LÝ LU N V TH I K QUÁ Đ LÊN CH NGHĨA XÃ H I VÀẬ Ề Ờ Ỳ Ộ Ủ Ộ
S V N D NG C A ĐNG TAỰ Ậ Ụ Ủ Ả
Lý lu n v th i k quá đ lên ch nghĩa xã h i là m t n i dung r t cậ ề ờ ỳ ộ ủ ộ ộ ộ ấ ơ
b n trong h c thuy t hình thái kinh t xã h i c a ch nghĩa Mác- Lênin. Quaả ọ ế ế ộ ủ ủ
m i giai đo n l ch s , lý lu n đó đc các nhà kinh đi n c a ch nghĩa Mác-ỗ ạ ị ử ậ ượ ể ủ ủ
Lênin phát tri n cho phù h p v i tình hình th c ti n. C.Mác- Ph. Ăng ghen trongể ợ ớ ự ễ
đi u ki n l ch s c a mình cũng đã v ch ra nh ng nét r t c b n lý lu n về ệ ị ử ủ ạ ữ ấ ơ ả ậ ề
th i k quá đ lên ch nghĩa xã h i. Lênin trong đi u ki n l ch s m i đã phátờ ỳ ộ ủ ộ ề ệ ị ử ớ
tri n lý lu n đó lên m t t m cao m i, và v n d ng nh ng t t ng đó vào quáể ậ ộ ầ ớ ậ ụ ữ ư ưở
trình c i bi n cách m ng và xây d ng ch nghĩa xã h i hi n th c, bi n lý lu nả ế ạ ự ủ ộ ệ ự ế ậ
đó thành hi n th c. Sau này nh ng t t ng đó đc các đng c ng s n v nệ ự ữ ư ưở ượ ả ộ ả ậ
d ng vào trong quá trình xây d ng ch nghĩa xã h i và đã thu đc nhi u thànhụ ự ủ ộ ượ ề
t u to l n. T t ng này cũng đc Ch t ch H Chí Minh và Đng ta k th a,ự ớ ư ưở ượ ủ ị ồ ả ế ừ
v n d ng sáng t o vào đi u ki n c th c a n c ta, đa n c ta hoàn thànhậ ụ ạ ề ệ ụ ể ủ ướ ư ướ
cách m ng dân t c dân ch nhân dân ti n lên ch nghĩa xã h iạ ộ ủ ế ủ ộ
Ngày nay, tr c s s p đ c a các n c xã h i ch nghĩa Liên Xô vàướ ự ụ ổ ủ ướ ộ ủ ở
Đông Âu, các th l c ph n đng, các h c gi t s n ra s c t p chung côngế ự ả ộ ọ ả ư ả ứ ậ
kích, xuyên t c, ph nh n h c thuy t Mác- Lênin nói chung, lý lu n v hìnhạ ủ ậ ọ ế ậ ề
thái kinh t xã h i, lý lu n v th i k quá đ lên ch nghĩa xã h i nói riêng.ế ộ ậ ề ờ ỳ ộ ủ ộ
Trên m t tr n t t ng lý lu n n c ta, v n đ này cũng xu t hi n nhi uặ ậ ư ưở ậ ở ướ ấ ề ấ ệ ề
1
quan đi m khác nhau; bên c nh nh ng quan đi m đúng đn, sâu s c đã xu tể ạ ữ ể ắ ắ ấ
hi n quan đi m sai trái, hoài nghi đi v i lý lu n v th i k quá đ lên chệ ể ố ớ ậ ề ờ ỳ ộ ủ
nghĩa xã h i c a ch nghĩa Mác- Lênin và con đng đi lên ch nghĩa xã h i ộ ủ ủ ườ ủ ộ ở
n c ta hi n nay. Chính vì v y, vi c nh n th c và làm sáng t nh ng t t ngướ ệ ậ ệ ậ ứ ỏ ữ ư ưở
c b n c a ch nghĩa Mác - Lênin v th i k quá đ, quá đ b qua giai đo nơ ả ủ ủ ề ờ ỳ ộ ộ ỏ ạ
phát tri n t b n ch nghĩa là v n đ c p thi t trong giai đo n hi n nay. Gópể ư ả ủ ấ ề ấ ế ạ ệ
