Lêi nãi ®Çu

N­íc ta hiÖn nay ®ang ë trong giai ®o¹n ®Çu cho sù cÊt c¸nh cña nÒn kinh

tÕ. Lùa chän con ®­êng m« h×nh kinh tÕ ®Ó b¶o ®¶m cho nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn

theo h­íng c«ng nghiÖp ho¸,hiÖn ®¹i ho¸, ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lµ vÊn ®Ò

kh«ng hÒ ®¬n gi¶n.

N­íc ta cßn cã nhiÒu h¹n chÕ trong qu¶n lý nhµ n­íc nãi chung vµ trong

c¬ chÕ chÝnh s¸ch nãi riªng. ViÖc nhËn thøc ®óng vÒ vai trß, nhiÖm vô cña nhµ

n­íc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ph¶i lµ viÖc ®Çu tiªn. Nghiªn cøu vai trß kinh tÕ

nhµ n­íc lµ viÖc cÇn thiÕt vµ quan träng.

Néi dung chÝnh cña ®Ò tµi gåm cã 4 phÇn:

PhÇn 1 – Quan niÖm vÒ kinh tÕ nhµ n­íc

PhÇn 2 - Vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc

PhÇn 3 - §Æc tr­ng kinh tÕ thÞ tr­êng theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë

ViÖt Nam

PhÇn 4 - Ph­¬ng h­íng c¶i c¸ch kinh tÕ nha n­íc

Víi t­ c¸ch lµ sinh viªn cña tr­êng §HKTQD, t«i xin ®­a ra ®Ò ¸n cña m×nh víi

néi dung trªn. “Kinh tÕ nhµ n­íc vµ vai trß chñ ®¹o cña nã trong nÒn kinh tÕ thÞ

tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa(cid:0) Tuy nhiªn do kinh nghiÖm nghiªn cøu

cßn ch­a nhiÒu nªn t«i kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. T«i xin ch©n thµnh

c¶m ¬n thÇy gi¸o: Mai H÷u Thùc ®· h­íng dÉn t«i hoµn thµnh ®Ò ¸n nµy.

i. Quan niÖm vÒ kinh tÕ nhµ n­íc

1. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ nhµ n­íc

Nhµ n­íc lµ mét thiÕt chÕ quyÒn lùc chÝnh trÞ lµ c¬ quan thèng trÞ giai

cÊp cña mét nhãm giai cÊp víi c¸c giai cÊp kh¸c, b¶m ®iÓm quyÒn lîi cña giai cÊp

thèng trÞ. Tuy nhiªn lÞch sö c¸ch m¹ng c«ng nghÖ qu¶n lý kinh tÕ cña nhµ n­íc

lu«n g¾n liÒn víi chøc n¨ng qu¶n lý hµnh chÝnh.

Chøc n¨ng c¶u nhµ n­íc ®­îc ph«i thai ngay tõ lóc ban ®Çu nhµ n­íc xuÊt

hiÖn

1.1. Trong giai ®o¹n tù do c¹nh tranh cña chñ nghÜa t­ b¶n: (Häc thuyÕt

cña c¸c tr­êng ph¸i cæ ®iÓn, d©n cæ ®iÓn).

Thêi kú CNTT h­íng (XV - XVII) vai trß qu¶n lý kinh tÕ cña nhµ n­íc rÊt

®­îc coi träng. Nhµ n­íc t­ s¶n ®· thùc hiÖn chÝnh s¸ch tiÒn tÖ hÕt søc nghiªm

ngÆt, hä t×m mäi c¸ch tÝch luü tiÒn tÖ, kh«ng cho tiÒn ch¹y ra n­íc ngoµi, nhµ n­íc

cßn quy ®Þnh nh÷ng n¬i ®­îc phÐp bu«n b¸n. Trong chÝnh s¸ch ngo¹i th­¬ng hä

dïng hµng rµo, thuÕ quan b¶o hé, ®¸nh thuÕ nhËp khÈu cao vµ thuÕ xuÊt nhËp khÈu

thÊp, quy ®Þnh nghiªm ngÆt tØ gi¸ hèi ®o¸i.

