Phát triển thư viện số ở Trung Quốc và hình thành “Thủ thư số”
Lời nói đầu
Cùng với sự phát triển và ứng dụng rộng rãi của mạng lưới truyền thông và
công nghệ thông tin, nhiều thư viện số đang có sự phát triển mạnh mẽ trên
thế giới hiện nay. Những thư viện số này sẽ trở thành trung tâm thu thập và
sản sinh ra nhiều tài nguyên thông tin khác nhau, là cầu nối cho sự trao đổi
giữa các chuyên gia, thủ thư và bạn đọc, là công cụ khám phá, tìm kiếm và
truy xuất thông tin và là mô hình hiện đại nhằm cung cấp những dịch vụ
thông tin chuyên biệt ở mức độ cao. Sự xuất hiện của thư viện số không chỉ
tạo ra một cơ hội mới cho sự phát triển thư viện, mà còn đặt ra những yêu cầu
cao hơn trong việc cải tổ những thư viện truyền thống, đặc biệt là phát triển
một thủ thư theo "phong cách mới".
Định nghĩa và đặc điểm thư viện số
Nhiều định nghĩa đã được công bố trong giới học giả toàn cầu về thư viện
nhằm định nghĩa rõ ràng một thư viện số. Đây là một số định nghĩa tiêu biểu
về thư viện số:
Một số thành viên Hiệp hội Thư Viện Số Hoa kỳ (Digital Library Federation)
đã đưa ra một định nghĩa, "Thư viện số là các tổ chức cung cấp tài nguyên,
gồm các nhân viên chuyên biệt giúp lựa chọn, tổ chức, cung cấp khả năng
truy cập thông minh, chỉ dẫn, phân phối, bảo quản tính toàn vẹn và sự thống
nhất của các bộ sưu tập số theo thời gian để đảm bảo làm sao chúng luôn sẵn
có để truy xuất một cách dễ dàng và kinh tế nhất đối với một cộng đồng
người dùng hoặc một nhóm cộng đồng người dùng" (Raitt, 1999).
Hai học giả người Nga là Sokolova và Liyabev cho rằng thư viện số là một
hệ thống phân tán có khả năng lưu trữ và tận dụng hiệu quả các loại tài liệu
điện tử khác nhau, mà giúp người dùng có thể truy cập và được chuyển giao
thông tin dễ dàng qua mạng máy tính (Xiao, 2003).
Nhiều học giả Trung Quốc lại có cùng quan điểm rằng "Một thư viện số trên
thực tế không phải là một thư viện ở góc độ mở rộng không gian của nó; thay
vào đó nó là trung tâm tài nguyên thông tin số chứa đựng tài nguyên thông tin
đa phương tiện. Một thư viện số tồn tại bằng việc số hóa thông tin, chẳng hạn
như văn bản, ký tự, chữ viết, hình ảnh, video và âm thanh, đồng thời cung
cấp cho người dùng các dịch vụ thông tin nhanh chóng và thuận tiện thông
qua Internet, nhằm chuyển giao một hệ thống thông tin số mà trong đó việc
chia sẻ nguồn tài nguyên luôn sẵn sàng" (Wang, 2003).
Mặc dù có sự khác nhau về lý giải trong nhiều định nghĩa, nhưng những đĩnh
nghĩa này lại tương tự nhau về mặt bản chất cốt yếu. Vì vậy, từ những định
nghĩa trên chúng ta có thể rút ra những đặc điểm khác biệt của thư viện số
bao gồm:
o Khả năng lưu trữ khối lượng lớn tài nguyên thông tin khác nhau;
o Khả năng lưu trữ và chuyển giao tài nguyên thông tin bằng nhiều phương
tiện khác nhau;
o Khả năng chuyển giao tài nguyên thông tin qua mạng;
o Khả năng quản lý tài nguyên thông tin phân tán;
o Khả năng chia sẻ thông tin ở cấp độ chuyên biệt cao;
o Có công nghệ tìm kiếm và truy xuất thông minh;
o Cung cấp dịch vụ thông tin không giới hạn thời gian và không gian.
