Sai số trong hóa học phân tích - Chương 7

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

175
lượt xem 51
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo giáo trình Sai số trong hóa học phân tích - Chương 7 Đảm bảo chất lượng và kiểm tra chất lượng

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sai số trong hóa học phân tích - Chương 7

Chương 7 ð M B O CH T LƯ NG VÀ KI M SOÁT CH T LƯ NG 7.1. Khái ni m v ñ m b o ch t lư ng và ki m soát ch t lư ng (QA/QC) K t qu phân tích c a phòng thí nghi m (PTN) r t quan tr ng trong ho t các ñ ng ki m tra ch t lư ng s n ph m, ki m tra s ô nhi m môi trư ng và trong r t nhi u ho t ñ ng khác. Vì v y, m i k t qu phân tích do PTN ñưa ra c n ph i ñư c ki m soát ch t lư ng và ñ m b o ch t lư ng. Do ñó, ñ có ñư c k t qu t t, tin c y thì trong quá trình ti n hành thí nghi m, PTN ph i xây d ng và áp d ng h th ng ch t lư ng, trong ñó có s ñan xen, k t h p c a các ho t ñ ng QC, theo yêu c u c a ISO/IEC Guide 25_ TCVN 5958: 1995. Yêu c u chung v năng l c c a phòng th c nghi m/ hi u chu n, hi n nay ñã ñư c chuy n thành m t tiêu chu n qu c t mang tên ISO/IEC 17025: 1999 g m hai nhóm yêu c u l n: yêu c u v qu n lý và yêu c u v k thu t như trong b ng 7.1 B ng7.1 : Yêu c u v qu n lý và k thu t khi ti n hành QA/QC. Yêu c u v qu n lý: Yêu c u v k thu t 1. T ch c. 1. Yêu c u chung 2. H th ng ch t lư ng. 2. Nhân s . 3. Ti n nghi và ñi u ki n môi trư ng. 3. Ki m soát tài li u. 4. Xem xét yêu c u, ñ ngh và h p ñ ng. 4. Phương pháp th nghi m, hi u chu n và phê duy t phương pháp 5. H p ñ ng ph v hi u chu n và th nghi m. 5. Thi t b . 6. Liên k t chu n ño lư ng. 6. D ch v mua s m và ngu n cung c p. 7. D ch v khách hàng. 7. L y m u. 8. Khi u n i. 8. Qu n lý m u th nghi m, hi u chu n. 9. ð m b o ch t lư ng k t qu 9. Ki m soát công vi c th nghi m ho c th hi u chu n không phù h p. nghi m và hi u chu n. 10. Bi n pháp kh c ph c. 10. Báo cáo k t qu . 11. Bi n pháp phòng ng a. 12. Ki m soát h sơ. 13. ðánh giá n i b . 14. Xem xét c a lãnh ñ o. Ki m soát ch t lư ng ( quality control- QC) là các ho t ñ ng ñư c k ho ch hóa ñ ñánh giá, x lý ki m soát s li u phân tích, th nghi m nh m cung c p các ñi u ki n và bi n pháp k thu t c n thi t ñ giám sát và ki m soát ch t lư ng c a m t quá trình nào ñó trong s n xu t hay nghiên c u khoa h c nh m ñ m b o ch t lư ng cho s n ph m, ñ ng th i phát hi n các sai sót ñ tìm cách kh c ph c các sai sót ñó ñ m 81
b o thu ñư c k t qu ñúng mong mu n và cung c p s li u có ch t lư ng c a s n ph m khi ban hành. ð m b o ch t lư ng ( quality assurance-QA) là thu t ng dùng ñ ch t t c các ho t ñ ng c n thi t ñ duy trì ch t lư ng k t qu phân tích. Các ho t ñ ng QA nh hư ng ñ n nhi u lĩnh v c như t ch c, ñào t o, thi t b , phương pháp...Nói cách khác, QA là toàn b h th ng qu n lý ñ ñ m b o cho s thành công c a các ho t ñ ng ñ m b o ch t lư ng và ki m soát ch t lư ng. H th ng QA là ñi u ki n tiên quy t cho vi c công nh n PTN. Tóm l i QA/QC là m t lo t các thao tác c n ph i ñư c tuân th nghiêm túc k t khi l y m u ñ n khi phân tích, ñ có th ñưa ra ñư c nh ng s li u ñáng tin c y và ñư c ki m soát. 7.2. Các ñi u ki n ti n hành QA/QC Th c hi n QA/QC trong PTN phân tích th c ch t là xây d ng h th ng qu n lý ch t lư ng và t ch c th c hi n các bi n pháp ki m soát, x lý, ñánh giá và hi u ch nh các s li u. 7.2.1. Năng l c qu n lý và th c thi công vi c c a phòng thí nghi m . PTN ph i thi t l p m t h th ng ch t lư ng ñư c th hi n b ng h th ng các văn b n, tài li u, g i chung là ‘h th ng tài li u ch t lư ng’. H th ng này bao g m: s tay ch t lư ng; các qui ñ nh; th t c ñi u hành nh ng ho t ñ ng; quá trình có tính ch t chung c a phòng thí nghi m; các qui ñ nh; tài li u có tính ch t ch d n công vi c c th . Và PTN ph i có m t cơ c u t ch c, trách nhi m và ngu n nhân l c, có các ñi u ki n và bi n pháp ñ th c hi n qu n lý ch t lư ng và v n hành ñư c h