Một số giải pháp nâng cao khả năng thích ứng nghề nghiệp của sinh viên

MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO<br /> KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG NGHỀ NGHIỆP CỦA SINH VIÊN<br /> NGUYỄN VĂN QUANG<br /> Trường Đại học Sư phạm Huế - Đại học Huế<br /> TRẦN CHÍ VĨNH LONG<br /> Trường Đại học Tài chính – Marketing TP Hồ Chí Minh<br /> Tóm tắt: Hiện nay, các trường cao đẳng và đại học ở nước ta ngày càng<br /> quan tâm và nhận thức đúng hơn tầm quan trọng của khả năng thích ứng<br /> nghề nghiệp của sinh viên. Với bài báo này, chúng tôi mong muốn làm rõ<br /> hơn thực trạng mức độ thích ứng nghề nghiệp của sinh viên các trường cao<br /> đẳng, đại học, từ những biểu hiện đến các nhân tố ảnh hưởng và đề xuất một<br /> số giải pháp nhằm nâng cao khả năng thích ứng nghề nghiệp của sinh viên.<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Trong những năm gần đây, một trong những vấn đề bức xúc của giáo dục đại học ở<br /> nước ta là đào tạo chưa gắn với nhu cầu xã hội, phần lớn sinh viên tốt nghiệp khó tìm<br /> được việc làm hoặc làm những nghề không phù hợp với chuyên môn được đào tạo. Vấn<br /> đề này đã được quan tâm từ năm học 1981-1982. Theo đó, một trong những định hướng<br /> có tính nguyên lý cho giáo dục đã được đưa ra là: “Học đi đôi với hành, giáo dục kết<br /> hợp với lao động, nhà trường gắn liền với xã hội” [1]. Theo thời gian, nguyên lý giáo<br /> dục này tiếp tục được nhắc lại, chẳng hạn “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với<br /> lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo<br /> dục gia đình và giáo dục xã hội” [2, tr. 10]. Đến năm học 2007-2008, Bộ GD&ĐT ra<br /> Chỉ thị về nhiệm vụ trọng tâm của giáo dục đại học trong cả nước, triển khai cuộc vận<br /> động: “Nói không với đào tạo không đạt chuẩn, không đáp ứng nhu cầu xã hội”. Chủ<br /> trương trên đã được tái khẳng định trong chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ [3, tr. 3].<br /> Nhìn lại thực tiễn giáo dục đại học trong những năm trở lại đây, việc triển khai cuộc vận<br /> động “Nói không với đào tạo không đạt chuẩn, không đáp ứng nhu cầu xã hội” đã đạt<br /> được những thành tựu. Bước đầu, các trường đại học và cao đẳng đã xây dựng được hệ<br /> thống chuẩn đầu ra, hình thành các trung tâm kiểm định chất lượng giáo dục, đẩy mạnh<br /> công tác tư vấn tuyển sinh - hướng nghiệp. Một số trường đã có bộ phận chuyên trách<br /> về hợp tác với cơ sở sử dụng lao động. Đặc biệt là việc thành lập trung tâm quốc gia dự<br /> báo và thông tin thị trường lao động vào cuối năm 2008 của chính phủ [4]. Trong phạm<br /> vi bài viết này, chúng tôi chỉ bàn về vấn đề thích ứng nghề nghiệp của sinh viên, một<br /> nhân tố góp phần vào việc thực hiện yêu cầu đào tạo đáp ứng nhu cầu xã hội.