65
NHẬN DIỆN HỢP ĐỒNG THÔNG MINH VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ ĐẶT RA
CHO VIỆT NAM
Trần Linh Huân*
Trần Thị Diện**
Tóm tắt
Tại Việt Nam hiện nay, nền kinh tế số đang ngày càng đóng vai trò quan trọng, điều này góp
phần thúc đẩy hoạt động nghiên cứu, phát triển các ứng dụng khoa học công nghệ vào đời sống
sản xuất một cách mạnh mẽ. Một trong số những ứng dụng được quan tâm hiện nay chính là
hợp đồng thông minh. Với nhiều đặc tính vượt trội nhờ công nghệ chuỗi khối (blockchain), hợp
đồng thông minh mang đến những ưu điểm khác biệt so với hợp đồng “truyền thống” như tính
chính xác, tính độc lập, tự động hóa và tự động thực thi trên môi trường số… Tuy nhiên, bên
cạnh những ưu điểm nổi bật, dưới góc nhìn pháp lý, hợp đồng thông minh vẫn tồn tại một số
hạn chế, bất cập cần được lưu ý và phân tích sâu hơn. Trong phạm vi bài viết này, nhóm tác giả
mong muốn sẽ cung cấp những đặc trưng cơ bản để nhận diện một Hợp đồng thông minh và
đặt ra một số vấn đề pháp lý cần phân tích nhằm hoàn thiện cơ chế áp dụng trong tương lai.
Từ khóa: Hợp đồng thông minh, công nghệ chuỗi khối, vấn đề pháp lý.
* Thạc sĩ Luật học, giảng viên Khoa luật Thương mại, Trường Đại học Luật TP.HCM
** Công Ty TNHH Bảo hiểm Nhân Thọ FWD
66
Đặt vấn đề
Hiện nay, sự bùng nổ của khoa học công nghệ với những phát minh ưu việt mang tính
ứng dụng cao và hiệu quả, trong đó nổi bật có sự ra đời của hợp đồng thông minh (HĐTM). Tại
nhiều quốc gia trên thế giới, chính phủ đã ban hành những quy định kịp thời nhằm điều chỉnh
và áp dụng HĐTM bên cạnh hợp đồng truyền thống. Tuy nhiên, tại Việt Nam, hệ thống pháp
luật nói chung và lĩnh vực pháp luật hợp đồng nói riêng vẫn còn bỏ ngỏ vấn đề này, đây cũng
là một trong những thách thức lớn trong việc áp dụng vào thực tiễn. Do đó, việc nghiên cứu,
đánh giá, làm rõ các vấn đề lý luận và những tiềm năng ứng dụng mà HĐTM mang lại cũng
như chỉ ra những bất cập trong việc thừa nhận tính pháp lý của loại hợp đồng này tại Việt Nam
để từ đó đưa ra một số đề xuất, kiến nghị hoàn thiện trên cơ sở học hỏi kinh nghiệm từ pháp
luật nước ngoài là điều hết sức cần thiết trong bối cảnh hiện nay.
1. Khái quát về hợp đồng thông minh
1.1. Khái niệm và cơ chế hoạt động của hợp đồng thông minh
Từ khi xuất hiện đến nay, đã có nhiều khái niệm khác nhau về HĐTM được đưa ra từ
nhiều góc độ nghiên cứu. Từ góc độ công nghệ, khái niệm sơ khai nhất về HĐTM được công
nhận rộng rãi trong một bài nghiên cứu của Nick Szabo - một lập trình viên, nhà khoa học máy
tính người Mỹ công bố năm 19941. Trong bài báo của mình về HĐTM, tác giả này định nghĩa
“HĐTM là một hình thức giao dịch trên máy tính có khả năng tự động thực hiện các điều khoản
của một hợp đồng”. Gần đây nhất, năm 2018, Vitalik Buterin - người sáng lập đồng tiền kỹ
thuật số ethereum, đã giải thích về HĐTM trong hội nghị thượng đỉnh về công nghệ chuỗi khối
tại Washington DC., theo đó: “HĐTM là một chương trình máy tính, trực tiếp kiểm soát một số
loại tài sản kỹ thuật số và gần như thay thế cho hợp đồng pháp lý thông thường. Khi ứng dụng
này chuyển đổi tài sản kỹ thuật số thành một chương trình máy tính, chương trình này sẽ tự
động mã hóa thông qua việc xác thực những điều kiện nhất định và xác định ai sẽ là người
nhận được tài sản đó.”2 Đây được xem là một khái niệm tương đối cụ thể và rõ ràng, đặc biệt
có sự liên hệ với hợp đồng pháp lý khi khẳng định HĐTM có thể thay thế hợp đồng truyền
thống, hay nói cách khác quan điểm này gợi mở hướng tiếp cận HĐTM với những dấu hiệu
pháp lý cơ bản của một hợp đồng truyền thống.