th ng này trong toàn b ho t ñ ng c a mình. PTN ph i ñ nh kỳ ti n hành ñánh giá n i b theo các th i h n (thư ng là m t năm) và th t c ñã ñ nh ñ ki m tra xem ho t ñ ng c a PTN có liên t c tuân th các yêu c u c a h th ng ch t lư ng hay không. Cán b qu n lý ch t lư ng có trách nhi m l p k ho ch và t ch c ñánh giá theo chương trình ñã ñ nh. Khi vi c ñánh giá phát hi n ra nh ng nghi ng v hi u qu c a các ho t ñ ng ho c v s ñúng ñ n c a các k t qu phân tích, ño, th , PTN ph i ti n hành các ho t ñ ng kh c ph c k p th i , ph i thông báo b ng văn b n cho các cơ s có liên quan bi t v nh ng sai sót này ñ hi u ch nh chúng. Lãnh ñ o PTN ph i ñ nh kỳ (thư ng là m t năm) xem xét l i h th ng qu n lý, ch t lư ng và các ho t ñ ng phân tích, ño, th c a PTN ñ ñ m b o s phù h p liên t c và tính hi u qu c a chúng và ñưa ra nh ng thay ñ i ho c c i ti n c n thi t. 7.2.2. V cơ s v t ch t. Cơ s v t ch t c a PTN là y u t không th thi u ñư c ñ m b o cho s thành công c a QA/QC, nó ph n ánh năng l c c a phòng thí nghi m. Vì v y, tùy theo yêu c u c a công vi c mà PTN xây d ng cơ s v t ch t cho phù h p. ði u ki n cơ s v t ch t t i thi u c a m t PTN phân tích là : *Tiêu chu n /phương pháp. Các tiêu chu n / phương pháp mà PTN tuân theo ph i ñáp ng ñư c yêu c u ñã ñư c xác ñ nh và phù h p v i phép phân tích, ño, th thu c ph m vi ho t ñ ng c a PTN, bao g m c l y m u, x lý, v n chuy n, lưu kho và chu n b m u. Vì tiêu 82
chu n/phương pháp luôn có s phát tri n do ñó PTN ph i có s c p nh t các phương pháp và có k ho ch nâng c p trang thi t b ñ có th th c hi n tiêu chu n/phương pháp tiên ti n. PTN ph i xây d ng m t phương pháp phê duy t tiêu chu n/phương pháp bao g m ñánh giá sai s , ñ l ch, gi i h n phát hi n c a phương pháp và gi i h n tin c y, ñ ch n l c, kh năng ch ng l i ñi u ki n bên ngoài ñ ch n ra ñư c nh ng tiêu chu n/phương pháp phù h p v i yêu c u s d ng. * Ch n l a phương pháp : T t nh t là s d ng các phương pháp ñã tiêu chu n hóa và ph i s d ng nh ng n ph m m i nh t c a các tiêu chu n. ðó là các tiêu chu n qu c t , tiêu chu n vùng, tiêu chu n qu c gia. Khi c n thi t, PTN ph i hi u ch nh l i các tiêu chu n này b ng nh ng chi ti t b sung ñ ñ m b o s áp d ng thích h p. PTN cũng có th ch n các phương pháp thích h p ñã ñư c công b trong các sách và t p chí khoa h c. Các phương pháp n i b (do phòng thí nghi m t xây d ng) cũng có th ñư c s d ng n u phù h p v i yêu c u qui ñ nh và ñã ñư c ki m ñ nh l i . ð i v i các phương pháp chưa ñư c công b trong tiêu chu n ho c qui ñ nh k thu t, c n ph i có s th a thu n c a cơ quan qu n lý chương trình quan tr c khi ph i s d ng nh ng phương pháp không có trong các qui ñ nh k thu t tiêu chu n. S th a thu n này ñư c bi u hi n b ng m t văn b n qui ñ nh rõ ràng v các yêu c u và m c ñích c a phương pháp phân tích, ño, th . *Phê duy t phương pháp : PTN ph i ki m tra l i các phương pháp tiêu chu n, không tiêu chu n và các phương pháp m i ñ kh ng ñ nh các phương pháp này là phù h p v i vi c s d ng. Ph i ghi l i các k t qu c a vi c phê chu n và th t c th c hi n vi c phê duy t này.Vi c phê duy t ph i d a trên các thông tin v ñ l p la , ñ tái l p, các ñ c trưng tiêu bi u c a vi c phân tích ño, th và nh hư ng c a các y u t máy móc, con ngư i và môi trư ng ñ n ñ không ñ m b o c a k t qu và ph i k t thúc b ng m t công b c a PTN r ng phương pháp là phù h p v i yêu c u s d ng ñã ñ nh. S phù h p c a phương pháp có th ki m tra b ng cách so sánh v i các yêu c u ñ c trưng cho vi c s d ng ñã ñ nh như ñ không ñ m b o c a k t qu , gi i h n phát hi n, ñ ch n l c c a phương pháp, ñ tuy n tính, gi i h n ñ nh lư ng, ñ l p l i ho c ñ tái l p, kh năng ch ng l i các nh hư ng bên ngoài... Các k thu t ñư c s d ng ñ phê duy t m t phương pháp có th là m t ho c m t s trong các cách sau: s d ng các chu n ño lư ng ho c m u chu n; so sánh k t qu v i các phương pháp khác; so sánh liên phòng thí nghi m; ñánh