Ngu n g c, b n ch t và k t c u c a ý th cồ ố ả ấ ế ấ ủ ứ
1. Ngu n g c c a ý th cồ ố ủ ứ
a. Ngu n g c t nhiênồ ố ự
D a trên nh ng thành t u c a khoa h c t nhiên nh t làự ữ ự ủ ọ ự ấ
sinh lý h c th n kinh, ch nghĩa duy v t bi n ch ngọ ầ ủ ậ ệ ứ
kh ng đ nh r ng ý th c là thu c tính c a m t d ng v tẳ ị ằ ứ ộ ủ ộ ạ ậ
ch t s ng có t ch c cao là b óc con ng i.ấ ố ổ ứ ộ ườ
B óc con ng* i hi n đ i là s n ph m c a quá trìnhộ ườ ệ ạ ả ẩ ủ
ti n hoá lâu dài v m t sinh v t - xã h i và có c u t o r tế ề ặ ậ ộ ấ ạ ấ
ph c t p, g m kho ng 14 - 15 t t bào th n kinh. Các tứ ạ ồ ả ỷ ế ầ ế
bào này t o nên nhi u m i liên h nh m thu nh n, x lý,ạ ề ố ệ ằ ậ ử
d n truy n và đi u khi n toàn b ho t đ ng c a c thẫ ề ề ể ộ ạ ộ ủ ơ ể
trong quan h v i th gi i bên ngoài thông qua các ph nệ ớ ế ớ ả
x có đi u ki n và không đi u ki n.ạ ề ệ ề ệ
Ho t đ ng ý th c con ng * i di n ra trên c s ho tạ ộ ứ ư ờ ễ ơ ở ạ
đ ng sinh lý th n kinh c a b óc ng * i. S ph thu cộ ầ ủ ộ ư ờ ự ụ ộ
c a ý th c vào ho t đ ng c a b óc th hi n ch khiủ ứ ạ ộ ủ ộ ể ệ ở ỗ
b óc b t n th ng thì ho t đ ng ý th c s b r i lo n.ộ ị ổ ươ ạ ộ ứ ẽ ị ố ạ
Ý th c là ch c năng c a b óc ng i, là hình nh tinhứ ứ ủ ộ ườ ả
th n ph n ánh th gi i khách quan; nh *ng ý th c khôngầ ả ế ớ ư ứ
di n ra đâu khác ngoài ho t đ ng sinh lý th n kinh c aễ ở ạ ộ ầ ủ
b óc ng* i.ộ ườ
Ng* c l i, ch nghĩa duy tâm tách r i ý th c ra kh iượ ạ ủ ờ ứ ỏ
ho t đ ng c a b óc, th n bí hoá hi n t* ng tâm lý, ýạ ộ ủ ộ ầ ệ ượ
th c. Còn ch nghĩa duy v t t m th * ng l i đ ng nh tứ ủ ậ ầ ư ờ ạ ồ ấ
v t ch t v i ý th c.ậ ấ ớ ứ
Tuy nhiên, n u ch có b óc ng i mà không có s tácế ỉ ộ ườ ự
đ ng c a th gi i bên ngoài đ b óc ph n ánh l i tácộ ủ ế ớ ể ộ ả ạ
đ ng đó thì cũng không th có ý th c.ộ ể ứ
Ph n ánh là thu c tính chung, ph bi n c a m i đ iả ộ ổ ế ủ ọ ố
t ng v t ch t.ượ ậ ấ Ph n ánh là năng l c gi l i, tái hi n l iả ự ữ ạ ệ ạ
c a h th ng v t ch t này nh ng đ c đi m c a h th ngủ ệ ố ậ ấ ữ ặ ể ủ ệ ố
v t ch t khác.ậ ấ
Trong quá trình phát tri n lâu dài c a th gi i v t ch t,ể ủ ế ớ ậ ấ
thu c tính ph n ánh c a v t ch t cũng phát tri n t th pộ ả ủ ậ ấ ể ừ ấ
đ n cao v i nhi u hình th c khác nhau.ế ớ ề ứ
- Ph n ánh v t lýả ậ : Là hình th c ph n ánh đ n gi n nh t ứ ả ơ ả ấ ở
gi i vô sinh, th hi n qua các quá trình bi n đ i c , lý,ớ ể ệ ế ổ ơ
hoá.
