
với kỳ vọng hoặc sợ hãi đối với những kết quả
nhất định có thể phát sinh, ở mức độ này hay
mức độ khác. Mục đích của ông, như được ông
viết trong tài liệu để lại, là nhằm tạo ra một công cụ toán học cho phép bất kỳ ai
cũng có thể "ước lượng triển vọng của họ từ bất kỳ rủi ro nào họ đang phải chấp
nhận dưới góc độ điều kiện tài chính cụ thể." Nói cách khác, nếu cho trước
những cơ may (khả năng) xuất hiện của một kết quả cụ thể nào đó thì bạn sẽ
chấp nhận đánh cược bao nhiêu? Vào thế kỷ 19, có thêm nhiều ngành khoa
học hỗ trợ thêm cho những nhà khoa học nghiên cứu về rủi ro. Carl Friedrich
Gauss đã đưa nghiên cứu về thiên văn và độ đo của mình đến gắn vào việc xác
định đường bao của dạng phân phối chuẩn. Francis Galton với sự tò mò không
giới hạn của mình đã đưa ra khái niệm hồi quy về giá trị trung bình khi đang
nghiên cứu về các thế hệ của dòng đậu ngọt Hà Lan. (Sau đó ông cũng áp dụng
nguyên lý này cho người, và quan sát thấy có rất ít con và càng ít cháu của
những người lỗi lạc có thể trở thành những người giống cha hay ông của họ)
Phải đến sau Chiến tranh Thế giới thứ nhất vấn đề rủi ro mới được thực sự quan
tâm bởi giới nghiên cứu phân tích kinh tế. Năm 1921, Frank Knight đã phân biệt,
khi nào dùng khái niệm rủi ro (risk) - là khi mà khả năng hình thành một kết quả
là có thể tính được; và khi nào dùng khái niệm
bất ổn (uncertainty) - là khi khả năng phát sinh
một kết quả là không thể tính toán được. Lập
luận này đã đưa đến sự quan tâm với hoạt động
bảo hiểm và hoạt động khởi nghiệp kinh doanh.
Knight gọi cái ông đưa ra là bi kịch - tragic.
Khoảng hai thập kỷ sau, John von Neumann và Oskar Morgenstern đã xây dựng
lên "cơ sở nền tảng của lý thuyết trò chơi", trong đó giải quyết với tình huống mà
quyết định của con người chịu ảnh hưởng bởi những quyết định khác không biết
đến của những "biến sống khác" (con người).
Ngày nay, mỗi doanh nghiệp luôn nỗ lực tối đa để nắm bắt cả trên góc độ con
người và kỹ thuật về rủi ro, áp dụng những biện pháp kỹ thuật hiện đại nhất như
công cụ phái sinh, lập kế hoạch môi trường, dự báo kinh doanh, và cả sử dung
kỹ thuật quyền chọn thực Nhưng ở thời điểm mà các xáo động về môi trường
kinh doanh, kinh tế đôi khi vượt ngoài khả năng kiểm soát thì dù là thành quả
nghiên cứu toán học của nhiều thế kỷ cũng sẽ khó giúp được nhiều. Cuộc sống
là "một cái bẫy với những nhà logic học" - đó là điều mà nhà văn viết tiểu thuyết
G.K. Chesterton đã mô tả - "tính hoang dại của nó vẫn còn cần chờ đợi thêm
mới thấy được."