giá m t cách h th ng nh ng y u t nh hư ng ñ n k t qu ; ñánh giá ñ không ñ m b o c a k t qu d a trên hi u bi t khoa h c v các nguyên t c lý thuy t c a phương pháp và kinh nghi m th c t . *Ư c lư ng ñ không ñ m b o ño PTN ph i có th t c ñ ư c lư ng ñ không ñ m b o ño c a t t c các phép phân tích, ño, th . PTN ph i quan tâm ñ n t t c các thành ph n quan tr ng khi ñánh giá ñ không ñ m b o ño b ng cách s d ng các phương pháp phù h p. Tài li u cơ b n ñ ñánh giá, trình bày ñ không ñ m b o c a phép ño hi n nay là ISO/ TAG 4/WG3“Guide to expression of uncertainty in measurement” ,1993 và b tiêu chu n ISO 5725 83
*Trang thi t b a/ T t c trang thi t b c a phòng thí nghi m ph i phù h p v i yêu c u c a tiêu chu n/phương pháp mà phòng thí nghi m ñ m nh n, ph i ñ t ñ chính xác theo các qui ñ nh k thu t tương ng. Phòng thí nghi m ph i giao vi c v n hành và b o dư ng trang thi t b cho các cán b ñ năng l c và có k ho ch tăng cư ng cơ s v t ch t ñ có nh ng trang thi t b phù h p ñ th c hi n các tiêu chu n m i ban hành ñ ng th i lo i b nh ng tiêu chu n/phương pháp ñã l c h u. Trang thi t b ph i có h sơ ghi chép và ph i ñư c ñánh d u, dán nhãn, theo dõi, ki m tra quá trình v n hành c a chúng ñ phát hi n k p th i nh ng sai sót và có s hi u ch nh h p lí ñ có nh ng trang thi t b có ñ chính xác theo các qui ñ nh kĩ thu t tương ng. b/ Trang thi t b ph i ñư c ñánh d u, dán nhãn ñ phân bi t và nh n d ng ñư c d dàng, trong ñó ph n ánh ñư c tình tr ng hi u chu n, ki m ñ nh và th i h n hi u chu n, ki m ñ nh ti p theo c a nó. Ph i duy trì và lưu gi h sơ c a t ng lo i trang thi t b . c/ Ph i thi t l p các th t c b o dư ng và th c hi n vi c b o dư ng trang thi t b thư ng xuyên hay ñ nh kỳ . Trang thi t b sai h ng ph i ñư c dán nhãn ñ phân bi t v i các trang thi t b bình thư ng. Ph i ng ng s d ng nó cho ñ n khi s a ch a, hi u ch nh xong và vi c hi u chu n ho c ki m ñ nh sau ñó ch ng minh thi t b ñã ho t ñ ng t t . Khi vì lý do nào ñó, trang thi t b vư t ra ngoài ph m vi ki m soát tr c ti p c a PTN trong m t th i gian nh t ñ nh, PTN ph i ki m tra ñ ñ m b o r ng thi t b v n ñ t t trư c khi ñưa vào ho t ñ ng tr l i trong PTN. d/ Ph i ñ m b o tính liên k t chu n ño lư ng c a t t c các trang thi t b c a PTN. Th c ch t c a yêu c u ñ m b o tính liên kêt chu n chính là vi c th c hi n m t chu i phép hi u chu n k ti p nhau ñ i v i t t c trang thi t b c a PTN, làm cho các trang thi t b này ñ u ñư c so sánh (tr c ti p hay gián ti p) và ti p ñó là hi u ch nh theo h th ng chu n ño lư ng qu c gia hay qu c t , t ñó ñ m b o cho trang thi t b ño, th , phân tích luôn tin c y và chính xác. C th phòng thí nghi m ph i th c hi n m t s vi c sau: +PTN ph i xây d ng và th c hi n chương trình hi u chu n cho t t c các trang thi t b nh hư ng rõ r t ñ n giá tr và ñ chính xác c a các k t qu phân tích, ño, th trư c khi ñưa chúng vào s d ng cũng như trong su t quá trình s d ng chúng. Chương trình hi u chu n ph i bao g m c các phương ti n ño dùng cho các phép ño ph tr , ví d ñ ño các ñi u ki n môi trư ng . +ð i v i các trang thi t b không th th c hi n ñư c vi c hi u chu n nêu trên, phòng thí nghi m có th áp d ng các bi n pháp sau: Tham gia m t chương trình so sánh liên PTN ho c các cu c thi th nghi m - thành th o ñ có b ng ch ng v s phù h p c a các trang thi t b liên quan. S d ng các m u chu n mà các giá tr v thành ph n và tính ch t c a nó ñã - ñư c ch ng nh n ñ ki m tra trang thi t b . S d ng các chu n ho c các phương pháp ñã ñư c các bên liên quan th o thu n. - 84