- Ph n ánh sinh h cả ọ trong gi i h u sinh cũng có nhi uớ ữ ề
hình th c khác nhau ng v i m i trình đ phát tri n c aứ ứ ớ ỗ ộ ể ủ
th gi i sinh v t:ế ớ ậ
+ Tính kích thích: Th hi n th c v t, đ ng v t b cể ệ ở ự ậ ộ ậ ậ
th p, đã có s ch n l c tr c nh ng tác đ ng c a môiấ ự ọ ọ ướ ữ ộ ủ
tr ng.ườ
+ Tính c m ng: Th hi n đ ng v t b c cao có hả ứ ể ệ ở ộ ậ ậ ệ
th n kinh, xu t hi n do nh ng tác đ ng t bên ngoài lênầ ấ ệ ữ ộ ừ
c th đ ng v t và c th ph n ng l i. Nó hoàn thi nơ ể ộ ậ ơ ể ả ứ ạ ệ
h n tính kích thích, đ* c th c hi n trên c s các quáơ ượ ự ệ ơ ở
trình th n kinh đi u khi n m i liên h gi a c th v iầ ề ể ố ệ ữ ơ ể ớ
môi tr* ng thông qua c ch ph n x không đi u ki n.ườ ơ ế ả ạ ề ệ
+ Tâm lý đ ng v t: Là hình th c cao nh t trong gi i đ ngộ ậ ứ ấ ớ ộ
v t g n li n v i các quá trình hình thành các ph n x cóậ ắ ề ớ ả ạ
đi u ki n, thông qua các c m giác, tri giác, bi u t* ng ề ệ ả ể ượ ở
đ ng v t có h th n kinh trung ng.ộ ậ ệ ầ ươ
- Ph n ánh ý th c:ả ứ G n li n v i quá trình chuy n hoá tắ ề ớ ể ừ
v n thành ng* i. Đó là hình th c ph n ánh m i, đ cượ ườ ứ ả ớ ặ
tr ng c a m t d ng v t ch t có t ch c cao nh t là b ócư ủ ộ ạ ậ ấ ổ ứ ấ ộ
con ng * i.ư ờ
Nh * v y, s ph n ánh th gi i khách quan vào b ócư ậ ự ả ế ớ ộ
con ng * i là ngu n g c t nhiên c a ý th c.ư ờ ồ ố ự ủ ứ
b. Ngu n g c xã h iồ ố ộ
Đ ý th c có th ra đ i, nh ng ngu n g c t nhiên là r tể ứ ể ờ ữ ồ ố ự ấ
c n thi t nh ng ch a đ . Đi u ki n quy t đ nh cho s raầ ế ư ư ủ ề ệ ế ị ự
đ i c a ý th c là ngu n g c xã h i, th hi n vai trò c aờ ủ ứ ồ ố ộ ể ệ ở ủ
lao đ ng, ngôn ng và các quan h xã h i.ộ ữ ệ ộ
- Lao đ ng đem l i cho con ng * i dáng đi th ng đ ng,ộ ạ ư ờ ẳ ứ
gi i phóng 2 tay. Đi u này cùng v i ch đ ăn có th t đãả ề ớ ế ộ ị
th c s có ý nghĩa quy t đ nh đ i v i quá trình chuy nự ự ế ị ố ớ ể
hoá t v * n thành ng * i, t tâm lý đ ng v t thành ýừ ư ợ ư ờ ừ ộ ậ
th c. Vi c ch t o ra công c lao đ ng có ý nghĩa to l nứ ệ ế ạ ụ ộ ớ
là con ng * i đã có ý th c v m c đích c a ho t đ ngư ờ ứ ề ụ ủ ạ ộ
bi n đ i th gi i.ế ổ ế ớ
- Trong quá trình lao đ ng, con ng * i tác đ ng vào cácộ ư ờ ộ
đ i t * ng hi n th c, làm chúng b c l nh ng đ c tínhố ư ợ ệ ự ộ ộ ữ ặ
và quy lu t v n đ ng c a mình qua nh ng hi n t ngậ ậ ộ ủ ữ ệ ượ
nh t đ nh. Nh ng hi n t ng đó tác đ ng vào b óc conấ ị ữ ệ ượ ộ ộ
ng * i gây nên nh ng c m giác, tri giác, bi u t ng.ư ờ ữ ả ể ượ