<br /> 2. THÍCH ỨNG NGHỀ NGHIỆP<br /> Dưới góc độ tâm lý học, hướng nghiệp không chỉ gắn với khâu chọn nghề của học sinh<br /> trường phổ thông mà còn gắn với khâu thích ứng nghề ở các trường chuyên nghiệp (dạy<br /> nghề, trung học chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học) và tại các cơ sở sản xuất kinh doanh<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 03(19)/2011: tr. 116-123<br /> <br /> MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG NGHỀ NGHIỆP CỦA SV<br /> <br /> 117<br /> <br /> - nơi các em đến làm việc sau khi tốt nghiệp [5]. Nếu hiểu như vậy, công tác hướng<br /> nghiệp không chỉ được tiến hành ở các loại trường học mà còn thực hiện ở các cơ quan,<br /> các cơ sở sản xuất kinh doanh; không chỉ tiến hành với thế hệ trẻ mà còn tiến hành với<br /> cả người lớn tuổi không có nghề hoặc vì lý do nào đó phải thay đổi nghề, cần phải<br /> hướng nghiệp lại lần thứ hai, thứ ba. Nói cách khác, hướng nghiệp được bắt đầu từ khi<br /> học sinh đến trường đến khi các em có một nghề trong tay.<br /> Mục tiêu chủ yếu của hướng nghiệp là phát hiện và bồi dưỡng tiềm năng sáng tạo của cá<br /> nhân, giúp họ hiểu mình, hiểu yêu cầu của nghề, trang bị sự sẵn sàng tâm lý cho những<br /> nghề đang cần nhân lực, trên cơ sở bảo đảm sự phù hợp nghề.<br /> Theo sơ đồ các giai đoạn hướng nghiệp thì hoạt động hướng nghiệp được tiến hành qua<br /> 2 thời kỳ: thời kỳ chọn nghề và thời kỳ thích ứng nghề, gắn với 4 giai đoạn là giáo dục<br /> nghề, tư vấn nghề, tuyển chọn nghề, thích ứng nghề. Trách nhiệm chính ở hai giai đoạn<br /> đầu là của các trường phổ thông, ở hai giai đoạn cuối là của các trường dạy nghề, trung<br /> học chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học và cơ sở tuyển dụng. .<br /> <br /> Sơ đồ 1. Các giai đoạn hướng nghiệp [6]<br /> <br /> Cần nhấn mạnh rằng, trong những năm gần đây, sinh viên ra trường vẫn còn hạn chế về<br /> năng lực thực hành, khả năng tư duy sáng tạo. Điều này phần nào cho thấy mức độ thích<br /> ứng nghề nghiệp của sinh viên chưa được quan tâm đúng mức. Thuật ngữ “thích ứng”<br /> dưới góc độ tâm lý học, là một quá trình con người luôn tích cực, chủ động hòa nhập,<br /> lĩnh hội các điều kiện, các yêu cầu, phương thức mới của hoạt động nhằm đạt được mục<br /> đích của hoạt động đã đề ra. Thông qua đó, chủ thể của hoạt động liên tục phát triển và<br /> hoàn thiện về mặt nhân cách, đáp ứng được những yêu cầu của xã hội [6]. “Nghề<br /> <br /> 118<br /> <br /> NGUYỄN VĂN QUANG – TRẦN CHÍ VĨNH LONG<br /> <br /> nghiệp” là một lĩnh vực hoạt động lao động mà trong đó, nhờ được đào tạo, con người<br /> hình thành được những tri thức, kỹ năng cần thiết để có thể làm ra các loại sản phẩm vật<br /> chất hay tinh thần nào đó, đáp ứng nhu cầu xã hội.<br /> Thích ứng nghề nghiệp là quá trình thích ứng của người lao động với các điều kiện bên<br /> ngoài và bên trong của quá trình lao động. Trong xã hội học và tâm lý học người ta chia<br /> thành thích ứng xã hội và thích ứng nghề nghiệp. Trong đó, thích ứng nghề nghiệp là<br /> vấn đề thu hút sự quan tâm của các nhà quản lý, nhà tuyển dụng vì đó là công cụ để giải<br /> quyết vấn đề năng suất và chất lượng công việc ở người lao động.