*Ti n nghi và ñi u ki n môi trư ng phòng thí nghi m . Môi trư ng PTN là y u t r t quan tr ng do ñó PTN ph i ñ m b o các yêu c u v b o qu n trang thi t b , ñ nh y, ánh sáng, ñ m, ñ rung, ti ng n, nhi u x ñ phù h p v i tiêu chu n/phương pháp l a ch n. Yêu c u chung là ti n nghi c a PTN, bao g m c các ñi u ki n v môi trư ng, chi u sáng và các ngu n năng lư ng, ph i phù h p ñ có th d dàng th c hi n m t cách ñúng ñ n các phép phân tích theo yêu c u. C n có s quan tâm ñ c bi t khi vi c l y m u, ho c vi c phân tích ñư c th c hi n nh ng nơi ngoài ñ a ñi m c ñ nh c a PTN. Ph i qui ñ nh thành văn b n các yêu c u ñ i v i các ti n nghi và ñi u ki n môi trư ng có th nh hư ng ñ n k t qu phân tích. PTN ph i ñáp ng ñư c yêu c u phân tích ( m c ñ nh t ñ nh). Các nhân viên, k thu t viên ph i có ñ y ñ trang thi t b , ñi u ki n thao tác các công vi c ñư c giao mà không c n tr nhau. Không gây nhi m b n t ngu n này sang ngu n khác. PTN ph i có các th t c và th c hi n vi c giám sát, ki m tra ñ ch c ch n r ng môi trư ng không tác ñ ng x u t i vi c l y m u; vi c ti n hành phân tích, ño, th . Vi c th c hi n các phép phân tích ph i ñư c d ng l i khi các ñi u ki n môi trư ng không phù h p. C n ñ c bi t ki m soát s phù h p v i các yêu c u c a các y u t như s vô trùng v m t sinh h c, b i b n, nh ng tín hi u ñi n t gây nhi u, ch t phóng x , vi c cung ng ñi n, nhi t ñ , ñ m, rung ñ ng, ti ng n v.v Trư ng h p có nh ng ho t ñ ng nh hư ng l n nhau, PTN ph i phân l p m t cách có hi u qu các khu v c này ñ tránh nh ng nh hư ng x u qua l i. PTN ph i th c hi n s ki m soát ñ i v i vi c s d ng và ra vào phòng thí nghi m mà không có nhi m v ñ h n ch nh ng nh hư ng x u ñ n k t qu phân tích, ñ c bi t nh ng nơi có nh hư ng tr c ti p ñ n ch t lư ng các phép phân tích. *Hóa ch t thu c th . ð i v i PTN m i ch tiêu, phương pháp ñ u có yêu c u v c p ñ tinh khi t c a hóa ch t, thu c th s d ng. ð c bi t ñ i v i trư ng h p phân tích lư ng v t thì ñ tinh khi t c a hóa ch t, thu c th , nư c c t ñư c dùng là r t quan tr ng. * B o qu n m u Khi nhân viên PTN ti p nh n m u ph i có m t phương án qu n lý m u phù h p như ph i ghi chép nh ng thông s có liên quan, ph i có các kí hi u ñ i v i t ng m u ñ tránh nh m l n và b o ñ m các tính ch t v n có c a nó không b thay ñ i ñ n t n khi phân tích ñưa ra nh ng k t qu phù h p v i yêu c u. -PTN ph i có các th t c cho vi c qu n lý m u thích h p v i t ng thông s . - PTN ph i có các cách ñ nh n d ng và phân bi t m u. Nh ng ký hi u nh n d ng ph i ñư c duy trì trong su t th i gian t n t i c a m u trong PTN ñ ñ m b o không gây ra s nh m l n các m u khi phân tích, khi luân chuy n, k c khi ñưa vào h sơ, tài li u. - Khi ti p nh n m u, PTN ph i ghi l i m i s không bình thư ng ho c sai l ch so v i mô t trong các phương pháp phân tích, ño, th mà PTN s d ng; ph i tham kh o ý ki n c a các b ph n liên quan ñ h cho các hư ng d n c th khi có s nghi ng v s phù h p c a m u. 85
PTN ph i có các th t c và ti n nghi ñ phòng tránh các hư h ng ñ i v i m u trong quá trình lưu gi , x lí, chu n b và ti n hành phân tích. Ph i tuân th các hư ng d n kèm theo m u. *M u QC. T ch c l y m u và phân tích m u QC là bi n pháp c n thi t c a h th ng ch t lư ng ñ ki m soát quá trình l y m u và phân tích. Các m u QC thư ng dùng là m u QC thi t b và m u QC phương pháp. Các m u QC thi t b dùng ñ ñánh giá và ki m tra ch t lư ng k t qu do thi t b mang l i. Nó bao g m chu n ki m tra (control standard), chu n th m tra (verification standard)và m u tr ng thi t b (instrument blank). - M u tr ng thi t b : m t lư ng nh dung môi, thư ng là nư c c t, ñư c cho tr c ti p vào thi t b ñ ño s ô nhi m do thi t b gây ra. M u này thư ng dùng ñ ñánh giá ñ n ñ nh và ñ nhi u c a thi t b . - Chu n ki m tra: là m u chu n dùng ñ ki m tra ñ chính xác c a các dung d ch chu n và ñư c dùng ñ chu n hóa thi t b . - Chu n th m tra: là m u chu n ñ theo dõi ñ n ñ nh c a thi t b theo th i gian. Các m u QC phương pháp ñư c dùng ñ ñánh giá ch t lư ng c a phương pháp ñư c dùng trong PTN. Nó g m m u tr ng phương pháp (method blank), m u l p PTN (replicate sample), m u thêm vào phương pháp (additional sample)và m u chu n ñư c ch ng nh n hay m u ki m ch ng (certified reference material- CRM). - M u tr ng phương pháp: là m u b ng v t li