ph n tích c c trong cu c đu tranh b o v ch nghiã Mác- Lênin, và quan đi mầ ự ộ ấ ả ệ ủ ể
đng l i c a Đng ta trong s nghi p đi m i, c ng c ni m tin vào conườ ố ủ ả ự ệ ổ ớ ủ ố ề
đng đi lên ch nghĩa xã h i mà Đng, Bác H và nhân dân ta đã l a ch n.ườ ủ ộ ả ồ ự ọ
Lý lu n v th i k quá đ đã đc hình thành cùng v i quá trình ho tậ ề ờ ỳ ộ ượ ớ ạ
đng lý lu n và th c ti n không bi t m t m i c a C.Mác- Ph. Ăng ghen. B ngộ ậ ự ễ ế ệ ỏ ủ ằ
quá trình ho t đng lý lu n và th c ti n phong phú, sôi đng qua t ng giai đo nạ ộ ậ ự ễ ộ ừ ạ
l ch s C.Mác- Ph. Ăng ghen đã hình thành lên nh ng nét c b n lý lu n v th iị ử ữ ơ ả ậ ề ờ
k quá đ. Nh ng t t ng v th i k quá đ c a C.Mác- Ph. Ăngghen g nỳ ộ ữ ư ưở ề ờ ỳ ộ ủ ắ
li n v i t t ng v hình thái kinh t xã h i c ng s n ch nghĩa, v cáchề ớ ư ưở ề ế ộ ộ ả ủ ề
m ng xã h i ch nghĩa và v chuyên chính vô s n.ạ ộ ủ ề ả
B ng cách phân tích khoa h c quá trình phát sinh, phát tri n và di t vongằ ọ ể ệ
c a hình thái kinh t - xã h i t b n ch nghĩa, các ông đã ch ng minh s di tủ ế ộ ư ả ủ ứ ự ệ
vong t t y u c a ch nghĩa t b n và s th ng l i t t y u c a ch nghĩa c ngấ ế ủ ủ ư ả ự ắ ợ ấ ế ủ ủ ộ
s n và xem quá trình đó nh là quá trình l ch s t nhiên. Trong nh ng tác ph mả ư ị ử ự ữ ẩ
ban đu, C.Mác- Ph. Ăng ghen còn ch a đt v n đ v s khác nhau gi a cácầ ư ặ ấ ề ề ự ữ
2
giai đo n c a hình thái kinh t - xã h i c ng s n ch nghĩa, mà trong các tácạ ủ ế ộ ộ ả ủ
ph m này các ông ch c g ng b ng vi c phê phán th gi i cũ đ tìm ra thẩ ỉ ố ắ ằ ệ ế ớ ể ế
gi i m i. Trong tác ph m H t t ng đc ( 1846), C.Mác- Ph. Ăng ghen đãớ ớ ẩ ệ ư ưở ứ
ch ra r ng, quá trình phát tri n l ch s ph c t p đy mâu thu n không th quyỉ ằ ể ị ử ứ ạ ầ ẫ ể
v s đ tr u t ng hay nh ng tr u t ng lý lu n mà xem nh c s th c tề ơ ồ ừ ựơ ữ ừ ượ ậ ẹ ơ ở ự ế
c a nó. Đi l p v i quan đi m tr u t ng, duy tâm và không t ng v chủ ố ậ ớ ể ừ ượ ưở ề ủ
nghĩa c ng s n, C.Mác- Ph. Ăng ghen đã kh ng đnh r ng ch nghĩa c ng s nộ ả ẳ ị ằ ủ ộ ả
là m t phong trào hi n th c nh m th tiêu tr ng thái hi n t n. H n n a, chộ ệ ự ằ ủ ạ ệ ồ ơ ữ ủ
nghĩa c ng s n đc các ông xem là n c thang cao nh t c a phong trào cáchộ ả ượ ấ ấ ủ
m ng, theo đu i nh ng m c tiêu t t đp nh nh ng ph ng ti n th c ti n.ạ ổ ữ ụ ố ẹ ờ ữ ươ ệ ự ễ
D a trên quan đi m khoa h c đó, trong h c thuy t hình thái kinh t - xãự ể ọ ọ ế ế