Dưới góc độ pháp lý, một số quốc gia trên thế giới đã nghiên cứu và đưa ra một số quy
định pháp luật điều chỉnh về HĐTM. Năm 2017, Cộng hòa Belarus là quốc gia đầu tiên trên thế
giới luật hóa HĐTM, tại Mục 9 Phụ lục 1 Nghị định Tổng thống số 8, HĐTM được định nghĩa
là “mã chương trình được thiết lập để thực hiện chức năng của sổ cái phân tán nhằm tự động
và/hoặc thực hiện các giao dịch hoặc các hành vi pháp lý khác3.” Quốc gia này áp dụng cơ chế
khung pháp lý thử nghiệm tại công viên công nghệ cao cho việc thực hiện HĐTM, một người
tham gia thực hiện hợp đồng thông minh được coi là đã được thông báo đầy đủ về các điều kiện
của nó, bao gồm cả những điều kiện được thể hiện bằng mã chương trình, trừ khi được chứng
minh theo cách khác. Tương tự, tháng hai năm 2019, Quốc hội Ý đã chấp thuận nghị định đơn
giản hóa và nâng cao thủ tục hành chính (Decreto Semplificazioni), trong đó thừa nhận tính
pháp lý và khả năng thực thi của HĐTM, đây là “một chương trình máy tính vận hành trên nền
tảng công nghệ sổ cái phân tán (distributed ledger technology - DLT) và việc thực thi của nó
sẽ tự động có hiệu lực đối với các điều khoản đã được thỏa thuận giữa hai hoặc nhiều bên.4”
Một số tiểu bang tại Hoa Kỳ như Arizona, Tennessee, Nevada cũng đã đưa ra khái niệm điều
1 Nick Szabo, Smart Contracts (1994),
https://www.fon.hum.uva.nl/rob/Courses/InformationInSpeech/CDROM/Literature/LOTwinterschool2006/szabo
.best.vwh.net/smart.contracts.html, truy cập ngày 02/02/2023.
2 “Smart Contracts: The Blockchain Technology That Will Replace Lawyers,” Blockgeeks, 2016;
3 Xem thêm tại Annex 1 to Decree of the President of the Republic of Belarus of December 21, .2017 No.8
4 Xem thêm tại: Camera dei Deputati N. 1550, Disegno di Legge Approvate dal Senato della Repubblica (29
January 2019), page no.18–19.
67
chỉnh về HĐTM5. Nhìn chung, những khái niệm về HĐTM mà những quốc gia này đưa ra đều
bao hàm đặc trưng về khía cạnh công nghệ hay nền tảng phía sau của HĐTM nhằm thực thi
một thỏa thuận pháp lý nào đó.
Ngoài ra, còn một hướng định nghĩa HĐTM bằng cách điều chỉnh tên gọi khác đó là
hợp đồng pháp lý thông minh (Smart legal contract) như pháp luật tại Anh và xứ Wales6. Theo
đó Hợp đồng pháp lý thông minh được hiểu là một hợp đồng ràng buộc về mặt pháp lý, trong
đó một số hoặc tất cả các nghĩa vụ hợp đồng được xác định trong và/hoặc được thực hiện tự
động bởi một chương trình máy tính.
Có thể thấy rằng hiện chưa có một định nghĩa thống nhất về HĐTM được thừa nhận
rộng rãi, tuy nhiên có thể đi qua cơ chế hoạt động của HĐTM để nhận diện được một HĐTM
được thiết lập và duy trì như thế nào.
Trong bài nghiên cứu về HĐTM được công bố lần đầu tiên, tác giả Nick Szabo đã đưa
ra ví dụ về nguyên lý hoạt động của HĐTM tương tự như một chiếc máy bán hàng tự động.
Một hợp đồng mua bán đã được viết bằng ngôn ngữ lập trình với mệnh đề “nếu (if) - thì (then)”
để cài đặt trong máy, nếu các đồng xu được đưa vào khe một cách chính xác, món hàng sẽ tự
động rơi vào máng nhận đồ; nếu không có hàng trả ra, máy sẽ trả lại tiền xu. Các giao dịch
không thể dừng lại giữa chừng, tiền không thể được hoàn trả nếu đồ uống đã được cung cấp.