u s ch ñư c qua các bư c x lý gi ng như các m u phân tích. M u này ñư c dùng ñ ñánh giá s ô nhi m t o ra trong toàn b qui trình phân tích . - M u l p PTN: hai ho c nhi u hơn các ph n c a cùng m t m u phân tích ñư c chu n b và phân tích riêng r b i cùng m t phương pháp. M u này dùng ñ ñánh giá ñ ch m c a k t qu phân tích trong PTN. - M u thêm phương pháp: là các m u phân tích ho c v t li u s ch ñư c thêm vào m t lư ng ch t phân tích bi t trư c và ñư c x lý gi ng như khi phân tích. M u thêm ñư c dùng ñ ñánh giá m c ñ sai l ch gây ra do nh hư ng c a n n và sai s c a PTN, các sai s hi u chu n, sai s chu n b m u .... M u ki m ch ng CRM: là nh ng m u tin c y trong ñó hàm lư ng c a - các ch t ñư c xác ñ nh chính xác b ng cách tính trung bình t k t qu c a nhi u k thu t phân tích và nhi u PTN. Nh ng m u này thư ng ñư c cung c p b i t ch c NIST (National Institute of Standard and Technology) và m t s t ch c khác và có bán trên th trư ng. Vi c phân tích m u ki m ch ng là ñ ñánh giá ñ chính xác, ñ ñúng, sai s h th ng c a phương pháp ñư c s d ng. *Trình ñ năng l c c a thí nghi m viên. T t c các k thu t viên v n hành trang thi t b c a PTN ph i có ñ y ñ năng l c, trình ñ c n thi t ñáp ng yêu c u c a công vi c, các k thu t viên ph i ñư c ñào t o ñúng chuyên ngành và PTN thư ng xuyên ph i có k ho ch b i dư ng, b sung 86
nh ng kĩ thu t m i cho nhân viên ñ d dàng ti p c n v i nh ng phương pháp tiên ti n nâng cao trình ñ phù h p v i yêu c u th c t . Năng l c c a thí nghi m viên ñư c ph n ánh qua ñ n ñ nh c a các k t qu trong nh ng ho t ñ ng ki m soát ch t lư ng và trong nh ng ho t ñ ng tham gia th nghi m liên PTN và th nghi m thành th o. Nhi m v c a cán b lãnh ñ o và k thu t viên ph i ñư c phân công rõ ràng và ñư c th hi n b ng văn b n. * T ch c ho t ñ ng QA/QC: T ch c mà PTN tr c thu c c n phân tích rõ nhi m v , trách nhi m c a t ng cán b , nhân viên trongPTN, xác ñ nh c th ngư i nào là “cán b qu n lí kĩ thu t”, ngư i nào là “cán b qu n lí ch t lư ng” và ñó ph i là nh ng ngư i có năng l c, kinh nghi m, hi u bi t v x lí th ng kê, bi t l p k ho ch QA/QC. Như v y m i có th phát hi n nhanh nh ng ch chưa h p lí c a QA/QC và có bi n pháp kh c ph c k p th i. C n hình thành QA/QC theo ngành d c trong ñơn v , trong ñó ngư i qu n lí ch u trách nhi m chung v QA/QC các chuyên ngành nh m duy trì nh ng ho t ñ ng thanh tra ch t lư ng n i b và ñánh giá bên ngoài, t ch c ho t ñ ng giám sát ch t lư ng và các ho t ñ ng h tr k thu t ñ m b o ch t lư ng. ði u ki n b o qu n và lưu hành k t qu s d ng ph i có ñ tin c y và có kh năng so sánh ñư c v i nhau, cũng như trao ñ i qu c t . 7.3. Th t c ti n hành QA/QC M t chương trình ki m soát ch t lư ng t t ph i bao g m ñ y ñ các y u t sau: 7.3.1.Thi t l p k ho ch ñúng: Khi thi t l p k ho ch phân tích c n xác ñ nh n i dung, nhi m v c a các phép phân tích t ñó có các yêu c u v ngu n nhân l c, trang thi t b , phương pháp l y m u và phân tích, các bi n pháp phương ti n ñ m b o an toàn. 7.3.2.S công nh n trình ñ thí nghi m viên: Trư c khi thí nghi m viên ñư c phép làm vi c thì ph i ch ng minh ñư c kh năng c a mình trong quá trình phân tích, ñư c th hi n qua thao tác, tác phong và tính n ñ nh c a k t qu phân tích. Ví d có th yêu c u thí nghi m viên phân tích l p l i 4 l n m u ki m tra (có hàm lư ng trong kho ng 5 - 50 l n gi i h n phát hi n c a phương pháp- MDL) khi dùng phương pháp phân tích trong PTN ñó. 7.3.3.ð thu h i lư ng thêm chu n: Thêm lư ng bi t trư c dung d ch chu n vào m u phân tích ñ ñánh giá nh hư ng c a n n m u, ki m tra các y u t nh hư ng khi phân tích m t m u có n n m i, ñánh giá sai s c a PTN, các sai s hi u chu n, sai s chu n b m u. 7.3.4.Phân tích các m u chu n t ngu n bên ngoài: Vi c phân tích m u chu n s n có ( m u chu n ki m tra ho c m u ki m ch ng CRM) c n ti n hành thư ng xuyên ho c ít nh t ph i ti n hành khi phép phân tích lư ng thêm chu n trên không mang l i hi u su t thu h i ch p nh n ñư c. 7.3.5.Phép phân tích m u tr ng: Phân tích m u tr ng là r t c n thi t ñ ñánh giá s ô nhi m t o ra trong toàn b qui trình phân tích, nó ñư c dùng ñ ñánh giá ñ n ñ nh, ñ nhi u c a thi t b . Do ñó, s m u tr ng c n phân tích ít nh t ph i chi m 5o/o t ng s m u phân tích. ðôi khi phép phân tích m u tr ng có th ti n hành sau khi phân tích 87