Những thư viện số đang phát triển ở Trung Quốc
Trung Quốc bắt đầu việc nghiên cứu và thử nghiệm những thư viện số vào
năm 1995. Chỉ sau một vài năm, chúng đã được sự phát triển nhanh chóng.
Nhiều dự án đã được triển khai với sự tiến triển đáng chú ý, dưới đây là một
vài dự án.
Dự Án Thư Viện Số Trung Quốc Thử nghiệm (CPDL- The Chinese Pilot
Digital Library Project)
Dự Án Thư Viện Số Trung Quốc Thử nghiệm (CPDL) được phát triển bởi
chín thư viện công cộng danh tiếng ở Trung Quốc, bao gồm Thư Viện Quốc
Gia Trung Quốc (NLC), Thư Viện Thành Phố Thượng Hải, Thư viện Thẩm
Quyến, ... Mục tiêu chính nhằm tạo ra một Dự Án Thư Viện Số Trung Quốc
Thử nghiệm (CPDL) thống nhất và liên kết mà trong đó nhiều thư viện có thể
hợp tác và hỗ trợ lẫn nhau. Dự Án CPDL được đưa vào thử nghiệm các kho
tài nguyên thông tin được tiêu chuẩn hóa và phân tán thuộc nhiều dạng khác
nhau chuyển giao một công nghệ ban đầu sẵn có và hỗ trợ thực hành cho việc
xây dựng những thư viện số của Trung Quốc đạt tiêu chuẩn quốc tế. Hiện tại,
các tổ chức tham gia đang tiến hành nghiên cứu và phát triển thích hợp và
xây dựng một tiến trình tốt trong việc thực hiện tiêu chuẩn siêu dữ liệu, một
trong những tiêu chuẩn quan trọng của công nghệ thư viện số (Zhang, 2003).
Mạng Tri Thức - Dự Án Hệ Thống Thư Viện Số (Knowlegde Network -
Digital Library System Project)
Dự án phối hợp giữa Thư Viện Quốc Gia Trung Quốc (NLC) và Beijing
Dawning Information Technologies Corporation đã tập trung vào việc thiết
kế và phát triển kiến trúc thư viện số Cấp I. Hệ thống sẽ được xây dựng trong
môi trường Internet, chứa đựng nhiều kho tài nguyên số phân tán. Trí tuệ
nhân tạo được sử dụng trong hệ thống phục vụ việc tìm kiếm nhanh chóng
trên nhiều kho tài nguyên cùng một lúc (Xiao et al., 2002).
Hệ Thống Thông Tin Thư Viện các trường Đại học Trung Quốc (CALIS-
China Academic Libraries Information System)
Được phối hợp từ Trung Tâm Quản Lý tại trường Đại Học Bắc Kinh, dự án
bao gồm bốn trung tâm chuyên ngành và bảy trung tâm văn học địa phương
trên khắp Trung Quốc. Người ta dự định tích hợp các tài nguyên thư viện của
tất cả các trường đại học ở Trung Quốc bằng cách cung cấp truy cập chia sẻ
đến cả các tài nguyên thông tin lẫn hệ quản trị môi trường chia sẻ, và theo
cách đó để chuyển giao dịch vụ cung cấp tài nguyên học thuật đa dạng và
phong phú. Tiến trình thực hiện của dự án bao gồm phát triển những tiêu
chuẩn và chi tiết kỹ thuật liên quan đến việc xây dựng thư viện số và lựa
chọn hoặc phát triển những công nghệ tích hợp để hỗ trợ các thư viện thành
viên, nhằm tạo nên một hệ thống thư viện số đa lớp (multi-layer digital
library) (Xiao et al., 2002).
Dự Án Thư Viện Số Quốc Gia Trung Quốc (China National Digital Library
Project)
Như là một hệ thống tài nguyên số quốc gia được hỗ trợ bởi những công nghệ
mới hiện đại và tiên tiến nhất, Dự Án Thư Viện Số Quốc Gia Trung Quốc