<br /> Thích ứng nghề nghiệp là quá trình thích ứng hai mặt. Một mặt, đó là sự thích ứng của<br /> người lao động với vị thế nghề nghiệp mới của mình, với các điều kiện, đòi hỏi của môi<br /> trường làm việc, với bản thân hoạt động nghề nghiệp; mặt khác, đó là sự thích ứng của<br /> họ với những đặc trưng nhân cách của nghề nghiệp. Việc đạt được trạng thái thích ứng<br /> giúp cho hoạt động nghề nghiệp có hiệu quả, đồng thời, tạo điều kiện phát triển nghề<br /> nghiệp và nhân cách của người lao động. Bên cạnh đó, quá trình thích ứng nghề nghiệp<br /> là quá trình tự phát triển cá nhân.<br /> Quá trình thích ứng nghề nghiệp bắt đầu diễn ra trong trường phổ thông, sau đó tiếp tục<br /> trong quá trình đào tạo nghề và cuối cùng là quá trình hoạt động nghề nghiệp. Quá trình<br /> này có thể chia thành ba giai đoạn quan hệ tương hỗ với nhau:<br /> - Giai đoạn trước khi vào các trường dạy nghề, trung học chuyên nghiệp, cao đẳng,<br /> đại học: liên quan tới định hướng nghề nghiệp trong quá trình học tập ở các<br /> trường phổ thông (làm quen với thế giới nghề nghiệp, xác định lĩnh vực nghề<br /> nghiệp tương lai, xuất hiện động cơ, xu hướng, phẩm chất nhân cách, những tiền<br /> đề đối với nghề lựa chọn…).<br /> - Giai đoạn học đại học, cao đẳng: đây là giai đoạn đào tạo nghề, hình thành và điều<br /> <br /> chỉnh định hướng nghề nghiệp, phát triển kỹ năng, kỹ xảo nghề, phẩm chất nhân<br /> cách đối với nghề, hình thành và phát triển tự ý thức nghề nghiệp…<br /> - Giai đoạn sau tốt nghiệp ở các trường dạy nghề, trung học chuyên nghiệp, cao<br /> đẳng, đại học: là giai đoạn thực hiện hoạt động nghề nghiệp. Trong giai đoạn này,<br /> người lao động thích ứng với điều kiện lao động tập thể, vị thế xã hội mới, tức là<br /> thâm nhập nghề nghiệp và nhân cách vào hoạt động lao động, hiện thực hóa các<br /> tiềm năng nhân cách và nghề nghiệp của người lao động.<br /> Như vậy, thích ứng nghề nghiệp là quá trình cá nhân tìm hiểu về nghề và các yêu cầu<br /> của nghề, hình thành những năng lực và phẩm chất nhân cách cần thiết cho nghề, “thâm<br /> nhập” nghề nghiệp và nhân cách vào hoạt động lao động nhằm hình thành, phát triển và<br /> hoàn thiện nhân cách phù hợp với nghề được đào tạo [7].<br /> Thích ứng nghề nghiệp được thể hiện ở nhiều mặt. Trong giai đoạn học ở các trường<br /> dạy nghề, trung học chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học, thích ứng nghề nghiệp được thể<br /> hiện ở những mặt chủ yếu sau:<br /> - Thích ứng thể hiện ở tâm thế nghề nghiệp: sinh viên tích cực tìm hiểu về nghề,<br /> yêu cầu của nghề, tình yêu, thái độ và hứng thú đối với nghề nghiệp;<br /> <br /> MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG NGHỀ NGHIỆP CỦA SV<br /> <br /> 119<br /> <br /> - Thích ứng với nội dung học tập ở trường: sinh viên tích cực, chủ động chiếm lĩnh<br /> nội dung kiến thức các môn học trong chương trình đào tạo;<br /> - Thích ứng với phương pháp học tập ở trường: sinh viên hình thành phương pháp<br /> học tập phù hợp với bản thân, với việc học tập ở các trường dạy nghề, trung học<br /> chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học;<br /> - Thích ứng với điều kiện, phương tiện học tập: sinh viên khắc phục khó khăn, sử<br /> dụng hiệu quả các điều kiện cơ sở vật vất, phương tiện dạy và học trong quá trình<br /> học tập;<br /> - Thích ứng với việc rèn luyện kỹ năng nghề nghiệp: sinh viên tích cực, tự giác rèn<br /> luyện các kỹ năng nghề nghiệp tương ứng;<br /> - Thích ứng với các mối quan hệ ở trường và xã hội: sinh viên xây dựng mối quan<br /> hệ với cán bộ, giảng viên, đồng nghiệp, hòa nhập cộng đồng bằng các hoạt động<br /> xã hội.