BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI
CHUNG THỊ THÚY
THÂN THỂ
TRONG THƠ TRỮ TÌNH VIỆT NAM SAU 1986
Chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số: 9.22.01.20
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN
Hà Nội - 2022
Công trình được hoàn thành tại:
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Lê Lƣu Oanh
Phản biện 1: PGS.TS. Phan Trọng Thƣởng
Cơ quan công tác: Viện Văn học
Phản biện 2: PGS.TS. Lý Hoài Thu
Cơ quan công tác: Trường ĐHKHXH & NV- ĐHQG Hà Nội
Phản biện 3: PGS.TS. Hỏa Diệu Thúy
Cơ quan công tác: Trường Đại học Hồng Đức
Hà Nội - 2022
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Thân thể có vai trò quan trọng trong đời sống của con người, chính vì
thế, thân thể cũng trở thành đối tượng tác động của nhiều lĩnh vực trong đời sống,
đối tượng nghiên cứu của nhiều lĩnh vực khoa học, từ khoa học tự nhiên đến khoa
học xã hội nhân văn. Đến nay, nghiên cứu về thân thể trong lĩnh vực khoa học xã
hội nhân văn đã có những đột phá quan trọng, đặc biệt là triết học. Những kết quả
nghiên cứu đó mang lại một cách nhìn mới về thân thể trong văn học.
1.2. “Văn học là nhân học” (M.Gorki), đối tượng của văn học là con
người. Văn học từ cổ chí kim, khi quan tâm đến con người, không chỉ quan tâm
đến đời sống tinh thần, mà còn quan tâm đến cả ngoại hình, cử chỉ, điệu bộ, đến
nhu cầu của thân thể, đến những gì mà thân thể phải chịu đựng… Có nghĩa là
thân thể từ lâu đã trở thành đối tượng của văn học. Tuy nhiên, khi xuất hiện
trong tác phẩm văn học, thân thể không chỉ là đối tượng thể hiện, mà còn trở
thành phương tiện để thể hiện tư tưởng nghệ thuật, xây dựng thế giới nghệ
thuật… Thân thể trở thành một loại ngôn ngữ nghệ thuật đặc thù trong tác phẩm
văn học, hay nói cách khác, thân thể trở thành một loại kí hiệu thẩm mĩ đặc thù
trong tác phẩm văn học. Loại kí hiệu thẩm mĩ này là sản phẩm sáng tạo của nhà
văn, chịu sự chi phối bởi cá tính sáng tạo, quan niệm nghệ thuật về con người,
chịu sự chi phối của bối cảnh thời đại… Chính vì thế, trong sáng tác của mỗi
nhà văn, ở từng giai đoạn văn học nhất định, thân thể cũng hiện lên với những
đặc điểm khác nhau.
1.3. Thơ trữ tình Việt Nam sau 1986, dưới sự tác động của hoàn cảnh lịch
sử và xu hướng của xã hội hiện đại đã có những cách tân đáng kể, không chỉ về
mặt hình thức kĩ thuật thuần túy mà là sự đổi mới ở chiều sâu quan niệm của
chủ thể sáng tạo về thế giới, về nghệ thuật và về con người. Vì thế, thân thể
trong thơ sau 1986 có nguyên tắc kiến tạo riêng, hình thành những kiểu loại
riêng, và biểu đạt ý nghĩa riêng.
Nghiên cứu thân thể trong thơ sau 1986, luận án muốn tiếp cận thân thể
trong thơ ca như một loại ngôn ngữ nghệ thuật, một hệ thống kí hiệu thẩm mĩ
đặc thù. Mặc dù đến nay, số lượng công trình nghiên cứu về thơ Việt Nam sau
2
1986 không hề ít, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu thân thể trong thơ
từ góc độ này...
2. Mục đích nghiên cứu của luận án
2.1. Mục đích đầu tiên mà luận án hướng tới là xác lập một hệ thống lí
thuyết về thân thể trong văn học, bao gồm khái niệm, biểu hiện, đặc trưng của
thân thể trong văn học, bước đầu chỉ ra sự khác biệt giữa thân thể trong thơ ca
và thân thể trong văn xuôi, chỉ ra đặc điểm của thân thể trong thơ ca Việt Nam,
từ đó xác lập phương pháp luận nghiên cứu thân thể trong văn học nói chung và
thơ ca nói riêng.
