Xã hội công dân và xã hội dân sự: từ
Arixtot đến Hêghen
Trần Tuấn Phong, Thạc sĩ, Phó trưởng phòng Triết học Chính trị, Viện Triết học,
Viện Khoa học xã hội Việt Nam. Tạp chí Triết học
Bài viết phân tích tư tưởng của Arixtốt về cộng đồng chính trị - một khái niệm
được coi là khởi thuỷ của khái niệm xã hội công dân/xã hội dân sự sau này. Đồng
thời, phân tích tư tưởng về xã hội dân sự trong thời cận đại qua một số đại biểu
điển hình. Đặc biệt, tác giả đã làm rõ sự kế thừa và phát triển của Hêghen đối với
quan điểm của Arixtốt về xã hội công dân. Theo tác giả, tư tưởng của Hêghen về
xã hội dân sự và nhà nước tuy mang tính duy tâm, song những luận điểm của ông
đóng vai trò nhất định trong sự hình thành tư tưởng của C.Mác, Ph.Ăngghen về xã
hội dân sự, về vai trò của nhà nước.
Có thể nói, khái niệm xã hội dân sự bắt nguồn từ phương Tây. Thuật ngữ Civil
society được dịch sang tiếng Việt là xã hội công dân hoặc xã hội dân sự. Xung
quanh các thuật ngữ này có rất nhiều nhận định và bàn luận khác nhau, thậm chí
trái ngược nhau. Chính các cách kiến giải khác nhau về nội hàm của khái niệm xã
hội công dân/xã hội dân sự đã đem đến những cách hiểu khác nhau về mối liên hệ
giữa xã hội công dân/xã hội dân sự, gia đình, thị trường và nhà nước. Theo quan
điểm của chúng tôi, nội hàm của khái niệm này mang tính lịch sử cụ thể, nó biến
đổi theo từng thời kỳ phát triển khác nhau của lịch sử phương Tây. Trong phạm vi
nội dung bài viết này, chúng tôi sẽ trình bày một cách khái quát về sự biến đổi của
khái niệm xã hội công dân/xã hội dân sự trong lịch sử tư tưởng triết học chính trị
phương Tây giai đoạn từ Arixtốt đến Hêghen.
1. Arixtốt và cộng đồng chính trị
Về mặt thuật ngữ, khái niệm xã hội công dân/xã hội dân sự chưa xuất hiện trong tư
tưởng của các nhà triết học cổ Hy Lạp. Thuật ngữ “Koinonia politike” mà Arixtốt
dùng để miêu tả đời sống chính trị của Hy Lạp cổ đại thường được dịch là cộng
đồng chính trị có thể được coi là “tiền thân” của khái niệm xã hội công dân/xã hội
dân sự về sau này. Cộng đồng chính trị chính là hình thức tổ chức đời sống chính
trị xã hội của Hy Lạp cổ, nó cũng được hiểu là polis (thành - bang). Khái niệm
cộng đồng chính trị được Arixtốt dùng để phân biệt với đời sống gia đình, để phân
biệt lĩnh vực công (public) với lĩnh vực tư (private) trong cách tổ chức đời sống
con người.
Lĩnh vực tư của con người, hay gia đình, theo Arixtốt, là lĩnh vực đời sống được tổ
chức để đáp ứng các nhu cầu thiết yếu nhất của con người nhằm đảm bảo sự tồn
tại về mặt sinh học của cá thể và duy trì sự tồn tại của giống loài. Sự tồn tại này
đòi hỏi sự liên kết giữa các cá thể một cách tự nhiên, liên kết tiêu biểu nhất là hình
thức sống chung trong gia đình giữa đàn ông và đàn bà. Trong hình thức tổ chức
của gia đình thì người đàn ông đóng vai trò là ông chủ cai trị và điều hành cuộc
sống của người vợ, các con và nô lệ. Đời sống kinh tế của Hy Lạp cổ đại chủ yếu
mang tính tự cung, tự cấp và vì thế, được bó gọn trong lĩnh vực tư của gia đình.
Kinh tế được hiểu là điều hành gia đình (Oikos) (1) và nằm trong “vương quốc
thiết yếu” mà ở đó, cuộc sống của con người bị chi phối bởi các nhu cầu thiết yếu.
Ở đây không có sự bình đẳng, người đàn ông là chủ có quyền quyết định hầu hết
mọi việc quan trọng trong gia đình mà không cần tham vấn các thành viên khác
trong gia đình, anh ta điều hành gia đình thông qua mệnh lệnh và sự cưỡng ép đối
với vợ con và nô lệ. Trong quan điểm của Arixtốt, hình thức liên kết cộng sinh ở
dạng gia đình này của con người không khác mấy so với đời sống của động vật,
của xã hội hoang dã bầy đàn.
