Thế nào là
Nếu lúc nào bạn cũng nức nở khen ngợi bất kỳ những việc làm nào bé
thực hiện được là “tuyệt vời”, là “xuất sắc” thì làm sao bé hiểu được ý
nghĩa của chữ “đặc biệt”.
Cha mẹ thường được nhắc nhở: Khen ngợi là một trong những phương
pháp bồi đắp sự tự tin ở trẻ. Vì vậy họ không tiếc lời “Con là đứa bé dễ
thương nhất trên đời”, “Con thông minh không ai bằng”. Đúng là chúng
ta không thể chối cãi những tác dụng tích cực trong quá trình hình thành
lòng tự trọng nhưng thật cũng thật kinh ngạc khi biết rằng sự khen
thưởng không hợp lý lại có thể làm giảm ý thức đánh giá khả năng của
bản thân.
Tất nhiên là chúng ta thường bắt đầu khen bọn nhỏ từ lúc chúng còn là
“baby”, “Ôi, con cười xinh quá!”, “Xem này! Nó nắm chặt ghê chưa?”…
Nhưng một khi bé bước vào tuổi chập chững biết đi thì “đưa ra lời khen
gì” và “khi nào” là vấn đề cần phãi cân nhắc. Cha mẹ nên tán thưởng
bằng cách vỗ tay hay chỉ chú ý và ghi nhớ khi thấy bé biết cất đồ chơi?
Người lớn nên la mắng khi bé chia bánh cho bạn hay chỉ nên tặng bé
một nụ cười vì hành động hào phóng ấy? Bỏ qua vũ điệu “khó coi” để ca
ngợi nổ lực của bọn nhỏ, có nên không?
Để trả lời được những câu hỏi trên thì chúng ta cần ghi nhớ rằng trẻ con
chỉ đạt được lòng tự tin thật sự khi chúng có cơ hội để “hoàn thành
nhiệm vụ được giao”. Để thực hiện nhiệm vụ chúng phải tận dụng hết
mọi khả năng phù hợp với mức phát triển của mình, nổ lực vượt qua các
khó khăn, đôi khi phải chịu đựng cả sự thất bại… phải trải qua nhiều
chặng đường gian nan mới đạt được thành công. Và lúc này, đúng lúc
này, lời khen ngợi của cha mẹ mới mang đến tác dụng tích cực.
Khen ngợi sự cố gắng chứ không phải là kết quả
Mới đây tôi có dịp quan sát 2 đứa trẻ ba tuổi ngồi cạnh nhau xây tháp.
Một bà mẹ đứng chỉ đạo con mình từng bước một: “Cưng à, khối gỗ đó
to quá. Lấy cái nhỏ hơn đi con”, “Ối, nó rung rinh rồi kìa, chêm thêm
vào không thì tháp đổ mất”.
Khi tòa tháp xây xong là lúc bà mẹ vỗ tay thật to và đưa ra lời khen
không tiếc lời “Thật là tuyệt vời, con là người xây dựng giỏi nhất mà mẹ
từng gặp”.
Người mẹ của đứa trẻ còn lại thì có vẻ như không thích can thiệp và cứ
để cậu con trai tự mình xây tháp. Tháp đổ lần một, lần hai, rồi lần ba…,
bà chỉ động viên bé tiếp tục công việc (“Ôi sụp mất rồi nhưng không
sao, xây lại đi con”) và giúp bé vượt qua sự thất vọng mỗi lúc một lớn
của mình (“Con làm được mà. Con rất giỏi vượt qua khó khăn đúng
không nào?”).
Rồi của đến lượt bé xây xong tòa tháp của mình, người mẹ khen ngợi
một cách thiết thực “Con thấy chưa mẹ tin là con làm được. Tòa nhà của
con thật là chắc chắn”.
Như đã trình bày ở trên, điều quan trọng là phải biết được khen như thế
nào và khi nào nên khen. Tuy vậy, hai yếu tố trên vẫn chưa đủ, các bạn
cần phải lưu ý đến cả mức độ. Một lời khen đúng đắn/sáng suốt sẽ giúp
bé nhận ra được sự khác biệt giữa những cố gắng bình thường và sự nổ
lực hết mình, trong khi những lời khen bừa bãi lại làm giảm lòng quyết
tâm vượt qua vật cản của trẻ.
Do không thể đo lường sự cố gắng của trẻ nên còn phải tùy theo độ tuổi
và khả năng của mỗi đứa trẻ. Bức tranh đầu tiên của đứa bé 2 tuổi chỉ là
những nét vẽ nguệch ngoạc, một bài hát lạc điệu của bé gái 4 tuổi, thời
gian khó nhọc chạy theo bắt bóng của một đứa bé 6 tuổi…cũng là sự cố
gắng của chúng.
Đối với trẻ ở lứa tuổi bắt đầu đạt được những kỹ năng cơ bản, bí quyết
để trao tặng lời khen thích hợp là “Khen ngợi sự cố gắng chứ không phải
là kết quả”.
Lưu ý đến động cơ
Mặc dù bé vẽ giun vẽ dế thì bạn cũng nên khen ngợi động cơ (“Con
thích vẽ lắm phải không?”, sự tập trung vào công việc (“Mẹ thấy rằng
con rất cố gắng vẽ”) và sự chọn lựa của bé (“Con tô màu này được đấy,
mẹ thích lắm”).
Nhấn mạnh sự ham thích ca hát có tác dụng hơn là vội vàng đánh giá
năng khiếu của bé (“Múa hát cũng rất vui đúng không con?”). Thay vì
tập trung mọi chú ý đến sự vụng về thì nên thông cảm và nêu bật tính
bền bỉ cố gắng luyện tập của trẻ (“Bắt được banh cũng khó lắm con ạ
nhưng mẹ thấy con sắp bắt được rồi đấy, cố lên con!”).
Nhiều khi cha mẹ cảm thấy khó lòng mà đứng nhìn con phải tự xoay xở
công việc một mình. Tình huống trở nên khó xử hơn khi bé đang học kỹ
năng mới hoặc làm việc có vẻ chật vật là cha mẹ chỉ muốn “xông” vào
giúp đỡ mà thôi.
Trong một số gia đình, người cha không những ngồi ngắm bức tranh cô
con gái đang vẽ mà còn đề nghị chỉnh sửa màu, nét vẽ… và thậm chí tự
mình vẽ lại hình cho con. Sự can thiệp quá mức như vậy chỉ làm cho cô
bé mất đi cơ hội “làm chủ bản thân mình”.
Qua tình huống trên con bé chỉ học được: “Ba có thể làm mọi việc tốt
hơn, đẹp hơn mình” và cảm thấy dễ chịu nếu chẳng ai quan tâm hay