ThuyÕt cña Adan Smith (726 - 1790) “ ThuyÕt bµn tay v« h×nh” l¹i cho r»ng

ho¹t ®éng cña toµn bé nÒn kinh tÕ lµ do c¸c quy luËt kh¸ch quan tù chi phèi, vµ

®­a ra nguyªn lý “Nhµ n­íc kh«ng can thiÕp” vµo ho¹t ®éng kinh tÕ nh­ng «ng

kh«ng chèng l¹i vai trß kinh tÕ nhµ n­íc mµ chØ chèng l¹i sù can thiÖp sai tr¸i cña

nhµ n­íc mµ th«i.

ThuyÕt c©n b»ng tæng qu¸t “ cña Leon Wleas lêi khuyªn nghÞ nhµ n­íc cÇn

can thiÖp vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, t¹o ra sù c¹nh tranh lµnh m¹nh, h¹n chÕ ®Çu c¬,

æn ®Þnh gi¸ phï hîp víi tiÒn l­¬ng.

1.2. Trong giai ®o¹n cña chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn nhµ n­íc.

Häc thuyÕt “bµn tay h÷u h×nh cña J. M. KeYneS: ®¸nh gi¸ cao vai trß cña

KTNN; c¸c chÝnh s¸ch KTNN tíi nÒn KTTT.

Quan ®iÓm cña CN M¸c - Lªnin vÒ KTNN.

+ C¬ chÕ thÞi tr­êng lµ c¬ chÕ tèt nhÊt ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ hµng ho¸ mét

c¸ch cã hiÖu qu¶, tuy nhiªn cã nhiªn khuyÕt tËt v× vËy cÇn cã sù qu¶n lý cña nhµ

n­íc.

* Tõ c¸c sù ph©n tÝch trªn cho phÐp rót ra kÕt luËn.

TÊt c¶ c¸c nhµ n­íc ®· vµ ®ang tån t¹i kh«ng cã nhµ n­íc nµo phi kinh tÕ,

®øng bªn ngoµi hay bªn trªn nÒn kinh tÕ. Sù ra ®êi cña nhµ n­íc bao giê còng cã

nguån gèc tõ nguyªn nh©n kinh tÕ. BÊt kú víi ho¹t ®éng cña nhµ n­íc hoÆc k×m

h·m hoÆc thóc ®Èy kinh tÕ.

Mçi thÓ chÕ kinh tÕ ®ßi hái mét tæ chøc nhµ n­íc riªng phï hîp víi yªu cÇu

cña nã.

Nhµ n­íc ph¶i tæ chøc bé m¸y hoµn thiÖn chøc n¨ng nhiÖm vô cña m×nh

víi sù vËn ®éng kiÕn ®èi cña nÒn kinh tÕ.

1.3. Thµnh phÇn KTNN

Khu vùc KTNN lµ mét kh¸i niÖm t­¬ng ®èi.

NÕu xÐt vÒ khÝa cd¹nh h×nh thøc tæ chøc th× khu vùc KTNN bao gåm.

+ C¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc ho¹t ®éng kinh doanh vµ c¸c doanh nghiÖp

nhµ n­íc ho¹t ®éng c«ng Ých.

+ C¸c doanh nghiÖp cã cæ phÇn nhµ n­íc chi phèi hoÆc cæ phÇn ®Æc biÖt

cña nhµ n­íc (theo quy ®Þnh cña luËt doanh nghiÖp nhµ n­íc.

+ C¸c doanh nghiÖp cã vèn gãp cña nhµ n­íc.

+ C¸c tæ chøc sù nghiÖp kinh tÕ cña nhµ n­íc.

NÕu xÐt vÒ khÝa c¹nh cña lÜnh vùc ho¹t ®éng trong nÒn kinh tÕ, th× khu vùc

kinh tÕ nhµ n­íc bao gåm c¸c ho¹t ®éng cña nhµ n­íc trong viÖc:

+ Qu¶n lý vµ khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn tù nhiªn.