m t m u ho c phân tích m u có n ng ñ l n hơn m u có hàm lư ng cao nh t theo ñư ng chu n. 7.3.6.Chu n hóa các tiêu chu n: Khi ti n hành m t phép phân tích, ph i có ít nh t ba t l pha loãng c a m t dung d ch chu n. Sau ñó phân tích m t hay nhi u m c n ng ñ dung d ch chu n trong ph m vi tuy n tính ñ ki m tra ñư ng chu n hàng ngày. Các k t qu phân tích có th báo cáo ñư c là nh ng k t qu n m trong ph m vi tuy n tính c a ñư ng chu n ñã dùng. Không báo cáo các giá tr cao hơn n ng ñ cao nh t trong ñư ng chu n, tr khi m r ng ph m vi tuy n tính. Khi s d ng m t ñư ng chu n ñ phân tích, không thay các ñ i thông s d ng c . Giá tr th p nh t có th báo cáo ñư c là gi i h n phát hi n c a phương pháp (MDL). 7.3.7. Phép phân tích kép: Dùng ñ ñánh giá ñ chính xác c a phép phân tích. S m u c n ph i phân tích kép ít nh t ph i chi m 5o/o s m u c n phân tích. 7.3.8.Các ñ th ki m tra (control charts). Hai lo i ñ th ki m tra thư ng ñư c dùng trong PTN là ñ th trung bình cho m u QC và ñ th gi i h n. * ð th trung bình (mean chart): Còn g i là ñ th ki m tra ñ ñúng c a phương pháp. Nó ñư c xây d ng t giá tr trung bình và ñ l ch chu n cu m u QC. ð th này g m gi i h n c nh báo trên và gi i h n c nh báo dư i (UWL ; LWL), gi i h n ki m soát trên và gi i h n ki m soát dư i (UCL ; LCL) c a n ng ñ trung bình. Thông thư ng, gi i h n này tương ng v i qui t c ± 2s và ± 3s (v i s là ñ l ch chu n). N u n ng ñ thay ñ i trong kho ng r ng thì có th bi u th b ng hi u su t thu h i. UCL UWL Nång x ®é, LWL mg/L LCL Ng y ph©n tÝch Trong quá trình phân tích, n u hàm lư ng trong m u QC vư t ra ngoài kho ng UWL và LWL thì các k t qu phân tich m u chưa bi t s không ñư c ch p nh n. ð th này cũng ñư c dùng ñánh giá hàng năm ñ lo i tr ñi m y u cu phương pháp và có c i ti n liên t c phép phân tích. * ð th gi i h n (range chart): Còn g i là ñ th ki m tra ñ chính xác c a phương pháp. Nó ñư c xây d ng t giá tr trung bình và ñ l ch chu n c a m u QC nhưng bi u di n ñ l ch c a phép phân tích l p ho c phân tích ñúp theo th i gian. N u các k t qu phân tích ñúp không khác nhau thì có th xem ñư ng n n trên ñ th là zêrô. Do ñó, ch gi i h n c nh báo trên và gi i h n ki m soát trên là có ý nghĩa. N u ñ l ch chu n ñã bi t trư c thì có th s d ng h s ñ qui ñ i t ñ l ch chu n sang gi i h n. 88
Gi i h n trung bình: R = D2.s (v i D2 là y u t qui ñ i s sang gi i h n; D2=1,128 n u làm l p l i 2 l n, D2 = 1,693 n u làm l p l i 3 l n). s(R) ñ l ch chu n c a gi i h n. ± 3s(R) gi i h n ki m soát : CL = R gi i h n c nh báo : WL = R ± 2s(R) *Các gi thi t: 1. Trung bình có 1 trong s 20 ñi m ño vư t quá gi i h n c nh báo (WL) và m t trong 300 ñi m ño vư t quá gi i h n ki m soát (CL). 2. ðư ng trung tâm là x l n gi i h n phát hi n c a phương pháp (MDL) v i x l n nh t là 20. 3. Tiêu chu n và các hành ñ ng x lý áp d ng cho các ñi m ño n m trên hai c n c a tham s . * Cách kh c ph c. Hành ñ ng Tham s th ng kê Tiêu chu n ki m 1. M t ñi m ño vư t quá CL. Gi i h n 1. L p l i phép phân tích. soát(CL) 2a. Các phép phân tích l p l i < CL 2.a. Ti p t c phân tích 2b. Các phép phân tích l p l i> CL 2b. D ng l i và hi u ch nh Gi i h n c nh báo 1. Hai ho c ba ñi m ño vư t quá 1. Phân tích m u khác (WL) WL. 2.a. Ti p t c phân tích. 2.a. ði m ño ti p theo < WL. 2.b. D ng l i và hi u 2.b. ði m ño ti p theo > WL ch nh ð l ch chu n (SD) 1.B n ho c năm ñi m ño>1 SD 1.Phân tích m u khác 2.a. ði m ño ti p theo < 1SD 2.a. Ti p t c phân tích 2.b. ði m ño ti p theo > 1SD 2.b. D ng l i và hi u ch nh ðư ng trung tâm 1. ði m ño n m trên CTL 1. Phân tích m u khác (CTL) 2.a. ði m ño ti p theo dư i CTL 2.a. Ti p t c phân tích 2.b. ði m ño ti p theo trên CTL 2.b. D ng l i và hi u ch nh 7.3.9. ð th hai m u (2 sample plots): Dùng ñ th hai m u ñ ki m tra sai s h th ng c a phương pháp có ph i là nguyên nhân gây ra s sai l ch k t qu phân tích gi a các PTN hay không. Nguyên t c: M i PTN tham gia trong chương trình ki m tra ch t lư ng ph i g i k t qu phân tích hai m u tương t như nhau (X,Y) và tr l i câu h i xác ñ nh các m u ñó như th nào. 89