<br /> 3. THỰC TRẠNG THÍCH ỨNG NGHỀ NGHIỆP CỦA SINH VIÊN<br /> Thông thường, ngành học tại trường đại học và cao đẳng quyết định nghề nghiệp sau<br /> này của sinh viên. Tuy nhiên, thực tế này giờ đây đã thay đổi do ngành nghề phong phú<br /> hơn, khoa học - kỹ thuật có nhiều bước đột phá hơn, những yêu cầu công việc ngày<br /> càng đa dạng hơn. Một sinh viên tài chính sau này có thể làm chuyên viên nhân sự, một<br /> kỹ sư cơ khí có thể làm chuyên viên thiết kế website, một cử nhân văn chương có thể<br /> làm du lịch, một cử nhân sư phạm chưa hẳn trở thành giáo viên… và rất nhiều người<br /> thật sự làm tốt công việc nhờ biết khai thác những khả năng tiềm ẩn của mình.<br /> Kết quả khảo sát trong Dự án Giáo dục đại học 1 giai đoạn từ năm 2000-2006 về việc<br /> làm của sinh viên 3 tháng sau tốt nghiệp của Bộ Giáo dục Đào tạo cho thấy chỉ có<br /> khoảng 60% sinh viên tìm được việc làm phù hợp với chuyên ngành đào tạo và đáp ứng<br /> yêu cầu của nhà tuyển dụng, trong đó khoảng 20% có việc làm rất phù hợp. Có 30% tìm<br /> được việc làm ít sử dụng đến chuyên môn được đào tạo và số còn lại là làm việc không<br /> liên quan đến chuyên ngành được đào tạo. Tính trong khoảng thời gian 2 năm sau khi<br /> tốt nghiệp, tỷ lệ sinh viên có việc làm dao động từ 90% đến 100%. Cũng theo khảo sát<br /> của Dự án Giáo dục đại học, có tới 85% sinh viên tìm được việc làm là do tự học, 5560% là nhờ vào vốn kiến thức về ngoại ngữ và kỹ năng tin học. Có đến 90% sinh viên<br /> không tìm được việc làm là do thiếu kinh nghiệm, không thể hiện được năng lực khi<br /> phỏng vấn xin việc, trong đó 80% trong số này là do khả năng ngoại ngữ yếu [8]. Số<br /> liệu này thống nhất với kết quả khảo sát mới nhất của trường Đại học Bách Khoa thành<br /> phố Hồ Chí Minh về công tác hướng nghiệp cho sinh viên: có 52,6% sinh viên năm cuối<br /> chưa có kế hoạch tìm việc cho mình; 46,3% sinh viên hiện nay chưa có ý định tự trau<br /> dồi về nghề nghiệp; 44,8% sinh viên không hình dung về nghề nghiệp của mình sau<br /> năm năm, trên 80% sinh viên tự nhận rằng kỹ năng xin việc dưới mức trung bình [9].<br /> Có thể thấy rằng, sinh viên tốt nghiệp ra trường không tìm được việc làm do nhiều<br /> nguyên nhân từ sự thiếu mặn mà của sinh viên đối với ngành học trong nhà trường;<br /> <br /> 120<br /> <br /> NGUYỄN VĂN QUANG – TRẦN CHÍ VĨNH LONG<br /> <br /> thiếu công tác dự báo nhu cầu nguồn lực của xã hội; thiếu đồng bộ trong công tác tuyển<br /> sinh - hướng nghiệp của nhà trường; tham nhũng trong tuyển dụng nhân lực…<br /> Thực trạng trên cũng cho thấy, hướng nghiệp thường được hiểu là sự lựa chọn một nghề<br /> nghiệp mà mình yêu