+ §Çu t­, qu¶n lý vµ khai th¸c c¸c c«ng tr×nh h¹ tÇng kü thaôat (®­êng s¸,

bÕn, b·i cd¶ng, c¸c khu c«ng nghiÖp tËp trung v.v...).

+ C¸c tæ chøc kinh tÕ ho¹t ®éng trong c¸c lÜnh vùc c«ng nghiÖp, n«ng

nghiÖp, th­¬ng m¹i, dÞch vô; trong lÜnh v÷ tµi chÝnh, tÝn dông, ng©n hµng v.v...

2. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ nhµ n­íc ë ViÖt Nam.

ë ViÖt Nam môc tiªu ®éc l©p d©n téc bån liÒn víi chñ nghÜa x· héi trong g

Çn thÕ kû qua ®· trë thµnh ®éng lùc th«i thóc giµnh ®éc lËp vµ x©y dùng mét cuéc

sèng Êm no vµ h¹nh phóc cho nh©n d©n.

Dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u vÒ nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu chóng ta hoµn

toµn kh¶ n¨ng x©y dùng mét ®éi ngò c¸n bé qu¶n lý vµ lao ®éng trong c¸c doanh

nghiÖp nhµ n­íc cã lý ®¶ng céng s¶n s©u s¾c) lµm giµu kh«ng chØ cho b¶n than mµ

cßn ph¶i lµm giµu cho ®Êt n­íc.

Sù ra ®êi kinh tÕ nhµ n­íc ë ViÖt Nam thÓ hiÖn qua c¸c b­íc: Quèc c÷i ho¸

x· héi chñ nghÜa, c¶i t¹o x· héi cò vµ ®Çu t­ x©y dùng míi x· héi chñ nghÜa.

M« h×nh kinh tÕ chØ huy: KTNN bao trñm lªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc KINH TÕ.

M« h×nh KT thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam. §a d¹ng

ho¸ së h÷ tån t¹i nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, trng ®ã KTNN gi÷ vai trß chñ ®¹o

2.2.Thùc tr¹ng doanh nghiÖp nhµ n­íc ë ViÖt Nam.

VÊn ®Ò hiÖu qu¶ cña DNNN lµ ®Æc biÖt quan träng, v× ®· lµ doanh nghiÖp

kinh doanh ®­¬ng nhiªn ph¶i cã hiÖu qu¶ th× míi tån t¹i, ph¸t triÓn. VeÞec xem

xÐt, ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña DNNN cÇn cã quan ®iÓm toµn diÖn c¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh

trÞ, x· héi; trong ®ã, lÊy suÊt sinh lêi trªn vèn lµm mét trong nh÷ng tiªu chuÈn chñ

yÕu ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña doanh nghiÖp kinh doanh, lÊy kÕt qu¶ thùc hiÖn c¸c

chÝnh s¸ch x· héi lµm tiªu chuÈn chñ yÕu ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña doanh nghiÖp

c«ng Ých.

Trªn thùc tÕ, nh÷ng hoµi ngi, thiÕu niÒm tin cña mét bé phËn c¸n bé, ®¶ng

viªn vµo hiÖu qu¶ cña DNNN còng kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã c¨n cø nhÊt ®Þnh. Thùc

tÕ cho thÊy, c¸c DNNN cña chóng ta bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu to lín ®· vµ ®ang

béc lé nh÷ng yÕu kÐm kh¸ nghiªm träng.

Quy m« c¸c DNNN cßn ná (vèn b×nh qu©n chØ lµ 12 tØ ®ång), c¬ cÊu cã

nihÒu bÊt hîp lý, c«ng nghÖ l¹c hËu, qu¶n lý yÕu kÐm, ch­a thËt sù tù chñ, tù chÞu

tr¸ch nhiÖm trong s¶n xuÊt thÊy ngoµi mét sè doanh nghiÖp cã tr×nh ®é c«ng nghÖ

hiÖn ®¹i hoÆc trung b×nh cña thÕ giíi tõ 10 ®Õn 20 n¨m, thËm cÝ 30 n¨m. §Õn th¸ng