Tuy nhiên, ngoài đời sống tư trong gia đình (Oikos), người Hy Lạp còn có đời
sống công, đời sống chính trị (bios politikos) của những công dân dưới dạng thành
- bang (polis). Nếu như sự cần thiết của liên kết gia đình là để đáp ứng các nhu cầu
thiết yếu của cuộc sống và thuộc về “vương quốc của thiết yếu” thì liên kết thành -
bang, (cộng đồng chính trị) xuất hiện là để đáp ứng nhu cầu tự hoàn thiện cao cả
của con người và thuộc về “vương quốc của tự do”. Arixtốt nêu rõ sự hình thành
của thành - bang không phải chỉ là sự mở rộng của gia đình, của đời sống tư (kinh
tế), mà là liên kết có sự khác biệt rõ ràng về mục đích: trong khi gia đình được lập
ra để duy trì cuộc sống mang tính sinh học (life) thì mục đích của thành - bang
(hay cộng đồng chính trị) là để nhắm đến cuộc sống phúc lành, hạnh phúc (good
life), để tự do hoàn thiện những tiềm năng trí tuệ và đạo đức của con người (2).
Khác với lĩnh vực tư được hiểu như đời sống kinh tế gia đình - nơi mà các cá nhân
theo đuổi cái tư lợi cho riêng mình và gia đình mình, lĩnh vực công hay đời sống
chính trị là nơi các công dân cùng nhau theo đuổi sự phát triển chung của cả cộng
đồng, khi mà họ hoàn toàn bình đẳng với nhau, cùng nhau thảo luận và tham vấn
để tìm ra cách thức tổ chức và phát triển cộng đồng hợp lý nhất có thể. Cái chính
trị, trong quan điểm của Arixtốt, cũng chính là cái chung, bởi Koinonia có hàm
nghĩa chứa đựng cái chung (cái công) trong khi Oikos chỉ giới hạn trong gia đình,
trong lĩnh vực của cái kinh tế, cái tư (cái riêng). Cũng cần phải hiểu là cái chung
trong quan niệm của Arixtốt không phải là cái chung mang tính trừu tượng, đứng
tách biệt với cái riêng. Cái chung ở đây không phải đơn giản là cái tổng thể, một
tập hợp cơ học của các cá thể, mà là cái toàn thể mang tính hữu cơ. Tập hợp các
hộ gia đình một cách cơ học thôi thì chưa đủ để tạo ra cộng đồng chính trị hay
thành-bang. Mối liên hệ giữa cái chung và cái riêng (cái tư) cần được hiểu trên cơ
sở quan niệm của Arixtốt về sự khác biệt biện chứng giữa trình tự lôgíc và trình tự
hiện hữu, bởi học thuyết chính trị - xã hội của Arixtốt được thiết lập trên cơ sở
siêu hình học của ông.
Cái chung “có trước” cái riêng theo trình tự lôgíc, với tư cách là mục đích hay điều
kiện khả thể cho sự tồn tại của cái riêng. Tuy nhiên, cái chung này không tồn tại
một cách độc lập, đứng bên ngoài cái riêng, mà nó hiện thể (hiện thân) qua cái
riêng. Vậy nên, theo trình tự hiện hữu, chỉ khi xuất hiện cái riêng thì cái chung
mới được phát lộ ra. Tiến trình phát lộ cái chung được trung gian hóa qua sự xuất
hiện của cái riêng hạn định và cũng chỉ thông qua các cái riêng này mà cái chung
mới hiện hữu. Với tư cách mục đích và điều kiện khả thể cho cái riêng, cái chung
là cái đem lại ý nghĩa cho sự hiện hữu của cái riêng, là cấu trúc tổ chức, một hình
thức thiết lập trật tự các mối quan hệ của các cái riêng. Mối liên hệ giữa các cái
riêng cá biệt không nảy sinh từ tập hợp ngẫu nhiên của chúng, mà được chế định
bởi cái chung, chỉ trong mối liên hệ với các cá thể khác và tồn tại với tư cách là
hiện thể của cái chung, cái riêng mới nhận được đầy đủ ý nghĩa sự tồn tại của nó.
Từ góc độ về mối quan hệ giữa cái chung và cái riêng như vậy, chúng ta có thể
hiểu vì sao Arixtốt, trong Chính trị học, đã tuyên bố con người là động vật chính
trị (politikon zoon)(3). Chỉ tham dự vào cộng đồng chính trị, nơi mà cái chung
hiện hữu, con người mới thực sự có điều kiện hoàn thiện được bản chất người của
mình, tìm được ý nghĩa đích thực về sự tồn tại của mình. Cái chung, hay cái chính
trị, chỉ tồn tại trong cộng đồng chính trị (polis) thông qua sự tham dự tích cực và
chủ động của các công dân bình đẳng và tự do. Cộng đồng chính trị ấy có thể hiểu