N u ký hi u các m u là x, y, ñánh s các PTN t 1... m ta s thu ñư c m c p giá tr x 1 y1 , x 2 y 2 ,… , x m y m . V các ñi m này lên tr c to ñ 2 chi u x, y có các v ch chia b ng nhau 2 tr c. + M i ñi m trên ñ th ñ i di n cho m t c p các k t qu c a m t PTN. ðư ng n m d c và ñư ng n m ngang ñư c v qua ñi m chia ñ th thành b n góc ph n tư. +N u k t qu t các PTN khác nhau b thay ñ i vì sai s ng u nhiên thì s xác ñ nh c a X và Y trong m i trư ng h p có th ñưa ra k t qu như sau: C hai ñ u cao ; c hai ñ u th p; X th p, Y cao; Y th p, X cao. + N u sai s h th ng là nguyên nhân chính c a ñ sai l ch thì có th kh ng ñ nh m t ñi u ch c ch n là: m t PTN mà ñ t ñư c giá tr X cao cũng có xu hư ng ñ t ñư c giá tr Y cao. ði u ñó d n ñ n s vư t tr i c a các ñi m phía trên bên ph i và bên trái góc ph n tư c a ñ th . + Gi thi t ñ o là t n t i sai s ng u nhiên thì t t c các ñi m s n m góc nghiêng 450 c a ñ th . Trong th c t sai s ng u nhiên luôn có m t, khi ñó các ñi m s rơi vào hình ellip có tr c ñ i x ng l n là ñư ng chéo. ð dài c a ñư ng vuông góc t i m t ñi m ñưa ra sai s ng u nhiên. Và ñư ng vuông góc giao nhau v i ñư ng vuông góc t i ñi m (X,Y) t o ra sai s h th ng c a phương pháp ñó. m uY ( X ,Y ) m uX Hình 7.1 ð th hai m u ki m tra sai s h th ng các PTN 7.3.10. Chu n b phép th liên PTN M c ñích c a phép th này là ñ ñánh giá s dao ñ ng c a phương pháp phân tích ñang nghiên c u m t s PTN. K t qu ñư c dùng ñ ñánh giá xem b n thân phương pháp ñó có phù h p không. M i PTN ti n hành phân tích cùng m t m u v i cùng phương pháp hai m c hàm lư ng cao và th p. S d ng phân tích phương sai ñ ñánh giá k t qu cu các PTN. Tóm l i, các bư c ti n hành QA/QC trong PTN có th ñư c mô t như sơ ñ hình 2. 90
M c tiêu s d ng Xây d ng phương pháp L a ch n phương pháp Biên so n phương pháp Ch p nh n phương pháp - ki m tra hi u qu - ñánh giá hi u qu Tt Khôngt tt t Ki m soát ch t lư ng (bao g m b o trì thi t b ) Soát xét/ch p nh n l i - ki m tra hi u qu - ñánh giá hi u qu Khôngt t Tt Hình 7.2 : Ho t ñ ng QA/QC trong PTN . 91
M CL C Chương 1: CÁC D NG SAI S TRONG HÓA PHÂN TÍCH..............................1 1.1. Sai s và cách bi u di n sai s .................................................................................. 1 1.1.1.Sai s tuy t ñ i (EA) (Absolute error) ....................................................................... 1 1.2. Phân lo i sai s .......................................................................................................... 2 1.4. ð ch m và ñ chính xác .......................................................................................... 6 Chương 2 CÁC ð I LƯ NG TH NG KÊ ............................7 2.1. Các ñ i lư ng trung bình .......................................................................................... 7 2.2. Các ñ i lư ng ñ c trưng cho ñ l p l i ..................................................................... 8 2.3. Báo cáo k t qu phân tích ....................................................................................... 12 2.3.1. S có nghĩa và cách l y giá tr g n ñúng .............................................................. 12 2.4. Quy lu t lan truy n sai s ng u nhiên - ð l ch chu n c a ñ i lư ng ño gián ti p 14 Chương 3 HÀM PHÂN B VÀ CHU N PHÂN B ..................................... 