Các điều khoản của giao dịch đã được nhúng trong chương trình phần mềm hoạt động của máy
bán hàng. Khác với hợp đồng truyền thống được viết bằng ngôn ngữ soạn thảo thông thường
thì ngôn ngữ của HĐTM chính là ngôn ngữ lập trình máy tính.
Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở ngôn ngữ lập trình thì HĐTM sẽ không tạo ra sự khác biệt
quá lớn so với hợp đồng điện tử thông thường, điểm khác biệt được đề cập ở đây chính là môi
trường thiết lập HĐTM trong nền tảng công nghệ bockchain7. Nền tảng này cung cấp môi
trường giám sát, xác nhận giao dịch, chống sự gian lận và giả mạo, theo đó các bên sẽ sử dụng
tiền mã hóa làm công cụ giao dịch, và mọi bước trong thực hiện giao dịch sẽ được lưu lại và
theo dõi bởi nhiều bên.
Theo định nghĩa của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), Blockchain là một
cách thức lưu trữ dữ liệu dưới dạng phân tán liên kết tạo thành chuỗi và mạng lưới, và được
duy trì sự kiểm soát trên một mạng phân tán8. Các máy tính tham gia mạng lưới Blockchain sẽ
hoạt động dưới mô hình ngang hàng (peer-to-peer) hay còn gọi là mô hình mạng phân tán
(distributed network) với chức năng bình đẳng như nhau. Với mô hình này sẽ không có sự xuất
hiện của bên thứ ba với tư cách máy chủ hay sổ cái tập trung (centralized ledger) như mô hình
truyền thống. Việc loại bỏ đơn vị trung gian quản lý sẽ đảm bảo an toàn và độ tin cậy cho giao
dịch, loại bỏ chi phí trung gian và tiết kiệm thời gian xác minh, thay vào đó sẽ có sự xác minh
và đồng thuận của đa số những người tham gia - còn gọi là cơ chế đồng thuận phi tập trung
(decentralized consensus).
5 Simmons, “What is the legal status of crypto assets and smart contracts?”, 10/12/2019, https://www.simmons-
simmons.com/en/publications/ck400ievr65o00b44el9cfb4p/what-is-the-legal-status-ofcryptoassets-and-smart-
contracts
6 Law Commission Reforming the law (2021), “Smart Legal Contracts”, https://s3-eu-west-
2.amazonaws.com/lawcom-prod-storage-
11jsxou24uy7q/uploads/2021/11/6.7776_LC_Smart_Legal_Contracts_2021_Final.pdf, truy cập ngày 02/02/2023.
7 Khái niệm Blockchain xuất hiện lần đầu tiên vào năm 2008, trong bài viết “Bitcoin: A peer-to-peer Electronic
Cash System” của tác giả Satoshi Nakamoto, theo đó Blockchain
8 OECD, Decoding blockchain for government, https://www.oecd.org/daf/blockchain/OECD-Blockchain-Policy-
Centre-Flyer.pdf , truy cập ngày 02/02/2023.
68
Liên hệ đến HĐTM, khi các thông tin trong một giao dịch đã được xác minh hợp lệ,
chúng sẽ được mã hóa và lưu trữ vào một khối (block), bên trong một block sẽ bao gồm9:
i. Mã băm (Hash): được hiểu là mã định danh của khối để phân biệt với những khối
khác, duy nhất và không bị trùng lắp;
ii. Dữ liệu giao dịch (Data): là những thông tin có trong giao dịch được các bên cung
cấp;
iii. Dấu thời gian (Timestamp): thời gian khối dữ liệu được khởi tạo;
iv. Mã băm của khối trước đó (Previous Block Hash): dùng để liên kết với các khối với
nhau.
Khi khối đầu tiên trong chuỗi được tạo ra (khối nguyên thủy), nó sẽ liên kết với những
khối sau đó bằng mã băm của mình và mã mới của khối sau đó. Nếu một khối bị can thiệp sửa
đổi thì những khối sau sẽ cần phải được mã hóa lại từ đầu đến cuối vì chúng đã lưu mã băm cũ
của khối trước đó, có như vậy chuỗi liên kết mới được duy trì. Ngoài ra mỗi sự thay đổi trong
chuỗi đều cần có sự xác nhận của những người tham gia, chính những đặc trưng trong cấu trúc
của chuỗi khối là trở ngại của những kẻ tấn công (hacker) và cản trở sự can thiệp hay thay đổi
dữ liệu trái phép.