Nh ng quá trình hình thành ý th c không ph i là do tácư ứ ả
đ ng thu n túy t nhiên c a th gi i khách quan vào bộ ầ ự ủ ế ớ ộ
óc con ng i, màườ ch y uủ ế là do ho t đ ng lao đ ng chạ ộ ộ ủ
đ ng c a con ng i c i t o th gi i khách quan nên ýộ ủ ườ ả ạ ế ớ
th c bao gi cũng là ý th c c a con ng* i ho t đ ng xãứ ờ ứ ủ ườ ạ ộ
h i. Quá trình lao đ ng c a con ng * i tác đ ng vào thộ ộ ủ ư ờ ộ ế
gi i đã làm cho ý th c không ng ng phát tri n, m r ngớ ứ ừ ể ở ộ
hi u bi t c a con ng* i v nh ng thu c tính m i c aể ế ủ ườ ề ữ ộ ớ ủ
s v t. T đó, năng l c t * duy tr u t* ng c a conự ậ ừ ự ư ừ ượ ủ
ng * i d n d n hình thành và phát tri n.ư ờ ầ ầ ể
- Lao đ ng ngay t đ u đã liên k t con ng * i l i v iộ ừ ầ ế ư ờ ạ ớ
nhau trong m i liên h t t y u, khách quan. M i liên hố ệ ấ ế ố ệ
đó không ng ng đ c c ng c và phát tri n đ n m c làmừ ượ ủ ố ể ế ứ
n y sinh h m t nhu c uả ở ọ ộ ầ "c n thi t ph i nói v i nhauầ ế ả ớ
m t cái gì đó"ộ, t c là ph* ng ti n v t ch t đ bi u đ tứ ươ ệ ậ ấ ể ể ạ
s v t và các quan h c a chúng. Đó là ngôn ng . Ngônự ậ ệ ủ ữ
ng là h th ng tín hi u v t ch t mang n i dung ý th c.ữ ệ ố ệ ậ ấ ộ ứ
Theo Mác, ngôn ng là cái v v t ch t c a t duy, là hi nữ ỏ ậ ấ ủ ư ệ
th c tr c ti p c a t t ng; không có ngôn ng thì conự ự ế ủ ư ưở ữ
ng i không th có ý th c.ườ ể ứ
Nh v y, ngu n g c tr c ti p và quan tr ng nh t quy tư ậ ồ ố ự ế ọ ấ ế
đ nh s ra đ i và phát tri n c a ý th c là lao đ ng, là th cị ự ờ ể ủ ứ ộ ự
ti n xã h i. Ý th c là s ph n ánh hi n th c khách quanễ ộ ứ ự ả ệ ự
vào trong b óc con ng i thông qua lao đ ng, ngôn ngộ ườ ộ ữ
và các quan h xã h i. Ý th c là s n ph m xã h i, là m tệ ộ ứ ả ẩ ộ ộ
hi n t ng xã h i.ệ ượ ộ
2. B n ch t c a ý th cả ấ ủ ứ
- Ý th c là s ph n ánh hi n th c khách quan vào trongứ ự ả ệ ự
b óc con ng * i, làộ ư ờ hình nh ch quan c a th gi iả ủ ủ ế ớ
khách quan. Tuy nhiên, không ph i c th gi i kháchả ứ ế ớ
quan tác đ ng vào b óc ng i là t nhiên tr thành ýộ ộ ườ ự ở
th c. Ng c l i, ý th c là sứ ượ ạ ứ ự ph n ánh năng đ ng, sángả ộ
t oạ v th gi i, do nhu c u c a vi c con ng * i c i bi nề ế ớ ầ ủ ệ ư ờ ả ế
gi i t nhiên quy t đ nh và đ c th c hi n thông quaớ ự ế ị ượ ự ệ
ho t đ ng lao đ ng. Vì v y, ý th c ...ạ ộ ộ ậ ứ là cái v t ch tậ ấ
đ* c đem chuy n vào trong đ u óc con ng i và đ cượ ể ầ ườ ượ
c i bi n đi trong đóả ế ở ”.