17 3.1. Bi u di n s li u ñ nh lư ng .................................................................................... 17 3.2. Phân b lý thuy t ..................................................................................................... 18 3.2.1. Phân b chu n (Phân b Gauss) ...................................................................... 18 3.2.3. Các phân b ñ c bi t. ....................................................................................... 21 3.2.4. Ph©n bè χ2 ( chi - square distribution)................................................................. 23 3.3. Quan hÖ gi÷a c¸c ph©n bè riªng ................................................................................. 24 3.4. Kho¶ng tin cËy, giíi h¹n tin cËy v ®é kh«ng ®¶m b¶o cña ®¹i l−îng ®o .................... 25 3.5. Mét sè b i to¸n liªn quan ®Õn kho¶ng tin cËy ............................................................ 26 Chương 4: CÁC PHƯƠNG PHÁP KI M TRA TH NG KÊ.............................. 28 4.2. Xác ñ nh giá tr b t thư ng .............................................................................. 28 4.3. S d ng chu n th ng kê trong các phép so sánh............................................. 30 4.3.1. So s¸nh trong mét tËp sè liÖu (1 sample) ...................................................... 30 4.4. So sánh 2 phương pháp .................................................................................... 37 4.4.1. So s¸nh tõng cÆp ..................................................................................................... 37 4.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®å thÞ ................................................................................................. 37 Chương 5: PHÂN TÍCH PHƯƠNG SAI .................................................. 39 5.1. So sánh m t s giá tr trung bình ............................................................................ 39 5.2. Phân tích phương sai m t y u t ( one-way ANOVA) .................................... 42 5.3. Phân tích phương sai hai y u t (two-way ANOVA)...................................... 46 5.4. Bµi to¸n ph©n tÝch ph−¬ng sai 3 yÕu tè trë lªn- ph−¬ng ph¸p « vu«ng Latinh .................................................................................... 50 Chương 6: PHÂN TÍCH TƯƠNG QUAN VÀ H I QUI.............................. 54 6.2. Phương pháp bình phương t i thi u ........................................................................... 58 6.3. Ki m tra h ng s trong phương trình h i qui ........................................................ 63 6.4. Gi i h n phát hi n, gi i h n ñ nh lư ng, ñ nh y, ñ ch n l c ........................................ 66 6.5. Phương pháp thêm chu n (standard addition method) (spiking) .................... 70 6.6. Phương pháp n i chu n .................................................................................... 72 6.7. S d ng ñư ng h i qui trong phân tích so sánh.............................................. 75 Chương 7 ð M B O CH T LƯ NG VÀ KI M SOÁT ............................ 81 CH T LƯ NG........................................................................................................ 81 7.1. Khái ni m v ñ m b o ch t lư ng và ki m soát ch t lư ng (QA/QC) .................. 81 Yêu c u v k thu t .................................................................................................... 81 7.2. Các ñi u ki n ti n hành QA/QC ............................................................................. 82 7.2.1. Năng l c qu n lý và th c thi công vi c c a phòng thí nghi m . ...................... 82 7.2.2. V cơ s v t ch t. .............................................................................................. 82 7.3. Th t c ti n hành QA/QC.......................................................................................... 87 92
93