1.2. Khả năng ứng dụng của Hợp đồng thông minh
Với cơ chế hoạt động gắn liền với công nghệ blockchain mang những ưu điểm như: tính
chính xác, tính tính rõ ràng và minh bạch, tính nhanh chóng và hiệu quả, tính bảo mật và tính
bất biến10, HĐTM được ứng dụng ngày càng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực, có thể điểm qua một
số ứng dụng nổi bật như:
Trong lĩnh vực tài chính-ngân hàng, công nghệ blockchain nói chung và HĐTM nói
riêng được xem là chìa khóa tháo gỡ các nút thắt trong hoạt động thanh toán quốc tế và tài trợ
thương mại tại các tổ chức tín dụng11. Trong giao dịch Thư tín dụng (Letter of credit - L/C),
ứng dụng Blockchain, nhóm tác giả Shuchih Ernest Chang đã đưa ra ví dụ khi các bên tham gia
sẽ cùng thỏa thuận một hợp đồng thông minh. Hợp đồng thông minh được lập trình trên
Blockchain phù hợp với các thỏa thuận quy định trong các hợp đồng thương mại và các điều
kiện, điều khoản của L/C. Giao dịch L/C trên Blockchain thực hiện thanh toán thông qua tính
năng tự thực thi của hợp đồng thông minh, hợp đồng thông minh còn có thể ghi lại việc chuyển
quyền sở hữu12. Ngoài ra, nhắc đến lĩnh vực tài chính trong bối cảnh ứng dụng công nghệ
blockchain không thể nhắc đến thuật ngữ Defi (tài chính phi tập trung). Các sản phẩm tài chính
phi tập trung có nhiều loại nhưng tất cả đều chia sẻ một tính năng chung, đó là giúp chuyển đổi
các sản phẩm tài chính truyền thống thành những biến thể mới không yêu cầu trung gian, như
cho phép giao dịch cho vay ngang hàng (P2P), dùng hợp đồng thông minh để giám sát hoạt
động và đảm bảo tính toàn vẹn của các giao dịch. Gần như tất cả các dự án DeFi đều được xây
dựng trên Ethereum13. Hay trong mảng bảo hiểm, tại Singapore, Imdediate cùng với Deloitte
9 OECD, Blockchain Primer, https://www.oecd.org/finance/OECD-Blockchain-Primer.pdf, truy cập ngày
02/02/2023.
10 Trần Linh Huân, Về hợp đồng thông minh, Tạp chí Kiểm sát, số 24, tr.44.
11 Nguyễn Nhi Quang, Ứng dụng Blockchain trong giao dịch L/C tại các ngân hàng thương mại Việt Nam,
https://tapchinganhang.gov.vn/ung-dung-blockchain-trong-giao-dich-l-c-tai-cac-ngan-hang-thuong-mai-viet-
nam.htm, truy cập ngày 02/02/2023.
12 Shuchih Ernest Chang & Hueimin Louis Luo & YiChian Chen, 2019. "Blockchain-Enabled Trade Finance
Innovation: A Potential Paradigm Shift on Using Letter of Credit," Sustainability, MDPI, vol. 12(1), pages 1-16,
December.
13 Nam Anh, Blockchain sẽ thay đổi tương lai của hệ thống ngân hàng như thế nào, Tạp chí kinh tế số, 2022,
https://vneconomy.vn/blockchain-se-thay-doi-tuong-lai-cua-he-thong-ngan-hang-nhu-the-nao.htm, truy cập ngày
02/02/2023.
69
và FWD đã tạo nên một hệ sinh thái trong cung cấp các gói bảo hiểm tiện ích với nền tảng của
HĐTM14, Immediate cho phép khách hàng tùy ý sử dụng tài khoản bảo hiểm vào những nhu
cầu cá nhân của họ và mọi thông tin giao dịch liên quan đến hợp đồng bảo hiểm sẽ được lưu
trữ trong ví điện tử của khách hàng. Và khi sự kiện bảo hiểm xảy ra, HĐTM sẽ được kích hoạt
và các khoản bồi thường sẽ được chi trả trực tiếp vào ví điện tử cho khách hàng.