h i c a mình, căn c vào s phát tri n c a l c l ng s n xu t và quan h s nộ ủ ứ ự ể ủ ự ượ ả ấ ệ ả
xu t cùng ki n trúc th ng t ng t ng ng, C.Mác- Ph. Ăng ghen không chấ ế ượ ầ ươ ứ ỉ
phân chia l ch s loài ng i thành các hình thái kinh t - xã h i, mà còn phân cácị ử ườ ế ộ
hình thái kinh t - xã h i thành các giai đo n phát tri n nh t đnh. M i giai đo nế ộ ạ ể ấ ị ỗ ạ
y l i đc chia thành các th i đo n khác nhau.ấ ạ ượ ờ ạ
Khi phân tích hình thái kinh t - xã h i c ng s n ch nghĩa, theo C.Mác-ế ộ ộ ả ủ
Ph. Ăng ghen thì: Hình thái kinh t - xã h i c ng s n ch nghĩa phát tri n tế ộ ộ ả ủ ể ừ
th p đn cao, qua hai giai đo n, giai đo n th p và giai đo n cao. Giai đo nấ ế ạ ạ ấ ạ ạ
th p, Mác g i là xã h i c ng s n ch nghĩa nh ng ch a ph i là xã h i c ngấ ọ ộ ộ ả ủ ư ư ả ộ ộ
s n đã phát tri n trên c s c a chính nó, mà là m t xã h i v a m i thoát thaiả ể ơ ở ủ ộ ộ ừ ớ
3
t xã h i cũ; chính vì v y trong xã h i y t t y u còn giai c p và đu tranh giaiừ ộ ậ ộ ấ ấ ế ấ ấ
c p và vì v y còn c n đn nhà n c c a giai c p vô s n. Mác ch rõ: Nhà n cấ ậ ầ ế ướ ủ ấ ả ỉ ướ
c a giai c p vô s n còn t n t i trong su t th i k t ch nghĩa t b n lên chủ ấ ả ồ ạ ố ờ ỳ ừ ủ ư ả ủ
nghĩa c ng s n, t c là t khi giai c p vô s n giành đc chính quy n đn khiộ ả ứ ừ ấ ả ượ ề ế
xây d ng xong c s v t ch t c a ch nghĩa c ng s n, hay “ ch nghĩa c ngự ơ ở ậ ấ ủ ủ ộ ả ủ ộ
s n phát tri n trên c s c a chính nó”. Giai đo n cao c a hình thái kinh t - xãả ể ơ ở ủ ạ ủ ế
h i c ng s n ch nghĩa, con ng i không b l thu c m t cách phi n di n vàộ ộ ả ủ ườ ị ệ ộ ộ ế ệ
c ng nh c vào s phân công lao đng , còn lao đng không ch là ph ng ti nứ ắ ự ộ ộ ỉ ươ ệ
sinh s ng mà tr thành nhu c u b c nh t c a cu c s ng, l c l ng phát tri nố ở ầ ậ ấ ủ ộ ố ự ượ ể
cao, c a c i tuôn ra dào d t, xã h i có đ đi u ki n v t ch t và tinh th n đủ ả ạ ộ ủ ề ệ ậ ấ ầ ể
th c hi n nguyên t c: “ự ệ ắ làm theo năng l c, h ng theo nhu c uự ưở ầ ”. Trong xã h iộ
đó s phát tri n t do c a m i ng i là đi u ki n cho s phát tri n t do c aự ể ự ủ ỗ ườ ề ệ ự ể ự ủ
t t c m i ng i.ấ ả ọ ườ
Gi a xã h i t b n ch nghĩa và xã h i c ng s n ch nghĩa có m t th iữ ộ ư ả ủ ộ ộ ả ủ ộ ờ
k quá đ t xã h i n sang xã h i kia. Trong tác ph m phê phán C ng lĩnhỳ ộ ừ ộ ọ ộ ẩ ươ
Gô Ta C.Mác- Ph. Ăng ghen vi t: “Gếi a xã h i t b n ch nghĩa và xã h iữ ộ ư ả ủ ộ