5/2001 míi chØ cã 4,1% tæng sè DNNN ®­îc chøng nhËn ®¹t tiªu chuÈn chÊt

l­îng quèc tÕ. KÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cña c¸c DNNN còng ch­a t­¬ng xøng

víi c¸c nguån lùc ®· cã vµ sù hç trî ®Çu t­ cña Nhµ n­íc: Trong 4 n¨m (1997 -

2000) ng©n s¸ch nhµ n­íc ®· ®Çu t­ thªm cho DNNN gÇn 82000 tØ ®ång; ngoµi ra,

miÔn gi¶m thuÕ 1351 tØ ®ång, xo¸ nî 1.088 tØ ®ång, khoang nî 3392 tØ ®ång, gi·n

nî 540 tØ ®ång, gi¶m tÝnh khÊu hao 200 tØ ®ång vµ cho vay ­u ®·i ®Çu t­ 9000 tØ

®ång. §Õn n¨m 2000, sè DNNN kinh doanh cã hiÖu qu¶ míi chØ lµ 40%, bÞ lç liªn

tôc chiÕm tíi 29%.

T×nh h×nh ®óng nh­ vËy, nh­ng tõ ®ã ®Ó ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh chØ cã c¸c

DNTN míi cã l·i vµ DNNN chØ cã thua lç, kÐm hiÖu qu¶ lµ hoµn toµn kh«ng ®óng.

NhËn ®Þnh nµy thiÕu c¶ c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn, coi mét sè hiÖn t­îng trïng víi

b¶n chÊt, bëi nÕu ®i s©u nghiªn cøu chóng ta còng dÔ thÊy kh«ng chØ DNNN míi

thua lç, mµ còng cã nhiÒu DNTN thua lç. Khñng ho¶ng kinh tÕ - tµi chÝnh khu vùc

víi nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cã thÓ ®­îc coi lµ khñng

ho¶ng cña kinh tÕ t­ nh©n. Thùc tÕ ë thµnh phè H¶i Phßng (còng nh­ ë nhiÒu ®Þa

ph­¬ng kh¸c) cho thÊy, tû lÖ nî qu¸ h¹n cña c¸c kho¶n vay tÝn dông ng©n hµng cña

DNTN (vµo kho¶ng 36% tÝnh ®Õn th¸ng 6/2001), cao gÊp ®«i so víi DNNN, trong

®ã phÇn lín lµ nî khã cã kh¶ n¨ng thanh to¸n. Trong tæng sè DNNN cã tíi 70% lµ

ho¹t ®éng cã l·i vµ khi l·i khi lç; sè DNNN thua lç tuy cßn nhiÒu song chØ lµ thiÓu

sè.

Nh­ vËy, thua lç, hiÖu qu¶ thÊp lµ ®ång hµnh cña c¶ DNNN vµ DNTN,

kh«ng cã sù ph©n biÖt chñ së h÷u. Thùc tÕ ë n­íc ta cho thÊy, sù thua lç hiÖu qu¶

kinh tÕ thÊp cña mét bé phËn ®¸ng kÓ DNNN vµ DNTN cã nhiÒu nguyªn nh©n

kh«ng cã liªn quan ®Õn së h÷u doanh nghiÖp, trong ®ã cã nguyªn nh©n rÊt c¬ b¶n

lµ ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt kinh doanh cua n­íc ta nhiÒu khã kh¨n, biÕn ®éng rñi ro lín,

c¸c doanh nghiÖp cßn nhiÒu h¹n chÕ yÕu kÐm, nhÊt lµ vÒ tr×nh ®é qu¶n lý, kinh

nghiÖm th­¬ng tr­ên

ii. vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc.

§¸nh gi¸ thµnh tùu 10 n¨m thùc hiÖn chiÕn l­îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ -

x· héi (1991 - 2000), B¸o c¸o ChÝnh trÞ t¹i §¹i héi IX ®· nhËn ®Þnh r»ng mét trong

nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng nhÊt cña nÒn kinh tÕ trong nh÷ng n¨m võa qua lµ : "

Tõ chç chØ cã hai thµnh phÇn kinh tÕ lµ kinh tÕ Nhµ n­íc vµ kinh tÕ tËp thÓ ®·

chuyÓn sang cã nhiÒu thµnh phÇn trong ®ã kinh tÕ Nhµ n­íc gi÷ vai trß chñ ®¹o ".