Trong lĩnh vực công nghiệp thực phẩm, HĐTM có thể được ứng dụng một cách rộng
rãi trong việc tạo ra các hệ thống truy xuất nguồn gốc thực phẩm trồng trọt và chăn nuôi15. Khi
ngày càng có nhiều nhu cầu về tính minh bạch trong chuỗi thực phẩm nông nghiệp, cả từ phía
người tiêu dùng, thương nhân và chính phủ. Việc áp dụng công nghệ chuỗi khối để cho phép
truy xuất nguồn gốc an toàn cho việc quản lý chuỗi sản xuất và cung ứng nông sản-thực phẩm,
cung cấp thông tin như nguồn gốc của một sản phẩm thực phẩm và ngăn chặn thực phẩm gian
lận là vô cùng cần thiết, do tính minh bạch và bất biến được cung cấp bởi công nghệ này. Trong
một nghiên cứu, tác giả Yingli Wang và cộng sự đã đề xuất một hệ thống truy xuất nguồn gốc
sản phẩm dựa trên công nghệ blockchain, trong đó tất cả lịch sử đăng ký và chuyển giao sản
phẩm được ghi lại vĩnh viễn bằng cách sử dụng HĐTM. Một cơ chế phản hồi được thiết kế để
xác minh danh tính của cả các bên tham gia vào giao dịch và đảm bảo tính hiệu lực của giao
dịch đó16. Hay tác giả Bin Yu và cộng sự trong bài nghiên cứu “Hệ thống giám sát dựa trên hợp
đồng thông minh và mô hình đánh giá” đã đề xuất một khung giám sát mà kết hợp HĐTM và
các mô hình đánh giá để đánh giá tự động chất lượng của các mẫu nước ép trái cây17. HĐTM
được thực thi để ghi lại dữ liệu sản xuất trên chuỗi khối và có thể quyết định xem quy trình sản
xuất có hoạt động chính xác hay không, hoặc phải bị chấm dứt vì không tuân thủ. Tính khả thi
của hệ thống đã được đánh giá bằng cách thực hiện một ví dụ bằng việc tạo ra phiên bản HĐTM
của hệ thống giám sát chất lượng cho nước ép đào sản xuất dựa trên nền tảng Ethereum và
Remix IDE (một công cụ online hỗ trợ lập trình HĐTM).
Trong lĩnh vực y tế, ứng dụng đầu tiên của HĐTM chính là hồ sơ bệnh án điện tử, cho
phép chuyển giao hoặc truy cập hồ sơ sức khỏe thông qua phê duyệt chữ ký giữa bệnh nhân và
nhà cung cấp dịch vụ. HĐTM cũng được nghiên cứu ứng dụng trong việc theo dõi sức khỏe cá
nhân thông qua các thiết bị IoT (Mạng lưới thiết bị kết nối Internet). Hay như công trình nghiên
cứu ứng dụng HĐTM trong quy trình đặt lịch hẹn khám và tư vấn, một nền tảng chẩn đoán sức
khỏe kỹ thuật số được phát triển giúp giải quyết vấn đề về sự quá tải tại các bệnh viện, tránh sự
chờ đợi của bệnh nhân, cũng như cập nhật những kiến thức y học mới nhất trong quá trình chấn
đoán và đưa ra ý kiến tư vấn18. Điển hình cho việc ứng dụng những nghiên cứu về HĐTM vào
y tế chính là Estonia - được biết đến là một trong những quốc gia tiến bộ kỹ thuật số nhất trên
thế giới, cung cấp hơn 2.500 giao dịch kỹ thuật số để tương tác với chính phủ. Sau một cuộc
tấn công mạng năm 2007, từ năm 2016, quốc gia này đã chọn công nghệ chuỗi khối và HĐTM
để bảo mật và ghi lại hồ sơ sức khỏe của 1,3 triệu công dân của mình, việc sử dụng công nghệ
này đã cho phép quốc gia chia sẻ dữ liệu một cách dễ dàng và tiết kiệm giữa nhiều nhà cung
cấp dịch vụ y tế trong thời gian thực, bảo toàn tính toàn vẹn của dữ liệu và giảm rủi ro dữ liệu
14 “Insurance Market launches Immediate, a new Eco System for Blockchain Insurance, in collaboration with
Zilliqa, FWD and Deloitte, Business Insider, 2018.
15 Lodovica Marchesi et al., Automatic Generation of Ethereum-Based Smart Contracts for Agri-Food Traceability
System, 2022, Volume:10, https://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=9764720, truy cập ngày
02/02/2023.
16 Wang, J. H. Han, and P. Beynon-Davies, ‘‘Understanding blockchain technology for future supply chains: A
systematic literature review and research agenda,’’ Supply Chain Manage., Int. J., ISSN: 1359-8546, vol. 24, no.
1, pp. 62–84, Jan. 2019.
17 B. Yu, P. Zhan, M. Lei, F. Zhou, and P. Wang, ‘‘Food quality monitoring system based on smart contracts and
evaluation models,’’ IEEE Access, ISSN: 2169-3536, vol. 8, pp. 12479–12490, 2020
18 Aleksandr Kormiltsyn at el., Improving Healthcare Processes with Smart Contracts, 2019,
https://www.researchgate.net/publication/333837912_Improving_Healthcare_Processes_with_Smart_Contracts ,
truy cập ngày 02/02/2023.