thích, chọn một trường đại học phù hợp với bản thân. Tuy nhiên,<br /> thuật ngữ hướng nghiệp cần được hiểu chính xác nó là sự kết hợp của nhiều hoạt động<br /> như: lựa chọn nghề nghiệp, đánh giá nghề nghiệp, quản lý nghề nghiệp, phát triển nghề<br /> nghiệp... Trong đó, lựa chọn nghề nghiệp chỉ là giai đoạn đầu trong tiến trình hướng<br /> nghiệp của mỗi người. Vì vậy, việc định hướng nghề nghiệp cho sinh viên là một quá<br /> trình liên tục và kéo dài cho đến những năm cuối của bậc cao đẳng, đại học. Tức là, sau<br /> khi đã lựa chọn ngành nghề ở trường đại học, sinh viên năm thứ nhất cần được tiếp tục<br /> hướng dẫn những kỹ năng cần thiết như làm thế nào để hòa nhập môi trường đại học và<br /> có phương pháp học đại học hiệu quả. Sinh viên năm cuối cần được đào tạo kỹ năng để<br /> tìm một công việc tốt, kiến thức xây dựng một kế hoạch nghề nghiệp cho năm năm,<br /> mười năm... Do đó, sinh viên cần phải được hướng nghiệp một cách liên tục trong giai<br /> đoạn học đại học. Tuy nhiên, vấn đề này hiện nay chưa được các trường quan tâm giải<br /> quyết, hầu như sinh viên sau khi kiến tập và thực tập, hoàn thành luận văn hoặc đồ án để<br /> tốt nghiệp ra trường chứ chưa được hướng nghiệp một cách bài bản.<br /> 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO MỨC ĐỘ THÍCH ỨNG NGHỀ NGHIỆP CỦA<br /> SINH VIÊN HIỆN NAY<br /> Trên cơ sở khảo sát thực trạng việc làm và mức độ thích ứng nghề nghiệp của sinh viên,<br /> chúng tôi đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao mức độ thích ứng nghề nghiệp của<br /> sinh viên ở các trường dạy nghề, trung học chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học Việt Nam<br /> hiện nay:<br /> - Một là, các cơ sở giáo dục và đào tạo cần tăng cường sự liên kết, hợp tác chặt chẽ<br /> công tác hướng nghiệp, tuyển sinh, đào tạo, thực tập nghề nghiệp với cơ sở tuyển<br /> dụng, trung tâm dự báo nguồn nhân lực và trung tâm thông tin thị trường lao động<br /> của trung ương và địa phương để thu thập, phân tích, dự báo thị trường lao động<br /> trong và ngoài nước.<br /> - Hai là, các cơ sở giáo dục và đào tạo phối hợp với các cơ quan thông tấn báo chí<br /> và dư luận xã hội để phối hợp thanh tra, kiểm tra, giám sát tính công khai, minh<br /> bạch trong công tác tuyển dụng nhân lực của các cơ quan sử dụng lao động nhằm<br /> hạn chế tình trạng tham nhũng trong khâu tuyển dụng lao động.<br /> - Ba là, các cơ sở giáo dục và đào tạo đẩy mạnh công tác tư vấn tuyển sinh cho học<br /> sinh và tăng cường công tác hướng nghiệp cho sinh viên nhằm tạo điều kiện cho<br /> sinh viên chủ động chọn ngành và các chuyên ngành phù hợp.<br /> - Bốn là, các tổ chức, đoàn thể trong các cơ sở giáo dục và đào tạo cần tổ chức<br /> những hoạt động, phong trào một cách đa dạng, có định hướng để sinh viên củng<br /> cố niềm tin về ngành học của mình, tự hào về nhà trường, ổn định tư tưởng và có<br /> định hướng phấn đấu rõ ràng trong quá trình học tập. Định kỳ triển khai công tác<br /> lấy ý kiến sinh viên đang theo học, sinh viên tốt nghiệp; ý kiến từ người sử dụng<br /> <br />