Tính sáng t oạ c a ý th c đ c th hi n ra r t phong phú.ủ ứ ượ ể ệ ấ
Trên c s nh ng cái đã có, ý th c có th t o ra tri th cơ ở ữ ứ ể ạ ứ
m i v s v t, có th t ng t ng ra nh ng cái không cóớ ề ự ậ ể ưở ượ ữ
trong th c t . Ý th c có th tiên đoán, d báo v t ngự ế ứ ể ự ề ươ
lai, có th t o ra nh ng o t ng, huy n tho i, nh ngể ạ ữ ả ưở ề ạ ữ
gi thuy t, lý thuy t khoa h c h t s c tr u t ng và cóả ế ế ọ ế ứ ừ ượ
tính khái quát cao.
Tuy nhiên, sáng t o c a ý th c là sáng t o c a ph n ánh,ạ ủ ứ ạ ủ ả
b i vì ý th c bao gi cũng ch là s ph n ánh t n t i.ở ứ ờ ỉ ự ả ồ ạ
- Ý th c là s n ph m l ch s c a s phát tri n xã h i nênứ ả ẩ ị ử ủ ự ể ộ
v b n ch t là có tính xã h i.ề ả ấ ộ
3. K t c u c a ý th cế ấ ủ ứ
Ý th c là m t hi n t ng tâm lý - xã h i có k t c u r tứ ộ ệ ượ ộ ế ấ ấ
ph c t p bao g m nhi u thành t khác nhau có quan hứ ạ ồ ề ố ệ
v i nhau. Có th chia c u trúc c a ý th c theo hai chi u:ớ ể ấ ủ ứ ề
a. Theo chi u ngang: Bao g m các y u t nh tri th c,ề ồ ế ố ư ứ
tình c m, ni m tin, lý trí, ý chí ..., trong đó tri th c là y uả ề ứ ế
t c b n, c t lõi.ố ơ ả ố
b. Theo chi u d c: Bao g m các y u t nh t ý th c,ề ọ ồ ế ố ư ự ứ
ti m th c, vô th c.ề ứ ứ
4. Vai trò tác d ng c a ý th c. Ý nghĩa ph ng phápụ ủ ứ ươ
lu n c a m i quan h gi a v t ch t và ý th c.ậ ủ ố ệ ữ ậ ấ ứ
Khi th a nh n v t ch t t n t i bên ngoài và đ c l p v i ýừ ậ ậ ấ ồ ạ ộ ậ ớ
th c, quy t đ nh ý th c thì s nh n th c th gi i khôngứ ế ị ứ ự ậ ứ ế ớ
th xu t phát t ý th c con ng* i, mà ph i xu t phát tể ấ ừ ứ ườ ả ấ ừ
th gi i khách quan. Trong ho t đ ng th c ti n ph i tônế ớ ạ ộ ự ễ ả
tr ng và hành đ ng theo các quy lu t khách quan.ọ ộ ậ
Lênin đã nhi u l n nh n m nh r ng không đ c l y ýề ầ ấ ạ ằ ượ ấ
mu n ch quan c a mình làm chính sách, l y ý chí áp đ tố ủ ủ ấ ặ
cho th c t vì nh* v y s m c ph i b nh ch quan duyự ế ư ậ ẽ ắ ả ệ ủ
ý chí.
Tuy nhiên, ch nghĩa duy v t đ ng th i v ch rõ s tácủ ậ ồ ờ ạ ự
đ ng tr l i vô cùng to l n c a ý th c đ i v i v t ch tộ ở ạ ớ ủ ứ ố ớ ậ ấ
thông qua ho t đ ng th c ti n c a con ng* i. Quan hạ ộ ự ễ ủ ườ ệ
gi a v t ch t và ý th c là quan h hai chi u. Không th yữ ậ ấ ứ ệ ề ấ
đi u đó s r i vào quan ni m duy v t t m th * ng vàề ẽ ơ ệ ậ ầ ư ờ
b nh b o th , trì tr trong nh n th c và hành đ ng.ệ ả ủ ệ ậ ứ ộ
Nói t i vai trò c a ý th c th c ch t là nói t i vai trò c aớ ủ ứ ự ấ ớ ủ
con ng * i, vì ý th c t nó không tr c ti p thay đ iư ờ ứ ự ự ế ổ