c ng s n ch nghĩa là th i k c i bi n cách m ng t xã h i n sang xã h i kia.ộ ả ủ ờ ỳ ả ế ạ ừ ộ ọ ộ
Thích ng v i th i k y là m t th i k quá đ chính tr , và nhà n c c a th iứ ớ ờ ỳ ấ ộ ờ ỳ ộ ị ướ ủ ờ
k y không th là cái gì khác h n là n n chuyên chính cách m ng c a giai c pỳ ấ ể ơ ề ạ ủ ấ
vô s nả”1. Nh v y, t quan ni m cho r ng cách m ng xã h i ch nghĩa n raư ậ ừ ệ ằ ạ ộ ủ ổ
1 C.Mác- Ph. Ăng ghen, Toàn t p, t p 19, Nxb CTQG, 1995, tr. 47ậ ậ
4
tr c h t là các n c t b n phát tri n, nên C.Mác- Ph. Ăng ghen quan ni mướ ế ở ướ ư ả ể ệ
th i k quá đ lên ch nghĩa xã h i n m trong giai đo n th p, mà ch y u làờ ỳ ộ ủ ộ ằ ạ ấ ủ ế
quá đ v chính tr . Ti p theo, C.Mác- Ph. Ăng ghen kh ng đnh: Xã h i c aộ ề ị ế ẳ ị ộ ủ
th i k quá đ “ ờ ỳ ộ Là xã h i v a thoát thai t xã h i t b n ch nghĩa do đó làộ ừ ừ ộ ư ả ủ
m t xã h i v m i ph ng di n- kinh t , đo đc, tinh th n,...còn mang d uộ ộ ề ọ ươ ệ ế ạ ứ ầ ấ
v t c a xã h i cũ nó đang l t lòngế ủ ộ ọ ”2. Đó là m t xã h i ch a phát tri n trên cộ ộ ư ể ơ
s c a chính nó, là th i k đan xen gi a cái m i và cái cũ, mà nh ng tàn d c aở ủ ờ ỳ ữ ớ ữ ư ủ
xã h i cũ không th xoá b ngay đc. Chính vì th , th i k quá đ là th i kộ ể ỏ ượ ế ờ ỳ ộ ờ ỳ
c i bi n cách m ng t xã h i n sang xã h i kia. Công c đ th c hi n s c iả ế ạ ừ ộ ọ ộ ụ ể ự ệ ự ả
bi n đó theo C.Mác- Ph. Ăng ghen đó là nhà n c chuyên chính cách m ng c aế ướ ạ ủ
giai c p vô s n. Th i k quá đ, do đó là th i k sinh đ lâu dài và đau đn đấ ả ờ ỳ ộ ờ ỳ ẻ ớ ể
lo i d n nh ng cái cũ, xây d ng và c ng c cái m i; là th i k t o ra nh ngạ ầ ữ ự ủ ố ớ ờ ỳ ạ ữ
ti n đ v t ch t, tinh th n đ hình thành m t xã h i m i, cao h n ch nghĩa tề ề ậ ấ ầ ể ộ ộ ớ ơ ủ ư
b n.ả
Cùng v i s kh ng đnh cách m ng xã h i ch nghĩa s n ra tr c h tớ ự ẳ ị ạ ộ ủ ẽ ổ ướ ế
nh ng n c t b n phát tri n nh t, và kh ng đnh tính t t y u quá đ lênở ữ ướ ư ả ể ấ ẳ ị ấ ế ộ
ch nghĩa xã h i nh ng n c này. Khi đi u ki n l ch s thay đi, khi chủ ộ ở ữ ướ ề ệ ị ử ổ ủ
nghĩa t b n đã b c l rõ tính ch t ph n đng c a nó, và đã chuy n d n sangư ả ộ ộ ấ ả ộ ủ ể ầ
ch nghĩa đ qu c, khi mà phong trào c ng s n và công nhân qu c t phátủ ế ố ộ ả ố ế
tri n m nh h n...C.Mác- Ph. Ăng ghen cũng đã có d đoán cách m ng xã h iể ạ ơ ự ạ ộ
2 C.Mác- Ph. Ăng ghen, Toàn t p, t p 19, Nxb CTQG, 1995, tr. 33ậ ậ
5