ë mét ®o¹n kh¸c vÒ ®­êng lèi vµ chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, B¸o c¸o

ChÝnh trÞ l¹i kh¼ng ®Þnh quyÕt t©m cña §¶ng ta : " Thùc hiÖn nhÊt qu¸n chÝnh s¸ch

ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn" vµ nãi râ thªm : " C¸c thµnh phÇn kinh tÕ

kinh doanh theo ph¸p luËt ®Òu lµ bé phËn cÊu thµnh quan träng cña nÒn kinh tÕ thÞ

tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa cïng ph¸t triÓn l©u dµi , hîp t¸c vµ c¹nh tranh

lµnh m¹nh, trong ®ã kinh tÕ Nhµ n­íc gi÷ vai trß chñ ®¹o; kinh tÕ Nhµ n­íc cïng

kinh tÕ tËp thÓ ngµy cµng trë thµnh nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cña nÒn kinh tÕ quèc d©n".

Nh÷ng ®iÒu trªn thùc sù chøa ®ùng nhiÒu c¸i míi ®­îc tæng kÕt tõ thùc tiÔn ®ßi

hái ph¶i cã mét sù nghiªn cøu c«ng phu míi thùc sù n¾m b¾t ®­îc. PhÇn nµy lµm

râ ba vÊn ®Ò sau:

Mét lµ, c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ph¸t triÓn ë n­íc ta hiÖn nay.

Hai lµ, tÝnh tÊt yÕu vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ Nhµ n­íc.

Ba lµ, vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ Nhµ n­íc biÓu hiÖn nh­ thÕ nµo.

1. C¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ph¸t triÓn ë n­íc ta hiÖn nay.

Ta ®· biÕt c­¬ng lÜnh n¨m 1991 cña §¶ng ta nªu lªn s¸u ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña

x· héi chñ nghÜa mµ nh©n d©n ta x©y dùng, trong ®ã cã ®Æc tr­ng vÒ nÒn kinh tÕ

dùa trªn c¬ së chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt lµ chñ yÕu. ChÕ ®é c«ng h÷u

hay chÕ ®é c«ng céng bao gåm c¶ së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ. ChÕ ®é c«ng

h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu tõng b­íc ®­îc x¸c lËp vµ sÏ chiÕm ­i thÕ tuyÖt ®èi

khi chñ nghÜa x· héi ®­îc x©y dùng xong vÒ c¬ b¶n. §ã lµ chuyÖn l©u dµi, cßn

chuyÖn tr­ín m¾t chóng ta vÉn ®ang lµ thêi kú qu¸ ®é. Thêi kú qu¸ ®é lµ mét thêi

kú kh«ng ng¾n cho nªn ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn còng lµ mét tÊt yÕu

kh¸ch quan nh»m khai th¸c tèi ®a mäi n¨ng lùc s¶n xuÊt trong x· héi ®Ó ph¸t triÓn

lùc l­îng s¶n xuÊt, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt vµ v¨n ho¸, tinh thÇn cña nh©n d©n.

Tr­íc ®©y, do duy ý chÝ, chñ quan vµ nãng véi ®· cã ý nghÜ r»ng cã thÓ x©y

dùng nhanh x· héi chñ nghÜa th«ng qua c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa ,

xo¸ bá c¸c thµnh phÇn kinh tÕ t­ nh©n ®­îc coi lµ " phi chñ nghÜa x· héi". Sù thùc

kh«ng ph¶i nh­ vËy, thùc tiÔn 10 n¨m ®æi míi cho thÊy r»ng ®i lªn chñ nghÜa x·

héi tõ mét nÒn kinh tÕ cßn nghÌo nµn, chËm ph¸t triÓn tr­íc hÕt ph¶i lÊy viÖc ph¸t