2.2. Tiếp nữa, luận án hướng tới chỉ ra và phân tích một số phương diện
cơ bản của thân thể trong thơ trữ tình sau 1986. Thông qua so sánh đặc điểm
của thân thể trong thơ trữ tình sau 1986 với thân thể trong thơ trữ tình giai đoạn
trước chỉ ra sự vận động, biến đổi của quan niệm nghệ thuật về thế giới và con
người của thời đại.
2.3. Cuối cùng, luận án hướng tới chỉ ra và phân tích các nguyên tắc kiến
tạo thân thể trong thơ trữ tình sau 1986. Ở một mức độ nhất định, luận án
hướng tới chỉ ra: những nguyên tắc kiến tạo thân thể đó được thực hiện thông
qua phương thức đặc trưng của thơ trữ tình. Đồng thời, thông qua so sánh với
nguyên tắc kiến tạo thân thể trong thơ ca giai đoạn trước, luận án chỉ ra ở
phương diện này, thơ trữ tình sau 1986 có sự vận động, biến đổi, sự vận động
biến đổi đó cũng thể hiện sự vận động, biến đổi của quan niệm nghệ thuật về
thế giới và con người.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu và hƣớng tiếp cận
3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:
Đối tượng nghiên cứu của luận án là thân thể trong thơ Việt Nam sau 1986.
Phạm vi nghiên cứu của luận án là thơ trữ tình Việt Nam sau 1986.
3.2. Hướng tiếp cận
3.2.1. Tiếp cận lí thuyết
- Trên cơ sở các thành tựu nghiên cứu về thân thể trong các lĩnh vực như
triết học, tôn giáo, mĩ học, lí luận văn học, luận án xác lập định hướng nghiên
cứu thân thể trong văn học. Mặc dù mỗi lĩnh vực đều có những cách thức
nghiên cứu riêng, nhưng vẫn có một điểm khá tương đồng là coi thân thể là một
3
loại kí hiệu, bản thân thân thể đã truyền đạt những thông điệp về chính nó và
ngoài nó.
- Luận án dùng các từ “thân thể”, “cơ thể”, “thân xác” đều với cùng một
nghĩa (body). Tuy nhiên, luận án tập trung sử dụng khái niệm “thân thể” vì
khái niệm “thân xác” (vốn được Nguyễn Văn Trung sử dụng từ khá lâu),
thường khiến người ta chỉ nghĩ đến phần xác thịt vô hồn, còn “thân thể” mang
cả ý nghĩa tràn đầy sức sống, sức biểu cảm.
- Luận án phân biệt “thân thể” và “miêu tả thân thể”. “Thân thể “(body)
bao gồm mắt mũi, tay chân, mùi vị, hình dáng, cảm giác, cảm xúc… Thân thể
được thể hiện trong tác phẩm văn học thông qua sự miêu tả bằng ngôn ngữ. Như
vậy, thân thể trong văn học là “ý nghĩa” của lớp ngôn từ kiến tạo văn bản, đến
lượt nó, thân thể trở thành một kí hiệu để biểu đạt những thứ ngoài nó – tức là
trở thành kí hiệu thẩm mĩ – một loại ngôn ngữ nghệ thuật.
3.2.2. Tiếp cận thực tiễn
Luận án xuất phát từ thực tiễn sáng tác thơ ca để chỉ ra một số kiểu loại
thân thể trong các giai đoạn văn học, trên cơ sở đó làm nổi bật đặc điểm thân
thể trong thơ ca Việt Nam sau 1986.
Trọng tâm của luận án là khảo sát thực tiễn thơ ca Việt Nam sau 1986, cụ
thể là nghiên cứu các biểu hiện cũng như các nhân tố chi phối sự hình thành các
loại thân thể cơ bản và những nguyên tắc kiến tạo thân thể.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để hoàn thành đề tài này, luận án đã sử dụng phối hợp các phương pháp
chính sau đây:
- Phương pháp kí hiệu học: Luận án coi thân thể như một hệ thống kí hiệu
đa nghĩa về tự nhiên, xã hội, con người. Vì vậy, việc đọc ra các ý nghĩa của
thân thể luôn được đặc biệt chú ý. Đây là phương pháp được sử dụng triệt để
trong luận án.
- Phương pháp thi pháp học: Luận án sử dụng phương pháp này để nghiên
cứu các nguyên tắc kiến tạo nghệ thuật, sự chi phối của quan niệm nghệ thuật về
con người và thế giới đối với các phương diện miêu tả thân thể.
- Phương pháp loại hình: Luận án bước đầu tìm ra những kiểu loại thân
thể trong các giai đoạn văn học, đặc biệt là các loại thân thể cơ bản trong thơ ca